Nederlandsche gedichten

[p. 9]

II Bilderdijk.
Weldadigheid.^*

Nullus argento color est avaris Abdito terris.
Hor.

Het goud, het zilver, heeft geen luister^1.

In 't vratig ingewand der aard,^2.

* Dit dichtstuk is getrokken uit Bilderdijks Affodillen, Haarlem, 1814. I^e Deel, bl. 115, en in de volledige uitgave van Bilderdijks dichtwerken, door M^r Is. Da Costa, Haarlem 1856-59 (XVI deelen in-8^o) opgenomen in T. VIII, bl. 169.

1. - De twee eerste verzen zyn de letterlyke vertaling van Horatius gezegde, Carm. II, 2, 1. Bild. houdt met de meeste interpretes avaris terris voor een ablatief in avaris terris. Anderen willen dat avaris in dativo staet met ellipsis van hominibus. - Geheel het stuk is, mag men zeggen, de ontwikkeling van deze eerste gedachte, op byzonderheden dichterlyk toegepast.

2. - Vratig. Zoo veel als het latynsche vorax. Het komt van vreten, zoo veel als vereten, met het versterkend voorvoegsel ver ook te vinden in verbranden, verdoen, verbruiken, vergeven, verspelen, verdrinken, verzwelgen, welke alle een bykomend denkbeeld van overdaed, van verderf, van vernieling meêbrengen, in 't lat. dikwyls aengeduid door de voorvoegsels dis of per. - Daer staet niet in de vratige aerde. Aldus zou het epitheton niet wel passen; maer met ingewand, in 't fransch entrailles, gaet het zeer goed, want dat ingewand, mag men zeggen, verslindt geheel het menschelyk geslacht. Zoo zegt men ook het vratig graf. Het lat. avarus komt met avidus van avere, zoo veel als cupere. Het slaet dus beter op hominibus dan op terris. Ook verklaren het de interpretes die de beide woorden voor eenen ablatief houden door terra quoe avari instar argentum conditum custodiat. Zulks is min of meer gedwongen en gezocht; maer het epith. van onzen dichter is onberispelyk.

[p. 10]

 

Ten zij, van uit het nijdig duister,^3.

 

In 't oog der zon gebaard.^4.

3. - Nydig duister. Het duister hier gemeend is de schoot der aerde, te regt nydig genoemd, in 't fr. envieux, jaloux, omdat de aerde haren schoot niet gewillig opent, en men slechts met groote moeite daerin kan dringen. Zulks is byzonder waer voor de kostbare metalen, welke met veel zweet en zwaren arbeid uit de myn of de ertsgroef gehaeld Worden.

4. - In 't oog der zon, dichterlyk voor in den vollen dag, gebaerd. Dit ziet terug op goud en zilver. Versta geboerd zynde of wanneer het gebaerd is. De zin is dus elliptisch. En de gedachte is nauwkeurig, want die metalen hebben hunnen luister uit zich zelven, maer zoo lang deze niet zigtbaer is, mag men zeggen dat zy er van beroofd zyn. - Baren is bloot maken, in 't engelsch to bare. Zoo zegde men vroeger met baren zweerde, en heden nog barvoets. Het woord komt ook nog voor in openbaren. Waerschynlyk zit die oorspronkelyke beteekenis nog in baren, in 't fr. enfanter, lat. parere, waervoor men ook zegt in lucem edere, dus zoo veel als bloot maken. 't Is waer, daer zyn er die eene andere etymologie geven van baren. Zy leiden het af van het oudere beran, in 't eng. to beare, dat is dragen, lat. fero. Maer dat doet hier niets ter zake. Het woord hier gebruikt is allenzins gepast. - Het geslacht der zelfstandige naemwoorden oog en oor was oudtyds vrouwelyk, als blykt, voor het tweede, uit het gezegde ter ooren komen, met den ouden derden naemval enkelvoud, en dat is by ons gebleven. Heden gebruiken ze de Hollanders met het onzydig geslacht [zie daertegen Heremans: Het geslacht van de zelfstandige naamwoorden oog en oor. Brussel 1864].

[p. 11]

5

Wat gaat ge zwanger van metalen,^5.

 

Natuur? wat arbeidt ge in de nacht?^6.

 

De glans behoort, waarmeê zij pralen,^7.

5. - Wat, waerom, gelyk het lat. quid. Het woord zwanger zegt zoo veel als het lat. gravidus. Wy gebruiken er ook voor het byvoeglyk naemwoord zwaer. Zwanger gaen is dus zoo veel als bezwaerd gaen, wanken onder den last, gelyk de zwangere vrouw doet.

6. - Arbeidt ge, te weten, om die kostbare metalen te scheppen, voort te brengen. Dat is toch het werk der natuer, die de elementen in haren schoot bewerkt, en de eene tot goud, de andere tot zilver maekt of tot koper, yzer, lood, enz. Het woord zinspeelt tevens op arbeid, labor parturientium der Latynen. - In de nacht. Versta in den duisteren schoot der aerde, waer alleen die metalen even als al de andere geschapen worden. Van sedert eeuwen heeft men beide geslachten aen het woord gegeven. Zoo zeggen wy nog te middernacht, met een vrouwelyk byvoeg. naemw. Maer de Hollanders zeggen ook met ons des nachts, als bywoord gebruikt, en geven dus ook het mannelyk geslacht aen het woord. Men mag het een of het ander doen, maer het vrouwelyke is er eigenst aen, en Bild. verkiest dit in zyne Geslachtlyst.

7. - Waermeê. Bemerk de inversio. In proza zou er moeten staen de glans waermeê zy pralen, behoort; maer in poezy is de omkeering toegelaten, mits zy met kunst geschiede. - De glans van goud en zilver is daer de voornaemste weerde van, omdat die twee metalen, alsmede het dusgenaemde witgoud of platine, dien glans beter behouden dan alle andere metalen, aen roest onderworpen. De voornaemste weerden der edele metalen behooren dus aen de Natuer niet die ze in den schoot der aerde verborgen houdt, maer

[p. 12]

 

Aan die ze in 't daglicht bracht,^8.

 

 

 

Houweel en smeltkroes die 't bereiden,^9.

10

Verheffen 't zilver tot zijn eer;^10.

 

Maar milde handen die 't verspreiden,^11.

 

Dien dankt het eindloos meer.^12.

8. - Aan die. Versta aen hem die. Deze ellipsis is zelfs in proza toegelaten.

9. - Houweel. In 't fr. houe of pioche, eigentlyk een boerenwerktuig waermede de landbouwers al houwende den harden grond omhalen, hier het werktuig waermeê men door den harden grond of de steenen houwt om de metalen uit de groef te halen. Smeltkroes, waer het goud of het zilver in gezuiverd wordt van alle vreemde aerdstoffen of ontuig waer 't meê vermengd is. Namelyk het gaet met den smeltkroes in 't vuer dat het ontuig verteert of afzondert. Het zelfstand. naemw. kroes, synoniem van beker, doch van minder gehalte, wordt hier nader bepaald door het samengestelde smeltkroes. Het fr. creuset heeft maer eene beteekenis, en behoeft dus geene nadere bepaling. Over het geslacht van het woord kroes zie aenteek. op Bild. Geestenwareld vers 553.

10. - Verheffen uit den schoot der aerde waer het zonder eer was.

11. - Mild. Oorspronkelyk zacht, week, het tegenovergestelde van hard, wrang, scherp. Het eng. heeft mild in den zelfden zin van dagelyksch gebruik: This fruit is very mild. Zoo zegden wy vroeger ook mild vleesch, een milde appel. Meestal echter wordt het thans gebruikt in eenen figuerlyken zin voor die zachtheid of tederheid van gemoed die kennelyk wordt door mededeelzaemheid. Het slaet dus volkomen op hand, als het eigen werktuig waer de deugd meê uitgeoefend wordt.

12. - Dien. Het is de derde naemv. meerv. van het aenwyzend voornaemw. die. - Dankt het, dat is, aen die is het oneindig meer verschuldigd, namelyk al zyne eer, al zyne weerde. Eindloos is hier bywoord, geldende voor oneindiglyk.

[p. 13]

 

Geen goud om 't hoofd van Warelddwingeren^13.

 

Treft eedle boezems met ontzag,^14.

15

Maar 't geen, gewandeld door de vingeren,^15.

 

Van weldoen tuigen mag,^16.

13. - Om 't hoofd. Versta dat om 't hoofd is, dat men om 't hoofd ziet, of dat het hoofd siert, namelyk de kroon. - Het woord warelddwingeren is dichterlyk, en grootsch, zelfs door zyne samenstelling. Men mag het opvatten in den zin van 't fr. tyran, conquérant of despote.

14. - Eedle staet voor edele, met verdubbeling der vokael om hare lengte te bewaren. - Boezems, in 't fr. des hommes au noble coeur. Harten zou ook goed zyn, maer behalve dat boezem eenigzins ruimer is van beteekenis, geeft het meer vastheid, een volleren klank aen het vers.

15. - Gewandeld. Bild. is misschien de eenigste die dit woord in den lydenden zin gebruikt heeft. Dat het niet alleen onberispelyk, maer zelfs byzonder schoon is, gaet vast. Wandelen is een frequentatief van wenden, met verandering van den wortelklinker, by den overgang van den bedryvenden tot den wederkeerigen zin. Hier is het in zyn gewoonen vorm weêrgebragt tot de bedryvende beteekenis: wandelen, in 't fr. tourner et retourner. - Bild. gebruikt ook zoo in eenen bedryvenden zin het woord verwandelen, zoo veel als verkeeren, veranderen, verwisselen. Zoo zegt hy

Verwandel 't kaal gesteent' in wijn- of akkerlanden.

En elders

En de onvolkomen aard, verwandeld in een Eden.

16. - Tuigen van iets is zoo veel als getuigenis geven van iets. Men zegt ook, doch minder wel, getuigen van iets, dat eerder fransch is dan nederduitsch. - Daer staet van weldoen of van weldadigheid, omdat het uit dat wandelen teekens meêdraegt dat het in meer handen geweest is. Deze gedachte wordt nog nader uitgedrukt in de volgende strofe.

[p. 14]

 

Geen Vorsten wapens of banieren,^17.

 

Geen letter-, koord-, of parelrand;^18.

 

De teekens die het geldstuk sieren

20

Zijn, 't slijten van de hand.^20.

 

 

 

Waar 's aardrijks roof toe opgegraven,^21.

 

En 't leven in zijn recht verkort,^22.

 

Indien gij 't, goud- en zilverslaven,^23.

17. - Vorstenwapens, die in de munt op het geld gedrukt worden. - Banieren, als die eertyds de vorsten, vooral de geestelyke vorsten, op hun geld lieten slaen, namelyk de banier hunner kerk, met het beeld van haren patroon, hetwelk mede op hunne krygsbanier stond. Het woord komt van band.

18. - De Dichter somt hier de gewoone sieraden der geldstukken op. Maer neen, zegt hy, dat zyn de teekens niet die er 't ware sieraed aen geven. De volzin vertoont eene stoute ellipsis, maer hy is niet te min zoo duidelyk, dat men niet gewaer wordt dat er iets ontbreekt.

20. - Vgl: Horatius l.l. v. 3-4.

nisi temperato

Splendeat usu.

21. - Waar, versta ɐʍertoe, om welke reden, tot welk doel. De inversie is ook in proza toegelaten en veelal verkieslyk als eigen aen onze tael, even als aen het eng. - 's aardrijks roof, dat is, de buit die zy in haren schoot verborgen houdt.

22. - Versta met in de bergen, in de ertsgroeven, in de ingewanden der aerde te wroeten, om er 't goud en het zilver uit te delven, ten koste van uw eigen leven dat er door verkort wordt. Maer hier beteekent verkorten eigentlyk te kort doen, zynen eisch, of zyn recht niet voldoen, met het te berooven van licht, van lucht, van voedsel, enz.

23. - Goud- en zilverslaven, kort en vol nadruk.

[p. 15]

 

Op nieuw in d'afgrond stort?^24.

 

 

25

Neen! blinke 't, steeds vernieuwd in waarde,^25.

 

En voere 't, over 't wentlend rond,^26.

 

Den hongrende aan het eind der aarde^27.

 

De nooddruft in den mond!^28.

24. - In d'afgrond, namelyk in den afgrond uwer geldkisten, uwer schatkelders. De afkapping van het lidwoord is alledaegsch in poezy; maer in proza moet men er zelden gebruik van maken.

25. - Blinke 't geldstuk, steeds of geduriglyk vernieuwd in waarde, namelyk door dien blink zelf, die toont dat het door de handen gaet, en waer het al zyne waerde van ontleent, volgens het boven gezegde.

26. - Over 't wentlend rond, over de vier warelddeelen heen, over geheel onze wentelende planeet. De Dichter had hier eene omspraek noodig om het woord aerde, dat in het volgend vers niet kan gemist worden, geen tweemael te gebruiken.

27. - Den hongrende, derde naemv. enkelv. namelyk de dativus commodi. - Aan het eind der aarde. Versta, waer hy ook zyn moge, naby of verwyderd, zelfs tot op den laetsten hoek der aerde. Het maekt contrast met den afgrond.

28. - Wy gebruiken veelal het woord nooddruft mannelyk, gelyk het by Vondel ook voorkomt. Maer het vrouwelyk geslacht is er eigener aen en verkieslyk. Het woord druft is eene omstelling van durft of durfte gelyk het Kiliaen opgeeft. Het beteekent gebrek, behoefte, van derven, oudtyds dorven, behoeven, lat. egere, carere, opus habere. Het bygevoegde nood versterkt de beteekenis van durfte, en maekt dat gebrek tot dringende behoefte, by Kiliaen urgens egestas. In deze beteekenis komt het voor by Bild.: Zyn nooddruft wast met hem. Het woord nood heeft diezelfde kracht in noodweer, noodklok, nooddwang, noodgeluid, noodhulp, noodgetyde. Van zyne eerste beteekenis is nooddruft door vernoeming overgegaen tot die van datgene wat tot 's levens onderhoud noodig of onontheerlyk is, te weten, het voedsel, requisita of necessaria vitae zegt Kiliaen. In dien zin is het hier aengewend. Zie Bild. Aanteekeningen op het Derde Deel van Maerlants Spiegel Historiael bl. 28 en vlg.

[p. 16]

 

Weldadigheid! bij u zijn schatten,

30

En waar ge in 't menschlijk hart gebiedt. -^30.

 

Wat 's Grijpaarts koffer moog bevatten,^31.

 

Bestaat voor 't menschdom niet.

 

 

 

Hem volgt der Nageslachten zegen,

 

Wiens hart van broederliefde blaakt,

35

En 't geen hem vlijt of lot verkregen^35.

 

Der menschheid vruchtbaar maakt.

 

 

 

Maar vloek op 't hoofd der Geldgriffoenen,

30. - Versta: en daer zyn schatten waar ge enz. De ellipsis is weêr zoo natuerlyk dat men ze niet gewaer wordt.

31. -'s Grijpaarts. Weiland en anderen schryven dat soort van woorden uitgaende op aert met d. Bild. doet het altyd met t, omdat de d er etymologisch niet toe behoort, en men zegt gierigaerts, gryzaerts, en niet gierigaerden, gryzaerden. Ik houd het met Bild. die ook aert, lat. natura, indoles schryft, waermeê in de gemeende zelfstand. naemw. de uitgang aert volgens sommigen verwant is. Gierigaert is dus gierig van aert, grypaert, grypig of grypachtig van aert, enz. Maer Bild. houdt dat achtervoegsel voor eene bloote versterking, en als eene frequentat. vorm van er of aer. Zoo is, volgens hem, een veinzert of veinzaert niets anders dan een aenhoudende, een gedurige, een gewoone veinzer. Een grypert is dus meer dan iemand die hic et nunc grypt en derhalve voor 't oogenblik gryper is, maer een bestendige gryper. Men ziet dat die etymologie al nauw verwant is met de eerstgemelde.

35. - De zinsnede is elliptisch. Versta: en die 't geen, datgene wat hem vlijt, namelyk zyne eigen vlytigheid, fr. diligence, industrie, activité, of lot, namelyk de afkomst, de gunst, of de fortuin in een algemeenen zin, verkregen hebben, der menschheid enz.

[p. 17]

 

In 't stof gebogen voor hun goud;^38.

 

Wien, wakende bij hun miljoenen,

40

De honger wakker houdt!^40.

 

 

 

Wien de angst het dons der zwanenpluimen^41.

 

Tot doornen kneedt in 't slaaploos bed,^42.

 

Daar elke wind die 't meir doet schuimen,^43.

 

Hun ziel in stormvlaag zet!

 

 

45

Hij is niet groot, wiens ijzren kassen

38. - Gelyk de aenbidder eener ware of gewaende godheid, of gelyk de slaef voor zynen heer en meester.

40. - Versta de honger naer meer, of wel de honger van gierigheid. Beide komen evenwel te pas, en in beide gevallen is het de fames insomnis der Ouden.

41. - Het dons, in 't fr. duvet, is het fynste der zwanenpluimen, daer soms van afgescheiden, doch veelal er aen gehecht blyvende; dus is het by voegsel gepast. Het woord, als stof, is onzydig, even als het goud, het yzer, het was, het hout. Maer wy gebruiken het ook mannelyk in de overdragtelyke beteekenis van het lat. medulla tritici en van 't latyn lanugo lintei.

42. - Kneden is een van Bild. geliefkoosde woorden. Zyn kracht zit in kn. Het is eigen aen het bewerken van deeg of andere dergelyke vochtige dingen. Maer dichterlyk wordt het ook op andere zaken overgebragt, als hier.

43. - Het woord meir of meer is in 't nederd. eigentlyk een groot binnenlandsch water wat de Franschen lac heeten. De watervlakten die met den Oceaen gemeenschap hebben, noemen wy zee. In het hoogduitsch is het omgekeerd: zoo zeggen de Hoogduitschers Genfer-See, en wy, het meir van Geneve, das Indische Meer, en wy de Indische zee. Dat de Dichter het eene woord voor het andere mag gebruiken, laet zich hooren.

[p. 18]

 

Den Weissel kluistren bij den Taag;^46.

 

Golkonda op Brazieljen tassen,^47.

 

In wisselende laag:

 

 

 

Maar groot is hij, en 't lot te boven,

50

Wiens oog geen berg van goud verwrikt;^50.

 

Wiens hart geen leed de rust kan rooven,^51.

46. - Den Weissel, fr. la Vistule. Men schryft ook met de Duitschers Weichsel en gebruikt het met hen vrouw. als de namen der rivieren. Maer wy mogen het ook voor mannelyk houden daer by verstaende stroom, gelyk het voor Rhyn algemeen gedaen wordt. Hetzelfde mag men zeggen van Taag, dat daerenboven van 't lat. Tagus komt en er 't geslacht van houdt. De twee rivieren staen dichterlyk voor 't Zuiden en 't Noorden die beide door den handel gedwongen worden hunne voortbrengsels te vereenigen, of onderling te deelen.

47. - Die twee eigennamen staen hier insgelyks voor het Oosten en 't Westen, maer tevens, in den zin des schryvers, voor het goud en 't zilver, waervan het eerste uitsluitelyk plag te komen uit Oost-Indië, ubi nascitur aurum, en het tweede vooral uit West-Indië, of Amerika. - In wisselende laag, te weten, eene laeg goud op of naest eene laeg zilver. Men kan ook het woord laeg opvatten in den zin van stapel, fr. pile.

50. - Het woord berg is zinryk, vooral om zyne zinspeling op het voorgaende laeg. Verwrikken fr. ébranler, komt van het versterkend ver en het simplex wrikken, dat is, waggelen en doen waggelen. Vergelyk met dit vers Horatius l.l. v. 23-24.

Quisquis ingentes oculo irretorto

Spectat acervos.

51. - Hart is bepaling en staet in den derden naemv. Leed is onderwerp en rust voorwerp en dus in den vierden naemv. Maer het vers is door de vereeniging van dry zelfstand. naemw. in verschillige betrekking, duister en zelfs niet goed.

[p. 19]

 

Geen doodsgevaar verschrikt!^52.

52. - In dit vers is hetzelfde hart voorwerp. Eene kunstgreep aen Bild. eigen; maer geheel de laetste strofe verwydert zich te veel van het onderwerp, en is daerom niet goed te keuren.