Volksleesboek voor middelbare en lagere scholen en Vlaemsche huisgezinnen

[p. 104]

XI
Breydel, Artevelde, Anneessens.

I

Waer van den ouden geest der Belgen tot onafhanglykheid spraek is, daer komen de drie bovenstaende namen als van zelven op de lippen,

Men moet zich geenszins verwonderen, dat die drie lievelingen des volks, by den vreemde steeds miskend, hier zelfs niet altoos in 't beste licht geplaetst wierden. Ons land bezit helaes maer te vele geleerden, die hunne kennissen slechts uit vreemde bronnen putten, en gevolgentlyk dikwerf den eigen landaerd smetten aenwryven, die de vyand verzonnen heeft.

Van den eersten onzer helden, hebben de Franschen eenen beenhouwer gemaekt, die aen 't hoofd van de neeringe der maceliers of makelaers was, welke in der daed den vermaerden Sporenslag bywoonde, waerin de hertog van Artois zyn leven verloor; waerschynlyk, omdat hy zich overgevende, fransch sprak tot Vlamingen, die hem niet verstonden.

[p. 105]

Onze oude rymschryver Vanvelthem zegt immers in zynen Spiegel-historiael:

Ic hebbe dicke horen tellen
Dattie monec Artoyse velde
Van den Orsse......
Doe wilde hi hem Gulcke opgeven,
Ende seide: Ic lever u myn swert,
Ic geve mi op.
Die Vlamingen riepen: Wine kennen u niet.
Die Grave riep al in 't fransoys:
Ic ben die grave van Artoys.
Si riepen hier 's geen edelman,
Noch die u tale verstaen can.

Twee geleerde geschiedkundigen van onzen tyd hebben ook de valsche aentygingen der fransche geschiedschryveren tegen de Vlamingen, die de roemweerdige zege in den Sporenslag behaelden, wederlegd. De heer Kervyn, in zyner Geschiedenis van Vlaenderen II. 451, en de eerw. heer Carton, in zyne Biographie der merkwaerdige mannen van Oostvlaenderen, Brugge 1847, verheffen beide dit wapenfeit tot een der schoonste, die ooit plaets vonden, daer de Vlamingen tegen eenen viermael sterkeren vyand te vechten hadden, en het recht op hunner zyde was. De heer Carton vindt het zeer natuerlyk, dat de Franschen fier zyn op hunne nationale glorie, dat zy overal hunne vaderlandsliefde aen den dag leggen; maer hy zegt tevens, dat de Franschen edeler en loffelyker zouden handelen, wanneer zy ook den roem der vyanden ongekort lieten. De Franschen hebben glorieryke oogenblikken genoeg in hunner geschiedenis, om te bekennen, dat zy ook wel eens ongelukkige nederlagen gelyk ieder ander volk gehad hebben. Het is immers belachelyk zich het monopolium der glorie te willen aenmatigen.

Breydel werd na den Sporenslag in vollen zegeprael door zyne medeburgers ontfangen. Onze graven gebruik-

[p. 106]

ten Breydels vernuft in verscheidene omstandigheden, onder andere in het vredeverdrag met den grave van Braband, die Vlaenderen zoo lange vyandig was, en wiens zoon, den Franschen genegen, in den slag te Cortryk ook het leven verloor.

Blykens de stadsrekeningen van Brugge vervulde Breydel in 1303 een ander gezantschap naer Braband.

Toen Robert van Bethune zich met andere prinsen in fransche gevangenschap bevond, en zoo tochtig was om los te komen, dat hy een eerloos verdrag teekende (traité d'Athies sur Orange) dat de Vlamingen weigerden te bekrachtigen, togen gezanten naer Beauvais tot den koning van Frankryk om dezen ter wyziging des verdrags over te halen.

Verscheidene geschiedschryvers zeggen ons, dat Breydel destyds bedacht was zyn eigen hoofd te redden; hetwelk alweder een misslag is, daer volgens dezelfde stadsrekeningen Jan Breydel zich onder de afgezondenen bevond; ja hy verscheen met den gezantschappe in vollen glans te Beauvais van schildknapen vergezeld. Vervolgens werden de afgezanten uitgenoodigd den koning naer Poitiers te volgen, om er de onderhandelingen te Beauvais begonnen, voort te zetten.

Wat schouwspel! op 't oogenblik als Philips de Schoone Poitiers binnentrad te midden eens legers, dat de Paus opvolgde, kwamen de afgezanten der vlaemsche gemeenten zynen hoogmoede en der pracht eener eigendunkelyke monarchie krachtvolle bezwaren tegenstellen!

Jan Breydel, Cortryks schitterende held, kwam den koninge herinneren, dat Vlaenderens rechten hunne bekrachtiging in Gods wrake hadden gevonden; en de vorst die den Opperpriester bedreigde om in hem eenen steun te vinden tegen de Tempelieren, moest voor 't ontzag eens naems wyken, die Vlaenderens eer en vryheid vertegenwoordigde.

[p. 107]

De stad Brugge zal eens in 't brons de standbeelden zyner groote mannen oprichten. Op zyn schoonste gemeentefeest omhelsden zich reeds Breydel en Pieter de Coninck door het penceel daergesteld.

II

Erger nog dan Breydel, werd Vlaenderens Jacob van Artevelde door den vreemde verlaegd en verguisd, door den landgenoot miskend of misprezen.

Dezelfde historieschryvers, die den edelman Zannequin tot eenen vischleurder maken, om dat hy onder dergelyke vermomming het fransche leger voor Cales zou afgespied hebben, die Van Breydel tot eenen bloeddorstigen beenhouwer maken, om dat zy der vlaemsche tael onkundig zyn, scheppen van Artevelde in eenen brouwer om, en doopen hem nog in onzen tyde tot eenen Roi Brasseur.

Indien Conscience op het voetspoer van T. Juste in zyne geschiedenis van Belgie vroeger ook den vlaemschen held niet spaerde, zoo heeft hy toch later zynen misgreep ingezien en zyne schuld hoogst loffelyk hersteld, mitsdien hy later ter eere onzes Ruwaerts drie boekdeelen aen 't licht gaf. In der inleidinge dezes werks (bladz. 10 en 11) schetst de vermaerde antwerpsche schryver 's lands toestand op het tydstip, waer de vernuftige gentsche staetkundige optrad om 's lands stoffelyke welvaert te verdedigen tegen de franschgezindheid van graef Lodewyk. Die toestand tot zyne eenvoudigste uitdrukking gebracht is deze: Frankryk was in onmin met Engeland. Vlaenderen, tot voortzetting zyner nyverheid, kon de engelsche wol niet missen. Hieruit moest eene botsing ontstaen, die de beroemde Gentenaer te verlammen wist. Conscience brengt aen Cornelissen eene verdiende hulde toe; deze had immers gedurende byna

[p. 108]

vyftig jaren en tot zynen laetsten snik aen de eerherstelling der Artevelden gewerkt. Hoogleeraer Lenz puttede uit echten oirkonden een schrift over de zes eerste regerings-maenden onzes Ruwaerts, heden na lange eeuwen in den verdienden roem hersteld.

De vermaerde Froissart heeft eerst vóor, en later als broodschryver van koningen en ridderen, tégen Artevelde geschreven.

Marcus van Vaernewyck in 1518 geboren uit eenen oudadelyken geslachte, en die onder zyne voorzaten eenen hoofdman Jacobs van Artevelde bezat, staet als chronykschryver bekend. In 1569, een jaer na zynen dood, verscheen zyne historie van Belgis, die, hoe zeer ook met sagen doorvlochten, doch recht laet weêrvaren aen onzen Ruwaert. Van Vaernewyck spreekt aldus over hem:

Eene stad is niet alleen te pryzen in hare gebouwen en cieraten, maer ook in haer goed bestuer ende politien. De vrome en ridderlyke man Jacob van Artevelde (al was er ook gebrek in hem bevonden) heeft hiertoe in zynen tyd zeer geholpen; hy zeide met een vrymoedig herte: ‘Soo wanneer ghy ziet, dat ick timmeren sal groote huysen ende myne kinderen houwen (uithuwelyken) aen vergulden sporen (ridderen) en ghelooft my dan niet meer.’

Dit is toch de tael niet eens eerzuchtigen, maer wel eens onbaetzuchtigen burgers.

De geschiedschryver Meyerus zegt ook, dat Artevelde doorluchtiger dan edel was, en Froissart gewaegt van zynen rykdom.

Indien eenige schryvers hem als gemeenen brouwer in onze dagen aenzien, dan weten zy niet, dat er in vroegere tyden ook namen opgenomen wierden in de neering- of ambachtsboeken van persoonen, die geen ambacht uitoefenden, maer die langs dien weg tot eenig magistraetsambt geraken konden.

[p. 109]

Dezelfde van Vaernewyck haelt de wetten aen, die de Ruwaert vervaerdigde, toen hy voor Doornik lag met den koning van Engeland, den hertog van Braband en den graef van Henegouwen; en doet gevoelen, dat die groote staetkundige, zoo als hy vroeger Gent en Vlaenderen, thans ook dit land met Braband en Henegouwen, immers ons tegenwoordig Belgie, in een vast snoer had weten te vereenigen. Verder zegt hy, dat de gemeente van Vlaenderen nooit in zoo grooter eere, noch zoo ontzien was als in dien tyd. Dat de Ruwaert gelyk een ander Philopoemenes⁽¹⁾ by de Gentenaren geacht stond; maer dat het volk vernomen hebbende, dat hy iets tegen den natuerlyken prins voornemens was te doen, hem anno 1344 den 24 july doodsloeg te Gent in den Paddenhoek, waer hy achter door zyne poort kwam om zich te redden. Toen wierden nog verslagen tien van zynen raedsheeren. Hy woonde op den Calanderberg, en men klom in zyn huis met eenen steger. De huizen des Ruwaerts en der andere verslagenen wierden na hunnen dood verwoest.

De hoofdoorzake zyns doods was, dat hy de welvaert Vlaenderens in een nauwer verbond met Engeland zocht.

De geschiedschryver Meyerus, al tast hy zyne eerzucht en staetkunst aen, getuigt nogtans, dat deze, ondanks den grave door Gent gekozene, hoofdman kracht en wegslepende welsprekendheid bezat, dat hy eerder doorluchtig dan edel was, dat hy aen 't hof der koningen Frankryks verkeerd had, en t'huis gekomen zynde, eene weelderige vrouwe getrouwd had, en tot opperdeken der neeringen benoemd werd.

De nauwkeurige chronykschryver Vlaenderens, Nicolas Despars, Brugges burgemeester in 1578 en 1584 weidt tevens uit in Arteveldes lof, dien hy den hersteller noemt van 't vervallene Vlaenderen.

(1) Een groote grieksche veldoverste.

[p. 110]

Artevelde wilde, gelyk later keizer Karel, het land onttrekken aen Frankryks invloed, wilde Vlaenderens handel en onafhanglykheid verzekeren, en viel onder de slachtbyl zyner vyanden!

Jongere geschiedschryvers, zoo als Edm. De Busschere, zyn ook van gevoelen, dat de Ruwaert zich den dood zoude berokkend hebben, om dat hy naer de alleenheerschappy trachtend, eenen aenslag tegen Vlaenderens grave, Lodewyk van Nevers, die met den Franschen heulde, beraemd hebbe. Maer het is genoegzaem bewezen, dat van Artevelde nooit de alleenheerschappy uitgeoefend heeft, nooit heeft willen uitoefenen. Hem ging de welstand zyns vaderlands boven alles; hy vond natuerlyk in een verbond met Engeland vooruitzicht op dien voortdurenden welstand, en poogde (waerschynelyk in overeenstemming met der gentsche magistraetsmeerderheid), by den vertegenwoordigeren der steden Brugge en Ypere aenhangers te vinden, om des noods den franschgezinden graef vervallen te mogen verklaren.

Men kan onzen volkshelde, die gedurende zyne lange en bloeiende heerschappy 's lands rechten eerbiedigde, geen misdryf aenwryven, dat te zyner eigene grootheid hadde moeten dienen. Wel is het mogelyk, dat hem slechts de keuze zal gebleven zyn, of wel Vlaenderen geheel aen Frankryks invloed over te laten, of wel zyn vaderoord aen Frankryks invloed te onttrekken. De geleerde heeren Voisin en Lenz beweren beide, dat Artevelde den weg der wettelykheid en des grondwettigen tegenstands volgde.

De stad Gent laet heden haren roemwaerdigen burger hulde bewyzen. De ontslapene Van Caneghem liet der stad een reuzenachtig bronzen borstbeeld haers groeten mannes aenbieden door tusschenkomst van Cornelissen, den aertsverdediger van Van Arteveldes aandenken, en zulks ter gelegenheid der vyfeeuwige verjaring van diens val.

[p. 111]

De koninglyke maetschappy van schoone kunsten en letteren binnen Gent heeft niet gefaeld, als zy den pryslauwer om het hoofd der lofredenaren De Winter, Ecrevisse en Vankerkhoven gevlochten heeft.

De commissie, die in 1849 den historischen stoet van Vlaenderens graven inrichtte met wondere pracht, heeft niet gefaeld, als zy tusschen al die graven eenen enkelen reus deed optreden in sprekender houding, met uitgestrekten arme, die gelyk vyf eeuwen vroeger, het verbaesde volk scheen te overheerschen.

De schryvers en dichters, die zich om Cornelissen als om een historisch vaendel geschaerd hebben, om weêr als zoenoffer⁽¹⁾ ‘over de doot van Jacoppe Van Artevelde eene lampe te doen berrene’ hebben niet gefaeld, dan zelfs als het konde bewezen worden, dat ‘er oec gebrek in hem was,’ en dat hy den wagen der staetkunst niet langer heeft kunnen betoomen en beteugelen.

Gy zult ons volksbestaen bewaren;
Wy blyven op uw grootheid staren,
En schuilen in uw glorieschyn.
De vreemdling moog' zyn magt verzamelen;
Zoo lang een tong uw naem zal stamelen,
Zal Vlaendren 't vrye Vlaendren zyn.

Van Kerkhovens Prysvers.

De vreemdeling, die de stad Gent bezoekt, en vraegt, waer de woning stond van hem, dien ‘de Gandoysen’ eens voor hunnen Philopoemenes hielden, vindt thans op den Calanderberg een fraei gebouw, vercierd met Van Arteveldes wapen, waerin men drie capproenen ziet, met eenen opschrifte, getuigend, dat by als slachtoffer eener factie bezweek, na Vlaenderens gemeenten tydens tot eenen hoogen welvaertstand te hebben opgevoerd.

(1) Ziet eene donatie van Wauter (De Mey). Actum. 16 Maii 1376.

[p. 112]

III

Marquis Prié, wat beb ik u misdaen?

Volkslied.

Anneessens, die eens voor Braband zoo schitterend uitblonk, kan ook niet in der vergetelheid blyven gedompeld. Men heeft dien martelare der volkszake voor eenigen jaren in der parochiekerk van O.L.V. Cappelle te Brussel, waer zyne overblyfsels langer dan eene eeuw rusteden, eenen grafzerk opgericht.

Het latynsche opschrift er van spreekt:

‘De Rechtvaerdige blyft in eeuwiger gedachtenisse.’
Ps. CXI.

‘Onder dezen grafsteen rust in vrede Franciscus Anneessens van Brussel, syndicus der natie van Sinte-Nicolaes, die, na dat hy zynen eed getrouw onderhouden en de rechten en privilegiën der ambachten en neeringen dezer stad verdedigd had, eindelyk ter lyfstraffe werd geleid, welke hy in vasten vertrouwen op Christus, den Opperrechter, met onverschrokken gemoed heeft onderstaen; zoo dat hy den dood verachtend, mannelyk stervend en de rechten zyner gilde beschermend, een heerlyk voorbeeld onwankelbarer trouwe gegeven heeft. Hy werd in den ouderdom van 70 jaren op den 19 september 1719 ter dood gebracht.

R.I.P.

Tot Anneessens nagedachtenis is deze gedenksteen

[p. 113]

door de graven de Merode-Westerloo en de Beaufort in 1834 opgericht.’

In hoe verre dit opschrift gewettigd is, zal men gaerne willen nagaen.

Brussels vrye neeringen, onder den name der negen natiën, hadden in den beginne der XVIII^e eeuw een groot deel huns invloeds verloren, en zulks in gevolge der beroerten, die Karel de III^e enkel door de wapenen had kunnen stuiten. Door hunne dekens vertegenwoordigd, bleven zy wel deel maken van den stadsbesture, doch met inkrimping huns personeels.

Vroeger bestond de dekenraed uit 396 leden, waervan de eene uit ouddekens samengestelde helft, den hulpraed uitmaekte, en de andere helft werkzame leden telde. Deze laetste helft alleen was behouden gebleven.

In 1717 weigerden de dekens het reglement dezer nieuwe inrichting te bezweren, zeggende, dat zy zich niet verbonden hielden door de onderwerping hunner voorgangeren aen des hertogen van Anjous geweldigen eisch, en dat zy, krachtens der Blyde Inkomst, alleen het reglement van eener eeuw vroeger als geldend aenschouwden.

Prié was te dien tyde door Oostenryk als oppergouverneur Belgiens aengesteld. Deze, een doortrapte politicus, na alle middelen ter bereiking zyns doels aengewend te hebben, zonder de dekens tot afleggen des nieuwen eeds te kunnen overhalen, wendde zich tot den Rade van Braband. Deze matigde zich sints onheuglyken tyde het recht toe, te beslissen tusschen het volk en het koninglyke gezag, in gevallen van oneenigheid. De Raed van Braband besloot, dat Prié de toestemming der dekenen konde missen, indien de twee eerste leden der stadsregering zyne beden ter belastinge toestemden. Die twee eerste leden waren het Magistraet en de zoógezegde Breede Raed. Het voorwendsel

[p. 114]

dier beslissing liep daerop uit, dat de weigerende dekens, het derde lid of het volk uitmakende, belet wierden ten volle in den stedelyken besture vertegenwoordigd te zyn.

In gevolge dezer onrechtvaardige persing tegen 's volks voorstanders, en door allerlei slinksche maetregels van Prié en den Raed van Braband, ontstond een oproer in Brussel die de 2500 mannen des garnizoens niet te dempen in staet waren. Men weigerde de belastingen toe te stemmen, de cancelier van Braband werd geplunderd met andere aenhangeren des Oostenrykschen bestuers.

Na zyne wapenmacht verdubbeld en de goedkeuring des Brabandschen Raeds erlangd te hebben, hervroeg Prié den eed in zynen zin. Hy verwierf ook van den procureur generael eene beschuldiging van gekwetster majesteit tegen de syndics der dekenen, die hy als belhamels des tegenstands aenzag. De Raed van Braband gaf een decreet tegen de vier der meest invloedhebbende leden der negen natiën. Dezen waren Anneessens, fabricant van lederen stoelen, syndic der natie van Sint-Nicolaes, Lejeune, Dehaeze en Vanderborght.

Om de zaek te bespoedigen, nam Prié zyne toevlucht tot derzelfde list, die Alva vroeger tegen Egmont en Hornes had aengewend. Die syndics werden onder valsche voorwendselen naer den huize eens colonels uitgenoodigd, aldaer verraderlyk en zonder tusschenkomst des magistraets aengehouden en naer de Steenpoorte gevangen weggevoerd.

Diep was de schok door die verraderlyke aenhouding voortgebracht. Meer dan vyftig dekens, die den eed in den ouden zin afgelegd hadden, namen de vlucht.

De pynbank, die schandvlek voor vroegere rechtspleging bestond nog. ‘Ik deed den Fiscalen zien (zegt Prié in zyner briefwisseling met prins Eugenius van Savoyen) dat er zelfs grootere redenen bestonden om de syndics, dan om de plunderaers door lichaemsmarteling te dwingen hunne medepligtigen te noemen.’

[p. 115]

Anneessens zal echter niet ter pynbank zyn gebracht geworden.

Prié perst den Rade van Braband de schandelykste maetregelen regen de algemeen geachte beschuldigden af. Zy hebben noch advocaten, noch procureurs; men weigert hun papier en inkt; men belet hen de Paeschen te houden; strengheden, die men zelfs niet tegen de ergste booswichten plag aen te wenden: een pater Augustyn had moeds genoeg om zich op den preekstoel tegen dergelyke geweldenaryen te verzetten.

De 70jarige Anneessens boezemde alom het grootste belang in door zynen onbesprokenen levensloop, door den zedelyken invloed, dien zyn inborst en zyn moed op zyne ambtgenooten hadden uitgeoefend.

De Raed van Braband beantwoordde slecht aen de hope des volks. Men vernam na tien maenden, dat Anneessens den bloedgierigen Prié ten slachtoffer vallen zou. De overige dekens werden verbannen, en op der plaetse, waer zich het schavot verhief voor Egmont en de Hornes, moest een eerbiedwaerdige burger het gryze hoofd voor het zwaerd buigen. Alle poogingen om hem te redden waren voor de ontzachlyke krygsmacht Priés nutteloos geweest.

Gedurende zyne gevangenschap had hy zyne kloekmoedigheid niet verloren, hy verloor ze ook niet op den laetsten oogenblikke.

Het lyk des heldhaftigen grysaerds werd door jongelingen opgenomen en ter Cappellekerk, zyner parochie, gedragen, waer trots Priés verbod, een prachtige lykdienst gehouden werd.

De hatelyke Prié werd weldra naer Weenen teruggeroepen, en van geldafpersing en andere ambtsmisbruiken beticht; doch voor er deswegen uitspraek kwam, verscheen hy voor Gods oppergerecht, dat tusschen hem en Anneessens zou vonnissen.

[p. 116]

De treurzang op Francis Anneessens, die met den aendoenelyken regel begint: Marquis Prié, wat heb ik u misdaen? wordt soms nog als vliegend blad op de markten verkocht.

Op 't stadhuis van Brussel meent men nog het portret van Anneessens te zien op eene schildery, die er in de Christuszael hangt en Janne van Orley toegeschreven wordt. Zyn huis stond in de hospitaelstraet.

Anneessens, onschuldig als Oldenbarneveldt, stierf even moedig als hy; maer had geenen Vondel om hem een onsterflyk gedenkteeken op te richten gelyk het treurspel: Palamedes.

Hier staen uit den werke: Vaderlandsche poëzie, eenige regels, die Anneessens gewyd zyn.

De scheemring wast, ik dool in Brussels wallen:
Ik denk aen 't land, en mymrend stap ik voort.
Hoe menig hoofd is op dees' grond gevallen,
Welks martelbloed nog wraek roept om den moord.
Hoe menig held, daer Romen op zou brallen,
En waer men nauw den naem van kent of hoort.
Er sluimeren zoo vele groote Belgen
Op dezen grond, waer Hoorn en Egmont rust!
De dwinglandy kon nooit hun bloed verdelgen;
De vryheid bleef onze onuitroeibre lust.
Elke eeuwe toont ons zulke fiere telgen,
Wier zucht voor 't land door niets werd uitgebluscht,