Nederlandsche gedichten

[p. 1]

I Taelstudie.

Voorlezing des Eerwaerden Heeren Prof. David, in de jaerlyksche plegtige zitting van het Tael- en Letterlievend Genootschap: met tyd en vlyt, gehouden op de Promotie-zael ter Halle, den 24 van Wynmaend 1847⁽¹⁾.

Het ligt in den aerd der levende talen dat zy, even als de volkeren die haer spreken, nimmer staen blyven, maer gedurig voortgaen, dat is ontwikkelen en verryken. Waer nieuwe kunsten, nieuwe wetenschappen geboren worden; waer eene steeds aengroeijende beschaving nieuwe denkbeelden verwekt, nieuwe begrippen doet ontstaen: daer moet noodwendig de tael zich in evenredigheid uitbreiden, of in ongebruik raken, en door eene andere meer ontwikkelde tael vervangen worden. Beschouwt het Hoogduitsch, het Fransch, het Engelsch van vroegeren dag en van heden; daer is een oneindig onderscheid tusschen de duitsche, fransche, engelsche schryvers der zeventiende en die der negentiende eeuw. De grond der tael is by allen dezelfde gebleven, maer by de laetsten ontmoet men duizend woorden, duizend wendingen, welke men te vergeefs by de eersten zoeken zou. De reden is dat de staet der maetschappy in beide tydvakken verschillend is, en dus ook de tael die, als tolk der maetschappy, dat verschil kenbaer maekt.

(1) Zie het Verslag over den toestand der werkzaamheden van het Tael- en Letterlievend Genootschap: met tyd en vlyt, gedurende het schooljaer 1847-1848, in 't Annuaire de l'Université catholique de Louvain, 1849, bl. 63.

[p. 2]

Is zulks ook het geval in onze tael? Ik antwoord volmondig ja; doch niet in dezelfde maet als by de dry natiën waer ik aenstonds van sprak. Het is onmogelyk dat wy Belgen, die zoo na aen Frankryk palen en aen den gedurigen invloed van die overwegende natie blootgesteld zyn, met dien zelfden vryen tred in den weg der taelontwikkeling en beschaving zouden gewandeld hebben, als de Franschen zelf of als andere volkeren die in gansch andere betrekkingen staen. Hoe zou het Fransch by ons den voortgang van het Nederduitsch niet verhinderd, niet vertraegd hebben, daer wy niet alleen verpligt zyn met onze naburen, maer met bykans de helft onzer medeburgers eene andere tael te spreken, daer wy in onze wetgevende kamers, in het hoogere staetsbestier, by de meeste regtbanken, en in ontelbare andere omstandigheden genoodzaekt zyn eene vreemde spraek te gebruiken?

Nogtans, en hierdoor bewys ik het ja dat ik daer even uitsprak, nogtans is 't waer dat de nederduitsche tael in den tegenwoordigen leeftyd niet is blyven stilstaen, maer oneindige vorderingen heeft gemaekt. Neemt maer eenvoudig een nederduitsch boek dat in de vorige, ja dat in het begin der negentiende eeuw gedrukt is geworden, en vergelykt het met een letterkundig voortbrengsel van den huidigen dag, en gy zult verbaesd staen van den voortgang dien onze tael in het laetste tydperk gedaen heeft. De spelling zoo wild als zy vroeger was, zoo geregeld is zy heden; de woordschikking, de keur van uitdrukkingen, de styl, kortom al de sieraden eener beschaefde tael ontbreken in de schryvers van vroegeren dag, en zyn thans voorwaerden geworden, zonder welke men op geenen byval meer rekenen mag, zoodanig is reeds de beschaefdheid tot onderscheidene klassen van lezers doorgedrongen. Men zegt nu: dit werk is wel geschreven, dat niet, terwyl men vroeger geen onderscheid maekte, en zelfs niet wist wat wel of kwalyk schryven beteekende. Zie daer ontegensprekelyke bewyzen van groote, van zeer groote vordering; en als men opmerkt dat nagenoeg al die vordering sedert de laetste tien à vyftien jaren

[p. 3]

gemaekt is, zoo zal men zeker reden hebben om zich over den tegenwoordigen staet van zaken in de nederduitsche wereld te verheugen.

Intusschen (en daer Wil ik hier voornamelyk op neêrkomen) alles is niet gedaen; in tegendeel er blyft noch veel te doen; ja, er is nog meer te verrigten dan tot heden verrigt is: ik meen dat wy nog groote vorderingen te maken hebben, eer wy, minnaers van onze moedertael, de hoogte zullen bereikt hebben, waer de naburige volkeren het met hunne tael en letterkunde reeds hebben gebragt. Het voornaemste middel om het gewenschte doel te treffen, is de grondige beoefening onzer schoone moederspraek, beoefening in haer zelve door de taelstudie, beoefening in hare tolken door de lezing der verdienstelyke schryvers.

Ik zeg vooreerst dat de moederspraek in haer zelve dient beoefend te worden, namelyk door de taelstudie. Hier versta ik dat, wie zich op het nederduitsch toelegt en er in slagen wil, in den aerd der tael moet trachten door te dringen, haren woordenschat etymologisch onderzoeken, om de eigenschap van iedere uitdrukking te ontdekken. Zulks vereischt inspanning, ja; doch zonder inspanning is er in geen vak van geleerdheid of wetenschap iets te bekomen. Van den anderen kant heeft men volle verzekering van zynen arbeid met een ryken oogst van kennissen vergolden te zien, dewyl in eene tael, waer willekeur de wet niet geeft, doch waer alles op de goede rede, op het gezond verstand gegrond is, de vlyt des navorschers zelden of nooit wordt te leur gesteld. In eene oorspronkelyke tael als de onze, waerin de woorden geene conventioneele beteekenis hebben, maer de reden van 't geen zy beteekenen in hunne wortels of bestanddeelen meêbrengen, in zulke tael is met zoeken, met nadenken, met vergelyken altyd veel te leeren.

Wanneer men de latynsche schryvers der gouden eeuw leest, en met een oordeelkundig oog van naby beschouwt, zoo is men verwonderd van de nauwkeurigheid hunner tael, van de volmaektheid hunner voordragt. Geen woord of het is zorgvuldig gekozen, vergeleken met zyn synonyma,

[p. 4]

getoetst aen de wetten der welluidendheid, gepast met degene waermeê het in verband moet staen, de plaets bekleedende die de opvolging der denkbeelden vereischt. Alles is bedacht, alles is met overleg gedaen, en verraedt eene grondige taelstudie. Zulke nauwgezetheid, 't is waer, wordt door langdurige oefening tot eene gewoonte, die eindelyk niet meer moeite kost dan de slordigheid van min bedrevenen; doch om de gewoonte te verkrygen mag men zich geenen arbeid ontzien, want zonder grondige taelkennis brengt men niet voort dan wildzang in de poëzy, en brodwerk in de proza.

Laet ik het gezegde door eenige voorbeelden staven, en voor ieder, als het ware, tastbaer maken. Een onzer hedendaegsche schryvers, die al vry wat boekdeelen in de wereld heeft gezonden, doch wien het inzonderheid aen taelkunde mangelt, spreekt ergens van zyne slapelooze nachten en drukt zich uit in dezer voege: ‘De slaep ontvloog my teenemael; en indien het soms gebeurde dat ik eenige oogenblikken des nachts insluimerde, werd ik weldra, enz.’ Eene halve zinsnede, ja, doch reeds groot genoeg om u te toonen hoe wildweg de schryver te werk gaet, en hoe weinig hy bedacht is om de woorden die hy gebruikt in hunne bestanddeelen na te gaen, ten einde er de eigenschap van te kennen. De slaep ontvloog my, zegt hy; doch dat werkwoord is misbruikt. Ontvliegen (gelyk ieder van ons met enkele opmerkzaemheid vinden kan) beteekent vliegend ontkomen, door de vlugt wegraken, wegvliegen. Als ik zeg: de vogel dien ik gevangen had is my weder ontvlogen, of wel in overdragtelyken zin, de zaek waer gy van gesproken hebt is my ontvlogen, dan is er niets berispelyks: het werkwoord past in beide voorbeelden.

Een mensch die door de brandklok wakker wordt gemaekt zou kunnen zeggen: de slaep ontvliegt my: daer zouden ten minste de begrippen in overeenkomst zyn. Doch in de gemeende plaets is er geen spraek van den slaep die wegvliegt, maer van den slaep die niet komen wil, dien men te vergeefs afwacht, en dus is ontvliegen het regie woord niet.

[p. 5]

Teenemael is ook niet goed. Dat zegt zooveel als te eenemael, in eens, en dit slaet hier niet op het ontvliegen, hetwelk toch in geen tweemael of dry mael gebeuren kan. De schryver wil zeggen dat de slaep hem geheellyk, volstrekt verliet, zonder nog te willen weêrkomen, doch dat zit in het woord teenemael niet. Geheellyk, volstrekt, volkomen, teenemael zyn synonyma, dat is drukken verwantschapte denkbeelden uit; maer die schryft moet de nuances weten te onderscheiden: hy moet niet in 't wild grypen, maer kiezen.

Hy zegt verder: indien het soms gebeurde dat ik eenige oogenblikken des nachts insluimerde. Dit is wederom hoogst gebrekkig. Vooreerst insluimeren is een verbum inchoativum, en beteekent aenvangen te sluimeren, wat met eenige oogenblikken geenen zin maken kan. Het moest eenvoudig sluimeren zyn. - Des nachts kan hier een bywoord wezen of de bepaling van eenige oogenblikken. In 't eerste geval staet het op zyn plaets niet; in het tweede geval is het een misselyk gezegde, want oogenblikken des dags en oogenblikken des nachts verschillen niet, of liever 't is rimram. En nu wat beteekent oogenblik? Eigentlyk het snelle open- en toegaen der oogen, juist wat het fransch clin d'oeil beteekent, dus overdragtelyk de kleinste during van tyd. Maer hier is de metaphora zeer misbruikt, omdat er tusschen sluimeren en het blikken der oogen tegenspraek ligt, want oogen die sluimeren blikken niet. Het moest stonden zyn.

Gy ziet het, Myne Heeren, alles is hier even slordig, alles is even onbedacht neêrgeschreven. En let wel op dat het hier eigentlyk niet aenkomt op hoogere philologie, die eene byzondere wetenschap uitmaekt, welke men streng genomen ontberen kan. Neen, enkele opmerkzaemheid, een etymologisch inzigt in de tael is genoegzaem om al die onnauwkeurigheden te vermyden: en alwie van de studie der tael waerin hy schryft zyn werk gemaekt heeft, gelyk het behoort, zal daer geene byzondere moeite meer in vinden.

Doch de taelstudie wordt verzuimd van vele onzer jonge schryvers, en uit het gebrek der noodige kennis vloeit een

[p. 6]

ander kwaed dat den voortgang der tael verhindert, namelyk eene valsche woordsmedery, die byzonder in onzen leeftyd de meeste nederduitsche schriften ontsiert. Ieder roemt de wondere vatbaerheid onzer moedertael tot het samenstellen van nieuwe woorden, waervoor zy niet, als andere talen, de bestanddeelen uit den vreemde moet gaen halen, maer die in hare eigen bronnen vindt, en ze op ontelbare wyzen weet te koppelen en te verbinden. Dit is inderdaed een der voornaemste en uitmuntendste eigenschappen onzer spraek; maer daerom juist moeten de schryvers er zich met bescheidenheid van bedienen, want hier, meer nog dan in vele andere punten, ligt het misbruik naest het gebruik. Men bedriegt zich volstrekt met te denken dat het genoeg is grondwoorden aeneen te knoopen: men moet oordeelen of ze samen passen, dat is of de koppeling gelykvormig is aen den aerd der tael, of de denkbeelden welke ieder deel der samenstelling medebrengt met elkander niet stryden, of ze niet te ver van elkander liggen om in één woord vereenigd te worden. Maer dat onderzoek en die oordeelvelling onderstelt kundigheden die niet dan door studie en lange oefening bekomen worden.

Indien onze jonge taelminnaers, in stede van nieuwe woorden te smeden, den oneindig ryken voorraed wisten te benuttigen, die in de schryvers van vroegeren dag opgesloten ligt, zy zouden aen tael- en letterkunde groote diensten bewyzen. Tevoren, ja, waren onze oude schryvers van de dertiende tot de zestiende eeuw zoo goed als onbekend; ter nauwernood een of twee waren door den druk gemeen gemaekt, terwyl al de overige slechts in handschrift bestonden, en in enkele groote boekeryen bewaerd, of laet ik zeggen verborgen waren. Maer heden zien de voornaemste het licht; vele zyn met aenteekeningen en verklaringen uitgegeven, en dus in het bereik der liefhebbers. Jammer maer, zy worden niet gelezen; men vindt ze droog, moeijelyk, onverstaenbaer, vooral verouderd in styl zoo wel als in gedachten. Men neemt liever zynen toevlugt tot het lransch; men leest de voortbrengsels van den huidigen dag,

[p. 7]

zonder acht te geven dat men aldus zynen smaek bederft en zich onbekwaem maekt om in het nederduitsch te denken en te schryven. En zulks blykt wel uit veel van hetgeen men ons dagelyks in het nederduitsch opdischt: daer is niets eigenaerdigs, niets nationaels, niets belgisch in: het zyn fransche denkbeelden, fransche spreekwyzen, fransche gevoelens in nederduitsche woorden uitgedrukt, en zoo gebrekkelyk vertolkt dat het fransch nog van alle kanten doorschynt.

Veel beter ware het kennis te maken met onze oude schryvers. Daer vindt men eene menigte van woorden thans min of meer in ongebruik geraekt, doch die verdienen heringevoerd te worden, en den bestaenden woordenschat te verryken. Daer vindt men eene menigte van eigenaerdige wendingen, spreekwoordelyke gezegden, schoonheden van allerhande aerd die, hernieuwd en met bescheidenheid toegepast, een waren luister zouden geven aen de hedendaegsche schriften.

Ik heb echter niet vergeten wat ik in het begin dezer voorlezing zeide, namelyk dat de voortgang der beschaving en die der kunsten en wetenschappen nieuwe behoeften heeft meêgebragt, en dat derhalve de tael, om die behoeften te vervullen, haren kring moet uitbreiden en zich ontwikkelen. Nieuwe denkbeelden vorderen nieuwe termen om uitgedrukt te worden, en die vindt men by de Ouden niet. Dat spreekt van zelf. Doch ik voeg er by, en zeide het vroeger reeds, dat men om ware vorderingen te maken, de tael ook beoefenen moet in hare hedendaegsche schryvers, namelyk door het lezen van de beste. Het is nauwelyks te gelooven tot welk punt de verdienstelyke schryvers van onzen leeftyd de tael verrykt hebben in onderscheidene vakken van geleerdheid, van wetenschappen, van wysbegeerte. Ontelbare woorden zyn door hen ingevoerd, woorden die eenen echt nederduitschen stempel dragen, en die de zaek of het denkbeeld beter uitdrukken dan eenig vreemd of bastaerdwoord. Hetzelve geldt van nieuwe wendingen en gezegden: ook onder dat opzigt is er ryke voorraed voor

[p. 8]

handen by de goede schryvers van onzen tyd. En om maer alleen van Bilderdyk te gewagen: indien iemand de taek wilde opnemen van in diens talryke werken de woorden en spreekwyzen aen te teekenen welke hy in de tael heeft ingevoerd, hy zou een dik boekdeel vullenen een onberekenbaer nut stichten. Want een man van hooge geleerdheid en van smaek als Bilderdyk was, geoefend in allerlei spraken, gevormd aen de school der Ouden, begaefd met een verbazend genie, had alles wat noodig was om zyne moedertael, die hy zoo wel kende en zoo diep doorgrond had, waerlyk te verryken en uit te breiden. Zulke schryvers derhalve moet men te rade gaen; in hunne schriften moet men zich oefenen; hunne kunst moet men afleeren, om vervolgens door eigen poogingen de tael der vaderen voort te zetten en de nationale letteren uit te breiden.