Nederlandsche gedichten

[p. 32]

VI Bilderdijk.
Landheil.^*

* In dit uitmuntend stuk, dat eerst verscheen in Bilderdijks Krekelzangen, D. I, bl. 124, Rotterdam 1822, en in de volledige uitgave staet in T. XIII, bl. 316, zingt de Dichter het heil van het landleven, en splitst zyn opstel in zeven onderdeelen, doch zonder zulks aen te duiden, want hy schreef geene verhandeling, maer een Dichtstuk.
Hy toont dan het heil van het landleven:

I.

Door de rust en de vryheid van kommer die het meêbrengt, vers 1-10.

II.

Door den arbeiden diens vruchten, v. 11-24.

III.

Door zyne tweederlei voordeelen: a) stellige of positieve voordeelen, v. 25-43; b) ontkennende of negatieve voordeelen, v. 44-67.

IV.

Door zyne werken van liefhebbery, v. 68-80.

V.

Door zyne uitspanningen, v. 81-90.

VI.

Door de vermaken der jacht, v. 91-104.

VII.

Ten slotte zingt hy het heil van het landleven, gepaerd met den christelyken echt, v. 105-120.

Bild. heeft zyne gedachten gedeeltelyk ontleend aen de tweede Ode van Horatius liber Epodon, welke Ode begint met de woorden Beatus ille.
Onze Dichter heeft die woorden aen 't hoofd gesteld van zyn stuk, om eenen wenk te geven aen die, welke met den lat. puikdichter bekend zyn. Maer hy heeft Horatius niet genoemd, noch diens Ode geciteerd, omdat verre het grootste deel der beelden en denkbeelden oorspronkelyk zyn, en derhalve het stuk voor geene eigentlyke navolging kan beschouwd worden.

[p. 33]

Beatus ille!

Gelukkig in zijn staat, wien 't vrij doch werkzaam leven^1.
Op ouderlijken grond een stillen wijk mocht geven;^2.
Wien slapelooze zorg met kommerbleek gelaat^3.

1. - Gelukkig. Versta er by is hy. 't Is het Beatus ille van Horatius. - Wien, bepaling van geven, derhalve in den derden naemval. - Het vrij doch werkzaam leven. Inderdaed een lui leven geeft niets,,en gedwongen arbeid, als die der slaven, brengt weinig voort. Wy zullen hier geene onbeduidende of verkeerde epitheta aentreffen. By zwakke dichters dienen die slechts tot aenvulling of verlengsel; goede dichters verwerpen zulke byvoegelyke naemwoorden, en myden zelfs de gepaste, wanneer zy hunne volle waerde niet meêbrengen en niet tot de volmaektheid bydragen.

2. - Op ouderlijken grond. Versta op voorvaderlyken en dus erfgrond, en dus ook niet onderworpen aen de begerige schraepzucht van vreemde eigenaers. Het is de paterna rura van Horatius. - Het woord wijk beteekent zooveel als wykplaets, waer men zynen toevlugt toe neemt en in veiligheid is. Het is verwant met het lat. vicus, en komt voor in eene menigte van eigennamen, als Beverwyk, Naeldwyk, Harderwyk, en in de engelsche namen van plaetsen, als Berwich, Harwich, enz. Het woord staet te boek als vrouwelyk; maer Bild. pleit, in zyne Geslachtlijst, voor 't mannelyke.

3. - Wien. Hier staet hetzelfde voornaemwoord niet meer in den derden naemval, als in v. 1; maer in den vierden als voorwerp van wegsleept. - Het byvoeg. naemw. kommerbleek beteekent bleek van kommer, en hiermede is zeker de zorg zeer treffend gekenschetst. Maer de samenstelling is niet onberispelyk, als strydende met de analogie. Het woord zou, om deugdelyk te wezen, moeten opgelost kunnen worden met als. Zoo zegt men b.v. en zeer wel doodbleek, dat is zoo bleek als de dood, gelyk men zegt yskoud, bloedrood, sneeuwwit, enz. Maer hier kan men dat niet doen en zeggen zoo bleek als kommer. Wy mogen zulks Bild. toegeven, doch zonder hem na te volgen; want op dien voet zou men heel de tael kunnen in de war brengen, als Bild. zelf dit erkent in zyne Spraakleer.

[p. 34]

 

Niet wegsleept in heur stroom en op een rotsbank slaat,^4.

5

Maar kalme rust vervult, in 't Lotbeschik te vreden;^5.

4. - In heur stroom. Versta in haren stroom van akelige gedachten, die haer slapelooze nachten door doet brengen. - En op een rotsbank slaat. De overdragtelyke uitdrukking is stout, maer hoogst dichterlyk en schilderachtig. Bild. wil zeggen dat de zorg allen vaek aen den bekommerden mensch ontneemt, alsof deze op eene harde rotsbank geslagen was, in stede van neêrgelegd op een zacht rustbed. Bemerk hierby dat de allegorische uitdrukking gewettigd wordt door stroom.

5. - Maar wien kalme rust vervult, derhalve in hem geene plaets laet voor den kommer. Het epitheton kalm is niet overbodig, want men kent ook eene woelige rust, die niet verkwikt. - In het Lotbeschik. Het zelfstand. naemw. beschik zegt zooveel als het fr. disposition, en wordt, even als dit, gebruikt in den zin van verordening of bevel. Die beteekenis heeft het hier in de schoone samenstelling Lotbeschik, die in de bestaande woordenboeken niet gevonden wordt. Het lotbeschik of de lotbeschikking staet echter in Bilderdijks meening gelyk met het enkele lot, en dit dan nog opgevat in een christelyken zin, als het gewoonlyk gebruikt wordt. - Te vreden. Dit kan doorgaen als archaismus vooral in dichtspraek; maer in den huidigen staet der tael, moet het te vrede zyn; want, in twee woorden geschreven, is het geene samenstelling, maer eene spreekwyze waerin het voorzetsel voorzetsel blyft en het zelfst. naemw. zelfst. naemw., even als in te rugt te huis, enz. Dan neemt het zelfst. naemw. geene n by, zoo min als vredebreuk, vrederegter, vredelievend, vredeverdrag. Aeneen geschreven ware het volstrekt nauwkeurig, want dan wordt het een afgeleid byvoeg. naemw., gekenmerkt door de adjectivale n en heeft alsdan ook zyne trappen van vergelyking, tevredener, tevredenst, en zyn natuerlyk ontkennende ontevreden en zyne afgeleide zelfst. naemw. tevredenheid en ontevredenheid. Bild. heeft dit onderscheid, zelfs in zyne prozaschriften, meer dan eens over 't hoofd gezien. Zie insgelyks de aenmerking op Bild. Hoop, v. 53.

[p. 35]

 

Die 't zalig wel geniet in 't nooit benaauwend heden;^6.

 

Het morgen met geen drift vooruit loopt, hoopt of ducht;^7.

 

Het onweêr niet vervroegt eer 't neêrvalt uit de lucht;^8.

 

Geen oogst voor 't zaaien wenscht, geen vrucht begeert voor 't bloeien,^9.

6. - De volzin gaet voort tot v. 10, waer de eerste periode eindigt. Alle de tusschenstaende verzen hangen dus af van gelukkig dat, waer de samenhang der rede het vereischt, moet byverstaen worden. Gelukkig hy dan die 't zalig wel geniet. Het wel τό bene tegenovergesteld aen τό melius of het betere, gelyk de Franschen het kortelyk maer nauwkeurig zeggen: le mieux c'est l'ennemi du bien. - In het nooit benaaumid heden. Het werkw. benauwen is hier gebruikt in den zin van het fr. serrer, maer met de overdragtelyke beteekenis van inquiéter. De zin gaet voort:

7. - Die het morgen met geen drift, met geen ongeduld of overdreven bezorgdheid vooruit loopt, en dus het heden vergiftigt. In 't fr. zou men zeggen devancer, te weten par ses désirs, ou ses craintes. - Hoopt of ducht. Hy die naer dat morgen met geenen drift haekt of het ook niet vreest.

8. - Die het onweêr niet vervroegt, en er aldus voortydig van schrikt. In 't fr. zou men zeggen anticiper. - Eer het neêrvalt uit de lucht, dichterlyk voor eer het uitbreekt.

9. - Wenschen en begeeren zyn zinverwante woorden, maer het tweede is sterker van beteekenis dan 't eerste. De gedachte wordt voltooid en verklaerd door het volgend vers.

[p. 36]

10

Maar met gelatenheid de tijden af ziet vloeien!^10.

 

Hy die den akker bouwt, zijn' vaadren ruim genoeg^11.

 

Eer pestzieke overdaad om 't altijd meerder vroeg;^12.

 

Toen 't forschgespierde lijf in d'arbeid onbezweken,^13.

10. - Maar met gelatenheid, met onderwerping en vertrouwen op de goddelyke Voorzienigheid die alles regelt en bestiert. - De tijden af ziet vloeien. Versta die de tyden of jaergetyden laet verloopen welke tusschen het zaeien en 't maeien, tusschen het bloemen dragen en 't vruchten dragen verloopen moet. De gedachte luidt dus: gelukkig is hy die zyn heil niet verwoest door ongegronde vrees, die niet reeds vooraf bekommerd is voor zynen oogst eer hy gezaeid heeft, of voor de vruchten eer zyne boomen en gewassen gebloeid hebben; maer die met gelatenheid, dat is gerustelyk, op zynen tyd alles afwacht.

11. - Hier begint eene nieuwe periode; maer nog altyd met terugzigt op het gelukkig hij, waer het gedicht meê aenvangt. - Zijn vaderen ruim genoeg. Versta, een akker die voor zyne vaderen groot genoeg was. Met dit vers begint de lof en het heil van het landleven door diens arbeid.

12. - Eer pestzieke overdaad om het altijd meerder vroeg, of steeds meer en meer wilde hebben, en dus niet meer tevreden was met den erfgrond zyner voorouders. Of ooit iemand dat byvoeg. naemw. pestziek nog gebruikt hebbe, is voor 't minst twyfelachtig. Op de analogie is het zeker niet gegrond, maer het is zinryk by overdaad, in 't lat. intemperantia, immoderatio, eene kwael meer te duchten dan de pest, want het is nog eene erger ziekte. En in dien zin moet pestziek hier opgevat worden.

13. - Toen. Dit bywoord ziet terug op eer van het vorige vers. Versta dus: in dien voor tyd, toen het forschgespierde lijf. Dit homeriek epitheton zegt zoo veel als sterk gespierd; maer het is krachtiger. Evenwel gelyk het daer geschreven staet, ligt er eene fout in. Forsch is een byvoeg. naemw. en kan dus geen ander byvoeg. naemw. aendoen. Het moest een by woord zyn en geschreven zonder ch, fors, gelyk Bild. zelf het elders doet. Eertyds zei men forts, van het lat. fortis, Kiliaen heeft forts en fortsig. - In d'arbeid onbezweken. Het verleden deelwoord is gebruikt in den zin van onbezwykbaer, gelyk men zegt de ongemeten zee, dat is nooit gemeten, en dus blykende onmeetbaer te zyn.

[p. 37]

 

Zich krommende op de ploeg, de hardste kluit kon breken,^14.

15

En de oefning van de hand in de omgedolven voor^15.

 

Het graan niet nutloos kwistte, of in den wind verloor,^16.

 

Maar, zeker van zijn greep, uit welbedreven vingeren^17.

 

Het wortlend levensbrood op 't veld wist uit te slingeren;^18.

14. - Zich krommende op de ploeg. De uitdrukking maekt beeld, en is ontleend aen het lat. incumbere aratro. - De hardste kluit, aerdkluit kon breken. Men ziet dat het werkwoord kon afhangt van het fors gespierde lyf.

15. - En toen; want dit voegwoord beheerscht al het vervolg der periode, die eerst eindigt met v. 20. - De oefning van de hand. Versta de oefening van zyne hand, of liever geheel het halfvers staet voor zyne geoefende hand, waermede het vers niet samen te stellen was. - Voor, of vore, in 't fr. sillon.

16. - Het graan, of het zaed dat gezaeid wordt, niet nutloos kwistte, dat is uit onkunde wierp waer het niet op kon komen of het hier en daer te dik zaeide, in beide welke gevallen het zaed verkwist en nutteloos verkwist werd. - Of in den wind verloor, dat is, zaeijende zonder bescheidenheid met woest weder, alswanneer het zaed uit des zaeijers hand geworpen door den wind gedeeltelyk meêgevoerd wordt, en dus verloren vliegt.

17. - Maar in tegendeel zeker van zijn greep. Dewyl dit gezegd wordt van de geoefende hand, zou het haar moeten wezen: maer de Dichter sprekende van de hand, denkt aen den zaeijer die de hand bestiert, en derhalve is het wel zyne greep, gedaen door de hand. - Het byvoeg. naemw. welbedreven komt overeen met het fr. expert, habile.

18. - Het wortelend levensbrood. Versta het wortelvattend graen; maer de vernoeming is schoon en dichterlyk, en ook het epitheton is gepast, want het komt hier aen op graen dat niet ingeoogst maer gezaeid wordt. - Op 't veld wist uit te slingeren of behoorlyk te verspreiden. Het tafereel van den geoefenden zaeijer is voltooid.

[p. 38]

 

De schoffel nog in 't veld den sikkel niet verdrong;^19.

20

Maar 't krekeltj' in het graan den zomerzegen zong!^20.

19. - Toen de schoffel. Wat is dat? 't Is het werktuig waar men, volgens eene kleine aenteekening van Bilderdijk zelf, de aardappelen meê rooit of uit de aerde haelt, anders gezegd eene soort van houweel, hier en ginds waerschynlyk nog gebruikt in stede van spade of vork. - Nog in 't veld den sikkel niet verdrong, en diens plaets innam. De sikkel is wat men in 't fr. faucille heet, by Kiliaen falx messoria, waermede men in zeer vele landen het graen nog afmaeit, en niet met de zeissen in 't fr. faulx. Maer hoe komt dat hier te pas, en wat meent er de Dichter meê? De figuer is ja stout genoeg. De sikkel en de schoffel stellen hier zinnebeeldig het graen en de aerdappelen voor. En Bild. die zeker een vyand moest zyn van laetstgenoemde veldvrucht, spreekt van den ouden tyd toen de landman het graen, dat voor het hoofdvoedsel van den mensch geschapen is, niet verving door het thans algemeen geworden maer zeker toch slecht voedsel, de aerdappelen. Hy verklaert eeniger wyze zyne gedachte in het volgend vers.

20. - Maar toen enz. In het graen, niet in het aerdappelenloof, zingt de krekel den zegen des zomers, vooral ja gedurende den oogsttyd, en om, als 't ware, de maeijers te vervrolyken, als Politianus zegt:

Messorum duros cantu solata labores.

De Dichter had kunnen het woord krekeltj' voluit schryven, en ik zie niet wel in waerom hy 't niet gedaen heeft. Zoo kan ik ook geen genoegen hebben in de alliteratie der twee laetste woorden.
Met v. 20 eindigt de tweede periode, waer de Dichter den arbeid Van den landman gezongen heeft. In de vier volgende zingt hy de vruchten van dien arbeid.

[p. 39]

 

Hij ziet op 't vast getij na 't noeste landbestellen,^21.

 

Zijne airen in een zee van gouden baren zwellen,^22.

 

Zijn dorschvloer met den schat des aardrijks vol-getast,^23.

 

En zolders onder 't wicht gebogen van hun last.^24.

25

Hij ziet zijn lammrenteelt, zijn runders, welig tieren,^25.

21. - Het zelfst naemw. getij staet voor jaergetyde, en vast zegt zoo veel als geregeld, op den tyd die daertoe bestemd is en dien de landman met gelatenheid heeft afgewacht, als in v. 10 gezegd is. Achter getij moet een komma staen. - Het byvoeg. naemw. noest, van onzekeren oorsprong, zegt zoo veel als neerstig, en door het woord landbestellen verstaet de Dichter al de werken die de landman op zynen akker verrigten moet.

22. - Airen. In 't lat. aristoe, in 't fr. épis. - In een zee van gouden baren zwellen, dat is grooter, zwaerder worden. Het beeld is zoo schoon als nauwkeurig.

23. - Hy ziet zijn dorschvloer enz. Wat de Dichter hier den schat des aardrijks heet, is eene metonymische uitdrukking voor oogst, en zeker allenzins gepast, en dichterlyk. Ik vermoed dat de koppelstreep tusschen vol en getast, alleen daerom gebruikt is omdat het geen bywoord is, maer een byvoeg. naemw. en niet te min tot het werkwoord behoort.

24. - En zolders onder 't wicht, voor gewigt, gebogen van hun last, van den last dien zy dragen moeten, namelyk het graen, en dit in overvloed.
Thans volgen de voordeelen van het landleven, en eerst de stellige voordeelen.

25. - Het woord lammerenteelt is aengewend in den zin van geteelde, in 't fr. progéniture. Zoo zegt men insgelyks, byenteelt, peerdenteelt, haringteelt. - Zijn runders, versta zyn horenvee beider geslachten. Het meervoud is meestal runderen, maer runders is onberispelyk. - Welig tieren. Dit laetste, van planten even als van dieren gezegd, beteekent trekken, aerde vatten, en by uitbreiding van het denkbeeld, wassen, groeijen. Het by voeg. naemw. welig, met weelde verwant, zegt hier zoo veel als naer wensch.

[p. 40]

 

En kiest bij 't jeugdig ras der breedgeschofte stieren,^26.

 

Wier nek hij 't jok gewent en oefent in 't gareel;^27.

 

Of temt den fieren hengst door 't minlijk halsgestreel,^28.

 

Om eens de harde spoor in 't week der buik te ontfangen,^29.

26. - En kiest bij, of onder het jeugdig ras. Versta terwyl zy nog jong zyn. - Der breedgeschofte stieren. Dit insgelyks homeriek epitheton drukt de hoofdhoedanigheid of de sterkte van den stier uit.

27. - Wier nek. Versta die wier nek hy 't jok gewent. Het woord jok staet in den derden naemval. - En oefent in 't gareel, namelyk om ze, wanneer het tyd zal wezen, voor de ploeg te spannen. Gareel is de naem van de touwen waar de peerden aen den wagen meê gespannen worden, en beteekent ook het tuig dat men de peerden om den hals hangt, anders gezegd het haem. Het is hier toegepast op het tuig van ossen of stieren, in 't fr. traits. De werkw. gewennen en oefenen mogten hier ook in de byvoegende wyze gebruikt zyn.

28. - Dat het byvoeg. naemw. fier gepast is en ja de voornaemste hoedanigheid van den hengst uitdrukt, blykt. Het is 't lat. ferox of superbus, twee epitheta eigen aen het lat. equus. - Temmen komt van tam met verandering van den wortelklinker of de Umlaut, en beteekent zoo veel als tam maken. - Door 't minlijk halsgestreel, keurig en dichterlyk, want het temmen van den hengst kan door geene geweldige middelen, maer eerder door zachtheid en gestreel bewerkt worden.

29. - Om eens, versta naderhand, wanneer het zal getemd en onderworpen zyn, de harde spoor. Waerom niet de scherpe? Omdat zulks een onbeduidend epith. wezen zou, even als rond by kogel. Hier brengt hard een ander denkbeeld meê en zelfs eene metaphora, behalve dat het contrast maekt met week van dit halfvers in 't week der buik te ontfangen, en aldus by de minste opwekking zyn meester te gehoorzamen. Alleman gebruikt het woord buik in 't mannelyke. Bilderdijk pleit voor 't vrouwelyk geslacht, doch vergeet dat soms zelf, en zegt in zyne Ziekte der Geleerden, V, 369:

Niet zelden bracht de kwaal verstopping, zwaar te heelen,
In 't bovendeel des buiks, enz.

En zoo elders nog.

[p. 41]

30

En 't lichaam naar 't geklap der felle zweep te prangen.^30.

 

Hij koopt zijne inkomst niet voor uitgeschoten goud,^31.

 

Aan de ongewisse kans van 't beursgetij' vertrouwd,^32.

30. - En 't lichaam naar, of op het enkel geklap, woord dat van den klank gemaekt is, gelyk het fr. claquer, claquement, der felle zweep te prangen, dat is te drukken, in te trekken, te bedwingen. De oorsprong van het byvoeg. naemw. fel, waer Bild. veel van houdt, ligt in het duister; het heeft geene volstrekt bepaelde beteekenis; maer wordt gebruikt in den zin van scherp, hard, streng, wreed, verwoed, ruw, by Kiliaen atrox, crudelis, truculentus, volgens het zelfst. naemw. waer het by voorkomt. Zoo zegt men een felle wind, een felle winter, een felle vlam, een felle slag, eene felle roede, en hier felle zweep. Men bemerke hoe dichterlyk en tevens hoe nauwkeurig Bild. alles met beelden, soms door een enkel epitheton, soms analytisch weet uit te drukken.

31. - Het woord inkomst, in dezen figuerlyken zin van baet of rent gebezigd, wordt veelal in het meervoud aengewend; maer het enkelvoud is even goed, en zoo ook het als zelfst. naemw. gebruikte werkwoord inkomen. - Voor uitgeschoten goud. Versta voor goud dat hy uit zyne beurs geschoten heeft. Het woord is hier zoo zinryk als keurig, genoegzaem overeenkomende met het fr. débourser.

32. - Aan de ongewisse of de onzekere kans, het fr. chance, dat er misschien van voortkomt, want het woord schynt echt en oorspronkelyk nederduitsch te zyn. - Van 't beursgetij' vertrouwd of toevertrouwd. Gelukkige en allenzins nauwkeurige uitdrukking voor de beurs wier gedurig klimmen of dalen teregt vergeleken wordt met het wassend of vallend ty der zee. Het afkappingsteeken hier by beursgetij' gevoegd zou eerder passen in v. 21, alwaer het woord getij zeker voor getijde of jaargetijde staet, terwyl het in dit vers niet voor ingekort beschouwd moet worden, en derhalve geen afkappingsteeken vereischt. 't Is waer, Bild. houdt jaargetij en zeegetij voor een en 't zelfde woord en beide als verkort uit getijde; maer zy verschillen echter in 't gebruik, dat immer met tij of getij van 't water spreekt, en met getijde van de veranderingen des jaers.

[p. 42]

 

Noch vest zijn uitzicht op onzeekre handelaren.^33.

 

Zijn rente is in zijn hand en ducht geen zee-gevaren;^34.

35

Ze is schatting, die hem de aard, bezwangerd door zijn vlijt,^35.

 

Met trouw en eerlijkheid in vruchtbare oogsten kwijt;^36.

33. - Noch hy vest of vestigt zijn uitzicht, zyne hoop of verwachting, maer uitzicht is dichterlyk. - Op onzeekre handelaren. Het naestvolgend vers toont dat de Dichter hier zinspeelt op de dusgenaemde bodemery (in het fr. zegt men, zonder te weten wat men zegt, bomerie), in de zeesteden gebruikelyk voor geldschieting of verzetting op een schip, met uitzigt op de winst die zyne lading, naer elders te vervoeren en te verkoopen, geven zal, doch welke uit den aert zeer onzeker is.

34. - Zijn rente, of inkomst, is in zijn hand, hangt niet af van het beursgetij of van de ongestadigheid der zee; maer is in zyne eigen handen, en vreest dus geen zee-gevaren.

35. - Neen, ze is schatting, dat is vaste opbrengst, in 't fr. tribut, die hem de aarde, bezwangerd of bevrucht zynde door zijn vlijt.

36. - Met trouw en eerlijkheid, dat is zonder bedrog, in 't fr. avec fidélité et probité. Deze beide zedelyke hoedanigheden, op de aerde toegepast, zyn schoon en dichterlyk in deze eenvoudige uitdrukking. - In vruchtbare oogsten kwijt, niet in geld, vooral geen valsch geld, maer in vruchtbare, dat is vruchtryke of gelukkige oogsten, die nimmer valsch zyn en steeds hare geldweerde hebben.

[p. 43]

 

Waar boomgaard, weide, en stal, zijn zorgen meê belonen,^37.

 

Nog dankbaar, als weleer, toen herdersstaf en kroonen^38.

 

Zich paarden, en het Rijk der blanke onnoozelheid^39.

40

Geen list kende of bedrog die de onschuld lagen leit,^40.

37. - Waar, versta, met welke schatting, boomgaard (het fr. zegt verger, het lat. arboretum), weide en stal, in welke het vee gekweekt en vet gemaekt wordt, zijn zorgen meê belonen.

38. - Nog altyd dankbaar. Dit wordt gezegd van boomgaard, wei en stal, niet verbasterd als de menschen, van welke men veelal kwaed voor goed ontvangt; maer die nog immer door hunne voortbrengsels den bezorger dank weten, even als weleer, gelyk in den voortyd, toen herdersstaf, enkelvoud voor meervoud en kroonen, versta koningskroonen. Bemerk de dubbele s in herdersstaf: met eene enkele zou men kunnen herders-taf lezen en verkeerdelyk opvatten.

39. - Zich paarden, of gepaerd gingen in de handen en op het hoofd der koningen, om die reden by Homerus nog aengeduid onder den naem van ποιμένες λαᾶν of 't lat. pastores populorum. - En het Rijk der blanke onnoozelheid. Wat schoon en zinryk epitheton, en wat schoone afwisseling der denkbeelden van het hedendaegsch landleven op dat der gouden eeuw.

40. - Geen list kende of bedrog, gelyk het hedendaegsch Ryk of de bedorven maetschappy van dezen tyd. - De onschuld, de eenvoudige regtzinnigheid. Het woord staet in den derden naemval. - Lagen leit of legt. Men zegt lagen of hinderlagen, in 't fr. embûches, om de onschuld te verstrikken of te bedriegen. Het gebruikte die ziet, volgens de leer der woordvoeging, alleen op list, want bedrog is onzydig. Anders had de Dichter dat moeten gebruiken, hetwelk minder zacht zou geklonken hebben. Hy doet overigens zeer wel, want bedrog schynt slechts bygevoegd tot verklaring van list, en daerom staet er of en niet noch bedrog.

[p. 44]

 

Het eertijds open hart in dubble sluiers plooide,^41.

 

En gruwlen zonder tal met schoone namen tooide.^42.

 

Hem treft het dondren niet der schorre krijgstrompet,^43.

 

Noch 't buldren dat de zee in storm en oproer zet.^44.

45

Ontwaakt, als 't morgenlicht hem opdaagt van de sponde,^45.

41. - Versta nog eens voorop: die, namelyk geen list die het eertijds open hart. Kort, eenvoudig, zinryk, keurig en eigen, want men heeft van de twee maer één gemaekt in het byvoeg. naemw. openhartig. -In dubble sluiers plooide. Versta in meer dan eenen sluijer, ja en in verschillende sluijers, blanke en zwarte of schoone en bedriegelyke. Het fr. zegt hier voile. Doch let wel op, het werkwoord wordt in dit vers, per synecdochen of per subjectionem, toegepast op hart in stede van op sluiers, doch niemand merkt het, by het lezen, omdat de denkbeelden zoo natuerlyk in elkander loopen.

42. - En gruwelen zonder tal, velerlei en ontelbare gruwelykheden of afschuwelyke dingen en daden. Heerlyke vergelyking van de oorspronkelyke zeden met de hedendaegsche. Nu herneemt de Dichter zyn onderwerp, het landheil, en dit beschouwd van het standpunt zyner ontkennende voordeelen.

43. - Hem, den landman, treft het donderen niet. Horatius zingt:

Neque excitalur classico miles truci,

Neque horret iratum mare.

Het byvoeg. naemw. schor is van den klank gemaekt, even als het fr. rauque en het lat. raucus, die met schor eensluidend zyn.

44. - Noch het bulderen dat de zee in storm en oproer zet. Versta geheel anders, namelyk: noch het bulderen van den storm die de zee in oproer zet. Maer zoo kon het vers niet samengesteld worden, en de metalepsis is zoo natuerlyk, dat men de verwarring der zinsnede niet eens gewaer wordt.

45. - Ontwaakt. Versta zynde of ontwakende. - Als of wanneer het morgenlicht, de dageraed, hem opdaagt van de sponde. Versta van de bedsponde, namelyk den voorkant van het bed, doch synecdochisch voor het bed zelf gebruikt. Het lat. zegt ook sponda. Het werkw. opdagen wordt veelal onzydig gebruikt in den zin van dag worden. Door uitbreiding van het denkbeeld, geldt het mede voor aenvangen, als de zege zien opdagen. In 't opdagen der jeugd. Hier is het bedryvend gebruikt in den zin van 't lat. excitare, opwekken, doen opstaen uit de nachtrust.

[p. 45]

 

Geleidt hy, keer aan keer, den dagvorst in zijn ronde,^46.

 

En sluit zich, wel vernoegd in d'afgeloopen plicht,^47.

 

De zorgen uit het hart, de vaakrige oogleên dicht.^48.

 

Geen lastig hofgeding roept met de morgenstralen^49.

46. - Geleidt hy. Dat is vergezelt hy, gelyk deducere en comitari in 't lat. dezelfde beteekenis hebben, omdat de denkbeelden van beide overeenkomen. - Keer aan keer, dat is dag voor dag, dagelyks, den eenen keer na den anderen. - Den dagvorst, de zon, tegenover de maen, die by de Dichters insgelyks nachtvorstin genoemd wordt. - In zijn ronde, in zyne dagronde, in zyn dagelyksche reis, waermede hy schynbaer rond de aerde gaet.

47. - En sluit zich. Dit voornaemw. staet in den derden naemv. als bepaling van het gezegde. - Wel vernoegd of vergenoegd. Het eerste is even wettig, vooral by de dichters. - In de afgeloopen, de geëindigde, de volvoerde plicht van iederen dag.

48. - De zorgen uit het hart. Eenvoudig, maer schoon en dichterlyk. - De vaakrige oogleên dicht. Het epitheton is allenzins gekozen en vol van beteekenis, en geheel het halfvers maekt een liefelyk beeld.

49. - Geen lastig, bekommerend, vervelend hofgeding, in 't fr. procès, dat in het geregtshof gedreven wordt. Horatius zingt:

Forumque vitat, et superba civium

Potentiorum limina.

Bild. neemt die gedachte over, maer ontwikkelt ze in elf schoone verzen. - Met de morgenstralen. Versta, met het licht van den morgenstond of van den voormiddag; want daer staet niet eerste morgenstralen, en derhalve mag het Woord in eenen wyderen zin opgevat worden.

[p. 46]

50

Den weêrgalm van zijn naam door Rol of Rechterzalen^50.

 

Waar 't davert van den klank, den hollen klank, van recht,^51.

 

Maar dwangwet, lot, of gunst, van 't duistre pleit beslecht.^52.

 

Geen amptzucht, geen belang,verlokt hem naar de drempels^53.

50. - Den weêrgalm van zijn naam. Met andere woorden, hy hoort zynen naem niet klinken en weêrklinken. - Door Rol. Versta de pleitrol of den register, waer de zaken, de eene na de andere, op aengeteekend zyn, en die door den deurwaerder in de voorzael afgeroepen worden. - Of Rechterzalen. De zael of zalen zelf, waer de regters zetelen en waer derhalve ook vervolgens de zaken, beurt om beurt, opgeroepen worden, veelal met den naem van hen die zy aengaen.

51. - Waar het davert. Het woord is byzonder krachtig en gepast. - Van den klank, ja, maer van den hollen klank, dat is den ydelen klank van recht.

52. - Maar waer eigentlyk het regt niet, neen, maer daerentegen dwangwet. Versta eene wet die niet door de geregtigheid voorgeschreven, maer door den dwang, het geweld of den willekeur opgedrongen is, en soms regelregt strydt met de geregtigheid. Het woord is vol van beteekenis. - Van 't duistre pleit beslecht. Het pleit is de zaek waer over en weêr, voor en tegen gepleten wordt, en derhalve altyd eenigerwyze duister van aert. Het fr. zegt hier proces of cause. Men zegt veelal iets beslechten, dat is vereffenen, effen maken. Maer als onzydig werkw. met van gaet het ook, even als 't eensluidend beslissen van of over iets.

53. - Geen amptzucht, in 't lat. ambitio. Bild. schryft het woord altyd met p, gelyk men oudtyds deed. Thans is het gewoonlyk ambt, omdat men ambacht zegt. Een en ander is goed, maer 't laetste beter. De Duitschers zeggen Amt. - Geen belang, geen eigen belang, geene baetzucht, verlokt hem. Het woord is krachtig, want het zegt veel meer dan lokken of aenlokken, beteekenende eigentlyk door aenloksels uit zynen stand trekken, overhalen of bewegen. De kracht ligt vooral in het voorvoegsel ver. Vergelyk de aenteek. op Bild. Hoop, v. 3. - Naar de drempels. Men zegt ook dorpel, in 't lat. limen, maer hier synecdochisch gebruikt voor huis of wooning.

[p. 47]

 

Dier Grooten, wien, verhuld in prachtige afgodstempels,^54.

55

Het wierook toevloeit van aanbiddren zonder tal,^55.

 

In oorlog, wien een wenk gelukkig maken zal.^56.

54. - Dier Grooten. De Potentiorum limina van Horatius. - Wien. Het voornaemw. staet in den derden naemv., als bepaling van het onzydig werkw. toevloeien. - Verhuld als zy zyn of zitten in prachtige afgodstempels. En zoo zyn die prachtige gebouwen, door de Grooten bewoond, dichterlyk gequalificeerd. Het werkwoord verhullen, verhuld, komt voort van het zelfst. naemw. hul, hulle, hoofdkleedsel, by Kiliaen capitium, plagula, velamen muliebre capitis. Van daer is het overgegaen door uitbreiding der gedachte tot siersel. Hullen is dus zoo veel als het hoofd dekken; doch in het gebruik heeft het zyne bepaelde beteekenis afgelegd, en de algemeene beteekenis van dekken, lat. tegere, aengenomen en van daer die van sieren. Verhullen met het versterkend voorvoegsel, is eigentlyk iets dusdanig bekleeden of bedekken dat het niet meer kennelyk is, en verder opsieren, opsmukken, tot miskennens toe.

55. - Het wierook. Dit woord is mannelyk als rook, maer onzydig als stofnaem. Hieruit blykt dat het te dezer plaetse in 't mannelyke geslacht hadde mogen aengewend worden; want het is eigentlyk de rook dier stof die hier den Grooten toegezwierd wordt of toevloeit. Over de afleiding van het woord zie aenteek. op Bild. Hoop, v. 9. - Van aanbiddren zonder tal, dat is door ontelbare aenbidderen dier afgoden.

56. - In oorlog zynde, strydende, twistende onder elkander. Waerom? om een enkelen wenk of blik dier Grooten, blik die hen gelukkig moet maken. Dit is de zin van wien een wenk gelukkig maken zal.

[p. 48]

 

Geen waanzucht leidt hem ooit naar Volksvergaderingen,^57.

 

Om, wien 't gezag behoort, den scepter af te dringen,^58.

 

En hol gewelf of wand te geeslen met een stem^59.

60

Die Waarheid blijk beneemt en 't recht der Wetten klem.^60.

57. - Geen waanzucht. Het woord staat in geen Woordenboek opgeteekend, maer is niettemin wettig en goed. Waen beteekent eigentlyk meening, by Kiliaen opinio, praesumptio, doch wordt veelal gebruikt in den zin van ydele, ongegronde meening. Over het werkw. wanen zie aenteek. op Bild. Hoop, v. 102. - Zucht, in composita, is eigentlyk zooveel als ziekte, lat. morbus, als blykt uit geelzucht, leverzucht, waterzucht, longzucht. Van daer is die beteekenis overgegaen tot die van drift, begeerte, kwade genegenheid, en te regt, dewyl iedere hevige begeerte, iedere drift als eene ziekte der ziel mag beschouwd worden. Aldus verklaert men baetzucht, eerzucht, geldzucht, hebzucht, moordzucht, roofzucht, vraetzucht, wraakzucht, enz. Derhalve is waenzucht zoo veel als verwaendheid, dat is ydel, valsch, trotsch vertrouwen op zyn eigen verstand, op zyne eigen krachten, waerde, enz.- Leidt hem ooit, hem, den landman, naar volksvergaderingen. Horatius zegt forumque vitat.

58. - Om, wien. Versta om hem wien. Het persoonlyk voornaemw. weggelaten, doch aengeduid door het komma. - Wien 't gezag behoort, dat is, van regtswege toekomt. - Den scepter, den bevelstaf, het zinnebeeld des oppergezags, af te dringen, uit de handen te halen, met aendrang ja of geweld.

59. - En om hol gewelf of wand. Het eerste slaet op vergaderingen die in overwelfde plaetsen gehouden worden, het volgende slechts op afgezonderde plaetsen, die geen welfsel maer enkel muren of wanden hebben, in 't fr. parois. Wand wordt gebruikt voor muer; muer is eigentlyk een gemetste wand. - Te geeselen met een stem, met eene scherpe, klinkende en overheerschende stem, als die der volksdryvers.

60. - Waarheid. Het woord staet in den derden naemv. - Blijk beneemt. Versta die, door valsch geschreeuw, door bedriegelyke drogredenen de waerheid belet te blyken. - En 't recht der wetten klem. Wederom het recht in den derden naemv. als bepaling van hetzelfde werkw. beneemt. Het woord klem zegt hier zooveel als kracht, het fr. force.

[p. 49]

 

Die klippen schuwt hy, en verbergt zich, waar de abeelen^61.

 

Heur kruinen schudden by het lisplend Zefirspelen,^62.

 

Of 't graanveld schommelt van zijn rijpend tarwengoud,^63.

61. - Neen, die klippen schuwt of vermydt hy. Versta die klippen, waer zoo wel het heil als de deugd schipbreuk op lyden, schuwt hy, even als de stierman van het schip de klippe vermydt. - En verbergt zich. Het werkw. maekt contrast met het denkbeeld van volksvergadering of menigte. - Waer. Versta daer, waer de abeelen. Het zelfst. naemw. abeel is mannelyk, ook by Bild., als boom, dat er by verstaen wordt, maer onze Dichter dacht hier op het lat. populus alba.

62. - Schudden, dat is, over en weêr laten zwieren of gaen, namelyk op het land. - By het lispelend Zefirspelen, by het fladderen van den zachten westewind. Dat Zephirspelen wordt hier lispelend genoemd, frequentatieve vorm van het simplex lispen, by Kiliaen balbutire, titubare. Het is van den klank gemaekt, en beteekent eigentlyk met eene vette tong spreken, in 't fr. grasseyer, of, als Bild. wil in zyne aenteek. op de Gedichten van Huygens, I, bl. 231, een onvasten tongslag in 't spreken laten hooren. In zyn freqaentatieven vorm wordt het woord veelal gebruikt om het zacht geruistch van den wind in het gebladert der boomen uit te drukken als in dit vers. - Hier zy nog opgemerkt dat in 't algemeen de nederd. werkw. uitgaende op elen of eren van aerd frequentativa zyn.

63. - Of 't graanveld. Versta, of daer waer het graenveld schommelt, dat is weg en weêr gedreven wordt, hier allerbest gekozen, en mede een frequent. van een ongebruikt simplex. Men geeft den naem van schommel aen het tuig dat de Franschen aenduiden door escarpolette. - Van zijn rijpend tarwengoud. Wat heerlyke en dichterlyke vernoeming! Doch waerom staet er rijpend by? Omdat het gemeend geschommel dan vooral plaets heeft, wanneer de tarwe ryp wordt en begint zwaer te worden.

[p. 50]

 

Of 't nederhukkend vee zijn tweede maaltijd houdt.^64.

65

Hier is zijn rijksgebied, zijn zetel; hier, zijn staten;^65.

 

Hier heerscht hy in den kring van willige onderzaten^66.

 

En draagt in dit gezag geen' koning afgunst toe.^67.

64. - Of daer, waer het nederhukkend vee in de weide, zijn tweede maaltijd houdt. Wat een verrukkend tafereel van het landleven! Theocritus zou het niet schooner gemaeld hebben. Nederhukken of het simplex hukken, in 't lat. desidere, subsidere, in 't fr. s'accroupir. En dat doet het vee om te herkauwen, of, als het hier zoo hoogst dichterlyk gezegd wordt, zyn tweede maeltyd te houden. By Bild. alleen vindt men zulke beeldspraek.

65. - Hier is zijn rijksgebied, zyn dominium, waer hy gebiedt als een vorst in zyn Rijk. - Hier is zijn zetel, gelyk de zetel eens konings, maer die troon heet. - Hier, zijn staten. Het werkw. zyn is weggelaten, en vervangen door het comma.

66. - Hier heerscht hy. Het werkw. staet gelyk met het lat. dominari. Alle de denkbeelden zyn overeenstemmend. - In den kring van willige of gewillige, in 't fr. dociles, tegenovergesteld aen gedwongen of onwillige, in 't fr. rebelles. Daer staet onderzaten, eensluidend met onderdanen, maer gewyzigd en verzacht. Daer is hetzelfde verschil in als tusschen subditus of subjectus en cliens in 't lat.

67. - En draagt in dit gezag, het gezag dat hy uitoefent over zyne vrywillige onderdanen, geen' koning afgunst toe, anders gezegd, hy benydt zelfs geenen koning; want hy acht zich gelukkiger dan het hoofd eens ryks, en hy is dat werkelyk, als de Dichter analytisch gaet bewyzen in eene periode van 23 uitmuntende verzen, 1^o door 's landmans werken van liefhebbery, tot v. 80; 2^o door zyne uitspanningen, tot v. 90.

[p. 51]

 

Het zij hy 't teêr plantsoen voor 't najaarsvorstjen hoê;^68.

 

Den wijnstok huwe aan d'olm, of jong ontsproten twijgen^69.

70

Met stut en rijzen schrage en hemelwaart leer' stijgen,^70.

68. - Het woord plantsoen is als collectivum onzydig. Anders spreekt men ook van de plantsoen, dat is de jonge spruit of de scheut van eenen boom, dien men afsnydt om hem te planten en tot eenen nieuwen boom te doen opgroeijen. - Voor 't najaarsvorstjen hoê, of hoede in den tegenwoordigen tyd der byvoegende wyze, waer ook de meeste werkw. die volgen in gebruikt zyn. De eerste vorst, nog gering, komt in 't najaer, en de laetste in de lente of 't voorjaer, die men uit dien hoofde ook voorjaersvorst heet. Beide samengestelde woorden zyn zinryk en schoon.

69. - Vóór dit vers en vele volgende moet telkens het zy of het zy hy byverstaen worden, want dit voegwoord beheerscht geheel de periode. - Den wijnstok huwe aan den olm. Het zelfst. naemw. wijnstok staet gelyk met het fr. cep, of pied de vigne. Denk aen het lat. vitem maritare ulmo. - Of jong ontsproten twijgen. Het byvoeg. naemw. jong is als bywoord gebruikt, in den zin van onlangs. Twygen zyn takken, maer jonge takken, telgen die nog buigen of zwaeijen, in 't hoogduitsch zweien, waervan hun Zweig en ons twyg. Zoo zegt men een twygen mandje, in 't fr. un panier d'osier. Het geldt hier eigentlyk de twygen des wynstoks.

70. - Bewonder hoe de Dichter tot in de minste byzonderheden weet neêr te komen, en alles met liefelyke kleuren te malen: hy veredelt iedere kleinigheid en verheft ze tot ware poezy. - Stut, wortel van stutten, in 't fr. appuyer, soutenir, étançonner, is het lat. fulcimentum. - En rijzen, in 't lat. virgulae, dienende om de twygen aen den stut vast te maken. Door die beide ondersteunt men den nog zwakken telg; maer dat ondersteunen heet de Dichter schragen, een beeldmakend woord. - En hemelwaart leere stijgen. Ja, de landman doet aldus de twygen regt naer omhoog wassen; maer wat brengt dat hemelwaart een edel en verheven denkbeeld meê, en wat geeft dat leere een leven en eene bezieling aen de twygen! Ja, en het werkw. stijgen zelf, anders gezegd naer boven klimmen, is almede even schoon gekozen.

[p. 52]

 

Of om lei' waar de gloed van 't koestrend zonnevuur^71.

 

Met dubble stovenskracht verdubbelt op den muur;^72.

 

Of 't schrale windgeblaas verwijder van de loten^73.

 

Of tengre bloesembot, vroegtijdig uitgeschoten;^74.

75

Of boomgaard zuivre, of weide of teelland brake of mest';^75.

71. - Of omleide. Wat is het voorwerp van dat werkwoord? Het zyn de twygen of wyngaertscheuten van v. 69. Versta dus: of het zy hy die twygen omleide naer eene plaets waar de gloed, de warmte, van het koesterend zonnevuur. Het werkw. koesteren staet gelyk met het lat. fovere.

72. - Het werkw. verdubbelt is hier onzydig gebruikt. De zin is derhalve: alwaer de gloed van het zonnevuer verdubbelt of verdubbeld wordt op den muer die de stralen terugkaetst. Maer die verdubbeling brengt dubbele stovenskracht meê, geene dubbele hitte, welke niet meer koesterend, maer eerder verterend of verbrandend zou zyn.

73. - Of het zy hy het schrale windgeblaas, het geblaes namelyk van den noord- of noordoostenwind, veelal schrael, mager en schadelyk aen alle jonge gewassen, verwijdere, namelyk voor beschutting van de loten, meervoud van het onzydige lot of van het vrouwelyke loot, in 't fr. jet of rejeton.

74. - Of van tengre, dat is dunne, tedere bloesembot. Men spreekt in 't fr. van boutons à fleurs en boutons à feuilles. Het eerste is hier gemeend, doch wordt veelal mannelyk gebruikt. - Vroegtijdig uitgeschoten, versta die vóór haren tyd uitgeschoten is, op 't opengaen staet, gelyk zoo dikwerf gebeurt met den bloesembot der persiken.

75. - Of 't zy hy zynen boomgaard zuivere van rupsen of ander ongediert. - Of weide of teelland, dat is bouwland, in 't fr. terre labourable. - Brake of meste. Dit laetste slaet op beide, doch vooral op weide. Het bedryvend werkwoord braken is volgens zynen oorsprong hetzelfde als breken, met verandering van den wortelklinker. Den akker braken beteekent proscindere agrum, aratris et ligonibus arva frangere, zegt Kiliaen. Dus is braekland, land dat door de ploeg gebroken is, maer dat men onbezaeid laet liggen. Men ziet dat dit vers byzonder ryk is aen denkbeelden.

[p. 53]

 

Of 't beekjen 't spoor ontsluit', waar 't dorstende akkers lescht;^76.

 

Den ouden stam door 't ent verjeugdige in zijn takken,^77.

 

De waterloot besnoei', de byscheut af doe hakken;^78.

 

De nijvre honigbie paleis en werkplaats vlecht',^79.

76. - Of het zy hy het beekjen 't spoor ontsluite, anders gezegd, het beekjen openmake. Maer in dit hoogst schilderachtig halfvers staet beekjen in den derden naemv. als bepaling van het gezegde. - Waar. Versta daerheen, waer het dorstende akkers lescht, in 't fr. abreuver, désaltérer. Hoe schoon altyd en hoe dichterlyk!

77. - Den ouden stam. Versta nog altyd: het zy hy den ouden stam, door 't ent, in 't fr. par la greffe. Men zegt ente of inte van innen, dat is insteken. Aldus Bilderdijk in zyn Geslachtlijst. - Verjeugdige of verjonge in zijn takken. Nauwkeurig; want de oude stam blyft oud, maer wordt in zyne takken verjongd, of hersteld in zyne jeugd, welk laetste woord een schoon en dichterlyk denkbeeld meêbrengt.

78. - Het zy hy de waterloot of waterscheut, dat is, wat men in 't fr. gourmand heet. - Besnoeie, of inkorte met het snoeimes. - De byscheut, namelyk die uit de wortels opschiet en het sap van den boom plundert, af doe hakken, te regt, want deze moet niet besnoeid maer te niet gedaen worden, als volstrekt schadelyk. Scheut is by alleman mannelyk. Bild. alleen pleit voor 't vrouwelyk geslacht.

79. - Het zy hy de nijvre honigbie, in den derden naemv. als bepaling van het gezegde. Men zegt en schryft bij en bie. Het is de apis sedula van Ovidius. - Paleis, namelyk voor hare koningin, en werkplaats vlechte, te regt, want dezelfde korf dient tot paleis der koningin en tot werkplaets der arbeideressen, in 't fr. ouvrières, die den honig halen en brengen.

[p. 54]

80

Waarin zy 't vloeiend goud in zilvren raten legt;^80.

 

De blanke lammrenkooi by 't licht der Westerstralen^81.

 

Met purpren hemelwaas op versche sneeuw zie pralen,^82.

 

En nijverheid en vlijt, gestrengeld hand in hand,^83.

80. - Waarin. Versta in welke werkplaets, zij 't vloeiend goud, den honig, de aurea mella van Ovidius, of de liquida mella van andere lat. dichters. - In zilvren raten legt. De latynsche dichters zeggen favus candidus; maer Bild. zilveren is veel edelder en dichterlyker. Ons woord raet schynt afkomstig van het fr. rayon.
Thans volgen de uitspanningen van den landman; maer de periode gaet voort.

81. - Het zy hy de blanke lammrenkooi. Het naemwoord kooi beteekent eigentlyk septum, locus in quo greges quiescunt, zegt Kiliaen; maer synecdochisch duidt het ook de kudde zelf aen, vooral in ons land. - By 't licht der Westerstralen, dus by het avondlicht en wanneer de zon naer 't westen daelt.

82. - Met purpren hemelwaas. Versta den avonddauw die soms, in de stralen der ondergaende zon, eenen purperen weêrschyn heeft. Waas is zooveel als damp, eigentlyk dat fyne vocht dat op zekere rype vruchten gevonden wordt, als persiken, wyndruiven en pruimen, en dat er uitziet als een dauw. - Op versche sneeuw. Versta op de hagelwitte, onbesmeurde sneeuw hunner vacht. Het woord sneeuw is by de Hollanders vrouwelyk; maer wordt van ons en ook soms van hen mannelyk gebruikt. - Zie pralen. Het werkw. staet in de by voegende wyze.

83. - En nijverheid en vlijt. Aldus naest elkander staende, moet men het eerste opvatten in den zin van werkzaemheid, het tweede in dien van opgeruimden, vrolyken yver, die de werkzaemheid onderhoudt en aengenaem doet zyn. - Gestrengeld hand in hand. Dichterlyk byvoegsel om de twee vorige hoedanigheden te verpersoonlyken en tot een tafereel te maken. Strengelen is het frequent. van het min gebruikelyke strengen, by Kiliaen stringere, constringere, arctare, fr. entrelacer, en dit van streng, gevlochten koord. De frequentatieve vorm versterkt de beteekenis van het simplex.

[p. 55]

 

Met overvloed en rust ten rei gaan over 't land;^84.

85

Terwijl hy in den schaaûw van myrth en olmenbladeren,^85.

 

De frische luwte schept, die lust verspreidt in de aderen;^86.

 

Of achtloos, op 't geruisch van 't murmlend stroomgeschal,^87.

 

In zoete mijmring zinkt by beek of waterval;^88.

84. - Met overvloed, uit het werk voortkomende, en rust des gemoeds voortkomende uit de volvoerde taek of, als de Dichter in v. 47 zegt, uit de afgeloopen pligt. - Ten rei, dat is ten dansrei of ten zangrei. Hier eerder het laetste, dewyl de akkerlieden des avonds al zingende naer huis keeren. - Gaan over 't land. De onbepaelde wyze hangt nog af van zie dat twee verzen hooger staet.

85. - Het woord schaaûw staet hier voor schaduw, maer het is vrouwelyk ook in Bilderdijks Geslachtlijst. Hy gebruikt het mede mannelyk in v. 77 van den zesden zang zyner Ziekte der Geleerden, alleen meen ik, voor den klank in het luidop lezen, opdat men 't niet verwarre met schouw, schoorsteen. - Van myrth. Bilderdijk schryft dit woord altyd met th, alhoewel het van μίρτος komt. - En olmenbladeren. Te regt, want de olm is een lommerryke boom, en heet daerom by de Ouden ulmus frondosa.

86. - Luwte van het byvoeg. naemw. luw, dat is bedekt, in 't fr. à l'abri, couvert. Zoo zegt men de luwe zyde van het bosch, in de luwte der hooge boomen. Hier wordt het woord gewyzigd door het voorafgaend frisch. - Lust, versta een gevoel van welzyn.

87. - Of terwyl hy achtloos, dat is zonder acht te geven, of zonder ergens aen te denken, op 't geruisch van 't murmelend stroomgeschal. Deze dry woorden zyn klanknabootsende woorden, en hebben geenen anderen oorsprong.

88. - Het woord mijmring staet gelyk met het fr. rêverie. - Zinkt, wegzinkt. - Waterval, in 't fr. cascade.

[p. 56]

 

Of naar den wildzang hoort der veld- en boschkoralen,^89.

90

Die 't gastvrij nest verdek met vloeibren dank betalen.^90.

 

Of, als de gure Herfst de dagen samentrekt,^91.

 

De lucht met wolken, de aard met zwangre buien dekt,^92.

 

Vervolgt hy 't schuwe wild met losgelaten winden;^93.

89. - Of dat hy naar den wildzang hoort, dat is luistert, der veld- en boschkoralen. Het woord korael wordt van alle dichters voor de zingende vogelen gebruikt, en zulke ontmoet men op het veld zoo wel als in het bosch.

90. - Heerlyk en hoogst dichterlyk vers. Het byvoeg. naemw. gastvry komt overeen met het lat., hospitalis en is hier gansch gepast. Het woord verdek wordt eigentlyk gebruikt voor het dek van een schip, in 't fr. pont, tillac, dat namelyk den bodem van het schip dekt. Met die grondbeteekenis is het hier aengewend, maer metonymisch voor het deksel of het dak waer de vogel onder broeit, en het eerste deel der samenstelling bepaelt het tweede. De vogelen nu betalen die gastvryheid welke men hun vergunt, met den zang die uit hunne keel vloeit en de eenigste dank is welken zy bewyzen kunnen. De uitdrukking vloeibren dank is zoo schoon als nauwkeurig.
Hiermede eindigt de dichterlyke periode van 23 verzen, en de Dichter hernemende gaet thans het heil van het landleven zingen door diens vermaken van de jagt.

91. - Of, als de gure herfst. Het epitheton staet gelyk met het fr. rude, âpre. - De dagen samentrekt, en derhalve korter of kleiner maekt. Het woord drukt hetzelfde denkbeeld uit als het lat. corripere.

92. - Als hy de lucht met wolken, die het zonnelicht afsluiten, de aard met zwangre buien dekt. Versta windvlagen of buijen maer najaersbuijen, die met water of regen bezwangerd of bezwaerd zyn.

93. - Alsdan vervolgt hy 't schuwe wild. Schuw, in 't lat. timidus, fugax. - Met losgelaten winden. Versta dusgenaemde hazewinden, in 't fr. lévriers. Het verdient opmerking dat de Dichter hier, in vier verzen, wederom vier verschillende jagten weet aen te duiden: 1^o de jagt met lange honden, in 't fr. chasse à courre; 2^o de jagt met het vuerroer; 3^o die met netten of wargaren; en 4^o die met stroppen, in 't fr. chasse aux piéges. De valkenjagt is hier alleen verzwegen. Het byvoeg. naemw. losgelaten is eigen by de jagt met windhonden die, by koppelen samengebonden, in 't eind losgelaten worden om het wild te vervolgen.

[p. 57]

 

Of zendt der roovren vlucht die ooft en oogst verslinden^94.

95

De vlugge kogels na; of breidt zijn garen uit,^95.

 

Of spant den lijsterboog, en gadert najaarsbuit^96.

 

Op de uit een vreemde lucht ons toegedreven zwermen.^97.

 

Dan, zangers, mocht voor 't minst uw zangtoon u beschermen!^98.

94. - Der roovren vlucht, de vlugt, in 't fr. bande of volée, der roovende en dus schadelyke vogelen, die ooft, boomvruchten, en oogst verslinden.

95. - De vlugge kogels na uit het vuerroer. - Of hy breidt zyn garen uit, zyn wargaren, of zyne warnetten om de trekvogelen te verstrikken. Het werkw. staet gelyk met het lat. extendere.

96. - Of hy spant den lijsterboog. 't Is het eigen woord van hetgeen de Franschen noemen lacet à prendre des grive. - En gaderts of vergadert najaarsbuit. Te regt, want het is in den herfst dat de verschillende soorten van trekvogels uit het Noorden naer 't Zuiden verhuizen, en onder wege gevangen worden. Ook wordt die najaersbuit door het volgend vers nader bepaeld.

97. - Lucht. Versta luchtstreek, of land.

98. - Dan. Dit voegwoord, in het begin eener rede, wordt dikwerf gebruikt voor doch of maer, meestal echter in den dichterlyken of verheven styl. Het dient hier tot aenbrenging eener schoone dichterlyke afwisseling in de gedachten. - Zangers. Versta zingende vogelen, als leeuwerikken en andere. - Mogt voor 't minst uw zangtoon u beschermen tegen de gretigheid der jagers Willen zy de schoonheid uwer vormen, den glans en de kleur uwer pluimen niet ontzien, doch of zy u sparen wilden ten minste voor uwen verrukkenden zang!

[p. 58]

 

Maar wreeder is de mensch dan de afgrond, wien de Lier^99.

100

Vermurwen mocht! - Doch gy, den moeshof schaadlijk dier^100.

 

In teeldrift perkloos als in vraatzucht; die heel de aarde^101.

 

U eigende als een roof, indien u 't menschdom spaarde,^102.

99. - Maar neen, dat doen zy niet; want wreeder is de mensch dan de afgrond, dan de Tartarus, wien de Lier, van Orpheus namelyk

100. - Vermurwen mocht, en aen Orpheus zyne gemalin Euridice deed wedergeven. - Doch gy, den moeshof, of moestuin, in 't fr. jardin légumier, schaadlyk dier. In dit kort maer krachtig tafereel geldt het het konyn, hier door den Dichter zelf en regtstreeks met gramschap aengerand door het voornaemw. gy.

101. - In teeldrift perkloos. Gy, die in uwen drift van vermenigvuldiging pael noch perken kent, gelyk het waer is van de voortteling der konynen. - Als in wraatzucht. Versta even als in gulzigheid, want het konyn eet en knabbelt altyd. En derhalve mag de Dichter byvoegen: gy, die heel de aarde

102. - U eigende als een roof, die geheel de aerde u toeeigenen zoudt en er uwen roof van maken, hyperbolisch en dichterlyk gesproken. De huidige spraekkunst zou eigendet vereischen, doch by de gelykvloeijende werkw. wordt de t van den tweeden persoon van den eersten betrekkelyk verledenen tyd vooral door de Dichters dikwyls onderdrukt hetzy welluidendshalve, als by Bild. Hoop, v. 169, hetzy wegens de versmaet als Bild. Hoop, v. 309 en hier, hetzy om het rym, vglk. Bild. Geestenwareld, v. 439. Zie Huydecopers Proeve, I, bl. 465 en de aenteekening van Van Lelyveld aldaer, bl. 467. - Indien u 't menschdom spaarde en u niet zocht te vernielen en uit te roeijen, gelyk het thans doet met volle regt.

[p. 59]

 

Gy grondbewoners van ons strandduin, hei, en zand,^103.

 

U volg' verderf en moord door 's aardrijks ingewand!^104.

 

 

105

Ja, zalig rustgenot, en even zalig zwoegen,^105.

 

Als 't hart een deelster vindt in d'arbeid en 't genoegen,^106.

103. - Gy grondbewoners. Nauwkeurig, want de wilde konynen woonen immer in den grond. - Van ons strandduin, voor onze strandduinen. Duin, zegt Bilderdyk, komt van deinen, op en neêr gaen, hobbelen of wentelen, gelyk inderdaed de duinen op het zeestrand doen. - Hei en zand. Versta, bewooners van onze heiden en zandbergen of ligte gronden.

104. - U volge. Het is de grammoedige wensch des Dichters. - Verderf en moord, verdelging en slagting. - Door 's aardrijks ingewand heen, alwaer men ze inderdaed doet vervolgen door zekere kleine soort van honden, in 't fr. bassets genoemd.
De Dichter eindigt met het landleven, gepaerd met den christelyken echt, en zingt daer het heil van naer Horatius voorbeeld, die hetzelfde doet, v. 39 en vlgg. zyner Ode.

105. - Ja. Door dit bywoord bevestigt de Dichter alles wat hy te voren gezegd had over het heil des landmans. - Zalig rustgenot. Versta erby is het of iets desgelyks; of liever men behoort er niets by te onderstellen om het vers te verstaen, al is het niet volledig als gezegde. - En even zalig zwoegen. Die beide dingen heeft hy gezongen, den arbeid en de rust. Het werkw. zwoegen is een klanknabootsend woord, het beteekent het hygen naer den adem van iemand die gebukt gaet of bezwykt onder eenen zwaren last of arbeid, en, per metonymiam, zwaren arbeid doen. Zoo heet het, Bild. Waarachtig Goed, v. 340, de zwoegende Afrikaan. Elders drukt Bild. hetzelfde denkbeeld analytisch uit en zegt de eeuwig moede slaaf.

106. - Als of wanneer het hart een deelster vindt, eene vrouw die deel neemt, in d'arbeid en 't genoegen van het landleven.

[p. 60]

 

Die de aard verhemelt door haar teêrheid, en 't verdriet^107.

 

Den angel afneemt, of zijn' wonden balsems giet;^108.

 

Wier schoot de huwlijkskoets in rank by rank doet bloeien,^109.

 

 

110

En huis en vollen disch van zegen overvloeien,^110.

 

Meer dierbaar dan de most, die in de druiftros zwelt,^111.

107. - Die de aard verhemelt door haar teêrheid. Het werkw. is krachtig en schoon, beteekenende tot eenen hemel maken. - En die het verdriet. Het woord staet in den derden naemv. als bepaling van het gezegde.

108. - Den angel afneemt, eer die angel des verdriets gestoken hebbe. - Of zyn' wonden, of de wonden welke de angel gestoken heeft, mede in den derden naemv. - Balsems giet om diens gemaekte wonden te verzachten.

109. - Wier schoot. De schoot der deelster of der echtevrouw. - De huwelykskoets, het huwelyksbed, maer koets is dichterlyker. - In rank by rank doet bloeien. Ranken zyn scheuten, inzonderheid gezegd van dunne, tengere scheuten, als die des wynstoks, en aldus gepast voor de huwelyksspruiten die het sieraed zyn en den bloei uitmaken der huwelykskoets.

110. - En welke echtevrouw huis en vollen disch. Te regt, want de huiszorg en de spysbereiding behooren tot hare taek. Disch beteekent tafel, het duitsche Tisch, namelyk spystafel, en die wordt hier vol genaemd, dat is wel voorzien van spyzen. - Van zegen overvloeien. Versta er doet by, want dit werkw. van het vorige vers werkt hier voort. De Dichter heet den gemeenden overvloed zegen, en te regt, want het dagelyksch voedsel van den mensch, is eene uitstekende weldaed, een goddelyke zegen, waer wy zyne goedheid voor en na den maeltyd dank voor zeggen.

111. - Meer dierbaar, dat is dierbaerder, en wordt gezegd van zegen. - Dan de most, in 't lat. mustum, dat is gegist druivensap, die in de druiftros zwelt of aengroeit. Het zelfst. naemw. tros is by alle schryvers mannelyk, ook by Bild. in diens Geslachtlijst.

[p. 61]

 

Of waar de vette olijf zijn planter meê vergeldt!^112.

 

Waar in we, als vuur en kracht zich door zich-zelf verslinden,^113.

 

Ons-zelv' in nieuwe vaag, in nieuwe jeugd hervinden,^114.

115

En dubbeld leven in een saamgemengeld bloed,^115.

 

Uit zuivre moederborst, uit vaderhart gevoed,^116.

 

Om Vaderland en God en Heiland op te dragen!^117.

112. - Vergeldt of loont. Doch waerom van die twee in 't by zonder gesproken? Omdat zy beide de voorname zinnebeelden zyn van den overvloed, wyn en olie.

113. - Waarin we. Versta in welk huis, want de zin van het gezegde klimt duidelyk terug tot v. 110. - Als of wanneer het vuur van den geest en de kracht des lichaems zich door zich-zelf verslinden, namelyk door beider eigene oefening of inspanning verslonden of uitgeput worden.

114. - Ons-zelven. Versta, wy beide echtelieden ons zelven in nieuwe vaag. Dit schoone woord, byzonder eigen aen de dichterlyke tael, beteekent bloei, glans, gladheid, die wondere en onmiskenbare schoonheid der jeugd. Maer omdat het woord ook op andere dingen overdragtelyk toepasselyk is, voegt de Dichter, by wyze van verklaring by, in nieuwe jeugd hervinden. Versta, terug of wedervinden.

115. - En dubbeld of tweemael leven in een saamgemengeld bloed, in het bloed onzer kinderen.

116. - Uit zuivre moederborst. Het epitheton zinspeelt op het pudica mulier van Horatius. - Uit vaderhart gevoed, namelyk door de opvoeding die het vaderlyk hart hem geeft. Alles is en blyft even schoon, en even waer en even dichterlyk, want alles is door beelden uitgedrukt.

117. - Versta om opgedragen of toegeheiligd te worden aen, of tot lof en eer van het Vaderland, van God en van den Zaligmaker der menschen.

[p. 62]

 

ô Zalig de in dien plicht getrouw doorleefde dagen!^118.

 

ô Zalig 't met dit heil van God gezaligd land!^119.

120

Maar zaligst boven al, die Echt- en Vaderhand!^120.

118. - o Zalig, ja zyn zy, de in dien plicht getrouw doorleefde dagen. Versta, de dagen, getrouwelyk doorgeleefd of doorgebragt in het vervullen dier christelyke pligten.

119. - Het woord land behoort hier verstaen te worden in den zin van het lat. rus, tegenovergesteld aen stad, niet in den zin van het lat. pagus, fr. pays. Het werkw. zaligen beteekent gelukkig maken, begunstigen, begiftigen. Over de beteekenis van het by voeg. naemw. zalig, zie onze aenteek. op Bild. Herfst, v. 69.

120. - Maar zaligst boven al, namelyk boven al de andere zaligheden of gunsten aen het landelyk leven verknocht. - Die echt- en vaderband, die echtelyke band tusschen man en vrouw, en die vaderhand tusschen ouders en kinderen. De Dichter gebruikt hier, en te regt, als het hoofddenkbeeld uitdrukkende de dusgenaemde repetitio, of herhaling van het woord zalig.