|
| |
| |
| |
XIX
De Boekdrukkunst.
'T was geen vond van lager geest,
Tot hoe hoog de geest moog' zweven;
'T is een adem Gods geweest,
Dat alom bezielend leven!
Menschlyk wat van menschen koomt;
't Godlyke is uit God gestroomd.
Het merkwaerdigste pleit, welk ooit in de gansche wereld over eenige ontdekking heeft plaets gegrepen, is ongetwyfeld dat over de Drukkunst.
Lang heeft men getwist of de eer daervan aen Coster al of niet toe te schryven ware.
Omtrent het midden der xviie eeuw, scheen het recht, dat Haarlem op die uitvinding wilde doen gelden, in der daed zeer wankelend.
Men beweert, dat de eerste gedachte der drukkunst met het prenten der speelkaerten geboren zy, die reeds ééne eeuw voor de Drukkunst in zwang waren. Rondom 1440 zoude Coster van daer uitgegaen zyn, om afbeeldingen van heiligen, met den er toe behoorenden text, in hout te snyden; in der voege, dat zyn werk somwylen tot eene gansche
| |
| |
bladzyde beliep; verder nogtans had hy 't niet weten te brengen; doch omtrent dien zelfden tyde zouden in Duitschland Faust en Schoeffer mede dergelyke proeven aengevangen en eindelyk, in 1473, zich met Guttenberg van Mentz vereenigd hebben, om houten door looden boekstaven te vervangen. Guttenberg zoude dus de ware uitvinder der groote kunst zyn.
Dit stelsel, hoe vurig eens met hand en tand verdedigd, is nu algemeen verlaten: de Duitschers, schoon men niet zoo lange geleden Guttenberge in gemelde hoedanigheid een standbeeld hebbe opgericht, verdedigen den kunsteisch hunner voorgangeren niet langer: ja, zy zelven die hardnekkigst den rechte van Haarlem hebben tegengestreefd (zoo als by ons de geleerde baron de Reiffenberg, bibliothecaris der bourgondische boekzael), hebben hun gevoelen moeten opgeven.
Twee punten brachten zulks te wege; eerst het oordeelkundig onderzoek der historische getuigenissen dier uitvinding en vervolgens het nagaen der eerste drukvoortbrengsels zelven.
Onder deze laetste behoort het afdruksel van den ‘Spieghel onser behoudenissen’ door Haarlem als een onwaerdeerbaer erfjuweel der natie bewaerd.
Eene nauwgezette studie dezes werks en der oudste oirkonden der drukperse, voortgezet door de ervarenste mannen in dit vak zoo als een Schinckel, en waeronder talryke buitenlanders, heeft doen vaststellen, dat Coster de ware uitvinder der Drukkunst met beweegbare letteren van hout is. Men aenschouwt dit punt thans als beslist.
De twist gold, zoo men ziet, het vraegpunt: Heeft een Nederduitscher of een Hoogduitscher die eerekroon verdiend? Altyd moest deze eenen onzer stamgenooten uit den Germaenschen geslachte toegewezen worden. Thans is zy toegewyd aen eenen kunstschepper, die tot eene der voor- | |
| |
malige zeventien provinciën onzes ryks behoorde. Ook wy Belgen mogen dus fier op dien lauwer zyn.
Door wien is 't dat de nacht der middeleeuw verdween?
Wie schoot het eerste licht door dezen chaos heen?
Het is de Drukkunst, ja! Op onzen grond geboren,
Deed zy van hier haer stem het stervend menschdom hooren.
'T is Coster, Neêrland is 't, die uit den duistren nacht
Der eeuwen, weêr het licht te voorschyn heeft gebracht.
Al wat gy waert, en zyt, al wat gy eens zult worden,
O volkeren, uw stand, beschaving, wet en orden,
Dit alles zyt ge alleen aen Nederland verplicht!
't Was nacht: de Drukkunst kwam: zy sprak, en de aerd' was licht.
Hoe fraei ondertusschen dit laetste dichterlyke beeld zy, gevoelt men toch, dat die hemelsche vonk der Drukkunst niet eensklaps tot eenen oceaen van licht, tot eene beschavingszon is geworden; zoodat dit eerste flauwe licht, zelfs in Nederland, op verschillende punten daervan, slechts opvolgenlyk met der tyd zyne schemering heeft beginnen te verspreiden.
De eerste weldaed, die Costers uitvinding aen kennis en kunst bewees, bestond daerin, dat zy de handschriften, die vroeger enkel in de handen van weinigen konden komen, al spoedig vermenigvuldigde. De geleerdheid, die uit dien hoofde het monopool van eenigen was geweest, moest zich met den boekdruk uitbreiden. De schriften der ouden werden gekend, en de goede smaek herleefde met de studie van grieksche en latynsche meesterstukken. Eene beschaefdere letterkunde ontstond. De schoolsche smaek van hairklieveryen en spitsvondigheden hield op, en week voor 't gevoel van het schoone en ware. De theologische twisten verdwenen langzaem voor 't verhevene licht van 't Evangelie, dat, algemeener gekend, alle standen met zyne koesterende warmte doordrong.
Eens menschen gedachte, door den prenter of drukker verduizendvoudigd, behoorde thans niet meer aen sommige
| |
| |
bevoorrechten, maer aen alle tydgenooten, en niet alleen aen dezen, maer ook aen de nakomelingen. De gedachte was nu onverdelgbaer als de menschenrede, en als deze, in hare zuivere uitvloeisels van eeuwe tot eeuwe voortgeplant. De ondervinding van 't eene geslacht was dus voor 't andere niet meer verloren; de bezielde geschiedenis verdrong de doode chronyk, en werd de eerste wetenschap eens verlichten volks, daer men in haer niet alleen den polsslag eener afzonderlyke natie, maer den geest en gang des geheelen menschdoms kan nagaen. Het geloof aen 's menschdoms vooruitgang verbond zich innig met het geloof aen God zelven, den eeuwigen meester der tyden: want even als in de geheele natuer wyst die wetenschap in den schakel der gebeurtenissen den vinger des Heeren aen.
De gemeene man en burger herkenden hunne eigene waerde en begrepen, dat de adel niet meer bestaen kon by hen, die verklaerden niet te kunnen schryven, omdat zy edellieden hieten.
De Drukkunst stond dus te rechte van ouds aen 't hoofd der liberale kunsten: ook waren de mannen, die 't eerst by verschillende natiën als prenters optraden, uitstekende geleerden en deden zich door zoodanigen helpen, om zoo veel mogelyk hoogst keurige uitgaven op te leveren.
Zulk een uitstekende geleerde was Diederik Mertens, in Aelst omtrent het midden der xve eeuw geboren. Hem komt de roem toe, de Typographia of den letterdruk in Belgie ingevoerd te hebben. Nadat hy die kunst binnen Venetie aengeleerd had, keerde hy blyde naer zyne vaderstad terug: trouwens hy gevoelde, dat hy niet alleen zyne fortuin, maer ook de toekomst der belgische beschaving met zich medebracht. Zyn eerste druk verscheen in 1473.
De oude drukkers moesten zich hun noodig gereedschap met eigenen handen, ten minste door eigen vernuft en kennis, bezorgen. Uit hoofde dier bezonderheid staet men over
| |
| |
de volmaektheid van Mertens druk hoogst verwonderd.
Het schynt onzen oudsten kunstoefenaren eigen geweest te zyn, dat, schoon de kunst dan nog in de wiege lag, zy die echter tot eene verbazende hoogte hebben weten te voeren. Zoo schiepen en volmaekten eenigzins de Van Eycken de Schilderkunst met olieverw.
Maer, al heeft men den Van Eycken en Costere hunnen roem als uitvinders willen ontrooven, niemand toch heeft durven ontkennen, dat onze geleerde Aelstenaer de vader der grieksche Drukkunst voor de Nederlanden, Duitschland en Vrankryk is.
Zyne eerste grieksche uitgave met, door hem zelven vervaerdigde boekstaven, verscheen in den jare 1501. Vóor dien tyde lieten de prenters de plaets der grieksche texten in de latynsche drukken open, om ze later met de penne te doen bystellen.
Zoo als vele groote mannen uit dien dagen (Keizer Karel onder anderen, eenige jaren later), begaf zich Mertens in zynen hoogen ouderdom in 't klooster der Guillelmieten te Aelst ter ruste. Daer overdacht de geleerde man het godvruchtige werk zyns vriends Erasmus: Over de voorbereiding ter dood.
In dit zelfde klooster werd den Architypographe van Belgie een grafzerk opgericht, die in de verledene eeuw naer de kerk van Aelst is overgevoerd. Men leest er op:
‘Hier leit begraven Dierick Martens, deerste letter-druckere van Duytslant, Vranckerycke ende dezen Nederlanden, hy sterf ao XVe XXIII den XXVIII dach tmaye.’
De voortreffelyke uitgaven in 't latyn, grieksch en hebreeuwsch (in welke tael hy een woordenboek uitgaf, vermoedelyk door hem zelven opgesteld) worden nog heden als gedenkstukken grondiger geleerdheid hooggeschat, en
| |
| |
dus ook van anderen gezocht dan die een boek enkelyk om zyne zeldzaemheid opsporen. De geleerde Mertens schynt professor, misschien van 't hebreeuwsch, aen de vermaerde Universiteit van Leuven geweest te zyn, welke in deze eeuw door Jan den IV, hertog van Braband, werd opgericht.
De Drukkunst, welker uitoefening thans zoo vergemakkelykt is, brengt in Belgie zeker fraeie werken voort; ten opzichte van geleerde nauwkeurigheid is 't niet altyd even gunstig daermede gelegen, en getuigt de belgische druk en nadruk te dikwyls van een jammerlyk verval. Tot schande onzer eeuw is die verhevene kunst te vaek tot een ambacht verlaegd, en heeft het woord van drukker en geleerde thans niet meer eene en zelfde beteekenis.
Er bestaet sedert eenige jaren een ontwerp om Mertens in zyne geboorteplaets een standbeeld op te richten. De beeldhouwer J. Geefs is reeds wegens't daervoor uitgeschrevene model bekroond, en aen 't werk. Dit standbeeld en dat van Coster, door den Mechelaer Royer geschapen, zal wellicht omtrent denzelfden tyde geplaetst worden. De oud minister van 't Inwendige, de heer Rogier, staet aen 't hoofd der Commissie, die zich met die vaderlandsche taek belast heeft, terwyl reeds een geleerde Jesuiet het werk van den Aelstenaer De Gand over Mertens heeft uitgegeven.
Op dezes voetstap trad de bekende Christoffel Plantyn, in 1514 te Mont-Louis by Tours geboren. Hy mede was zeer geleerd, en aen zyne eigene pen hebben wy een Schat der nederduytscher spraken te danken. Dit woordenboek gaf hy in 1573 uit, en even als dat van Kiliaen (1599), die vyftig jaren lang corrector der plantynsche drukkery was, wordt het nog hedendaegs door de nederlandsche schryvers met vruchte geraedpleegd.
| |
| |
Plantyn deelt er ons in mede, dat er over twintig jaren by hem een vurige zucht was ontstaen om de volkstael der Nederlanden te begrypen, uit hoofde, dat hy eenige jaren te voren zyne woning te Antwerpen vastgesteld en er 't burgerschap bekomen had; waerom hy, als doelmatigst middel, 't besluit nam, de woorden der tael te zynen gebruike te vereenigen en op te helderen.
Een taelyver, waer menig geboren Vlaming, die taelvreemdeling in zynen eigenen lande blyft, zich wel mag aen spiegelen!
Het getal der boekwerken uit Plantyns drukkery gekomen, is verbazend. De hooggeleerde, wereldberoemde Justus Lipsius voerde er wel eens de penne als proefverbeteraer. Om feilvrye drukken te bekomen, viel Plantyne geene moeite, geene opoffering te zwaer. Hy maekte zyne zinspreuk: door arbeid en aenhoudendheid tot eene waerheid.
Moerentorf (of Moretus) was Plantyns schoonzoon en opvolger. Die drukkery bestaet heden nog; zyne schatryke afstammelingen hebben ze, als een roemryk gedenkteeken van voorvaderlyken vlyt voor alle vervreemding of slooping bewaerd. Eenige persen er van dienen zelfs nog na drie eeuwen om Missalen te drukken.
De Bybel-polyglot of in verscheidene talen, beslaende acht deelen, verscheen van 1569-1572, en is Plantyns meesterstuk; ook de Moerentorfsche Bybel (in 1838 te Brussel by Meline herdrukt) is een gedenkteeken onzer tael, dat wy als dusdanig den Statenbybel, waer menig uitgeweken Vlaming aen arbeidde, mogen tegenstellen.
Vondel de groote dichter, even als Rubens, de groote schilder, te Keulen toevallig geboren, en even als Rubens van Antwerpen herkomstig, vlocht eenen onsterfelyken lauwer om het hoofd van Plantyns waerdigen opvolger. Onder andere zong hy:
| |
| |
'k Verwerp al wat naer boosheit ruick,
Doch niet de kunst om 't snood misbruick,
Haer andre zustren oock gemeen.
Men moetze Godt ten dienst besteên,
Den mensch tot nut, tot niemants hinder:
Dit was het oogmerck van haer vinder.
Aldus hanteert haer Moerentorf,
Op wien zyns vaders erfdeught storf.
Ook de stam der Elzevieren had zich uit Leuven naer Holland overgeplant, waer hy gedurende meer dan eene eeuw het gemeenebest der letteren met uitmuntende uitgaven verrykte.
Te rechte wil Vondel, dat men geene kunst om haer misbruik verwerpe. Dit belet niet, dat men gevraegd heeft: of de Drukkunst niet best achterwege ware gebleven? Of zy niet meer kwaeds, dan goeds voortgebracht hebbe?
Men heeft zulke onnoozelheden zelfs doen drukken, als der verspreiding en der onsterflykheid waerdig!
Zeker kan de gegotene letter, die met duizend tongen te eener tyd op verschillende plaetsen spreekt, de logen even snel (soms ook sneller) als de waerheid verspreiden; maer men vergeet by die kindsche vrage, wat de goede vader Cats zegt:
Al is de logen nog zo snel,
De waerheit achterhaelt ze wel.
En:
Al light de waerheit in het graf.
Al wat haer drukt, dat moetter af.
De wettelyk uitgeoefende vryheid der drukpers is eene schoone verovering onzer eeuw; wy drukken op het woord wettelyk uitgeoefende en nemen het in dien zin op, dat de vryheid altoos in de palen der wet; d.i. der orde, blyve.
Die vryheid is eene waerborg van vooruitgang, van godsdienstige, staet-en letterkundige verdraegzaemheid: want,
| |
| |
waer elk bescheidenlyk op zyne beurt mag spreken, kan de vooruitgang des menschdoms, die op de waerheid en op het rechte gebruik der rede rust, geen ydele droom zyn!
Het volk verheuge zich, dat zulk een natuerlyk voorrecht, als de persvryheid is, verdient te genieten; waer men niet vragen kan: hoe toch zoude men in een land kunnen regeren, waer de drukpers vry is? Het land verheffe zich, waer 't publiek door zyne verachting recht doet over de uitspattingen der schryveren, en waer 't gezond verstand (desnoods in 't jury vertegenwoordigd) de uitvallen der drukpers weet te beteugelen en te straffen.
In zedelyke strekking wint het de belgische pers verreweg by de fransche. De belgische veder is kiesch en kuisch. Het staetsbestuer mag ze dus zonder gevaer als 't eerste wapen onzes volkbestaens aenwakkeren.
't Is waer, vooral onder de vrouwen, wier vaderlandsche opvoeding by ons nog zoo verwaerloosd wordt, verbeuzelt menige den kostelyken tyd met het verslinden van fransche romans; maer onloochenbaer is 't, dat de letterkundige en wetenschappelyke oefening by ons veel veld wint. Niet alleen onze hoogescholen en onze voorname steden bezitten eene openbare boekzael, ook vele onzer stedekens bezitten thans zulk een kunstschat, die de ouden met recht eene zielsapotheek noemden. Men brengt de boekzalen in ons land reeds op een vyftigtal. Aen allen zendt het staetsbestuer een exemplaer der talryke werken, waervan het zich tot eenen plicht heeft gerekend de uitgave aen te wakkeren.
Hoe menig jongeling zal daeraen niet zyne geestontwikkeling, zyne toekomst, zynen roem, en ja, zyne wysheid te danken hebben!
|
|
Auteursrechtvrij