|
| |
| |
| |
III
Oudnederlandsche godenleer.
Eer zy het licht des Christendoms ontfingen, hadden onze voorouders eene Godenleer, die, gelyk de tale, eenige bezonderheden uitgenomen, dezelfde was als die aller germaensche stammen. Wy bezitten weinige gedenkstukken uit de geschiedenis dezer aloude tyden; maer de Scandinaefsche volken, d.i., de Denen, Noorwegers, Zweden en Yslanders, die zich later dan wy, en wel in de xe en xie eeuw bekeerden, hebben van hun vroeger geloof talryke en gewichtige bronnen behouden. Door middel dezer gedenkstukken, door de verzameling en vergelyking veler oude schryveren heeft de beroemde duitsche geleerde J. Grimm de geschiedenis der duitsche mythologie met zoo veler scherpzinnigheid en goed gevolg bearbeid, als Cuvier er in het beschryven der voor-zondvloedsche dieren heeft aen den dag gelegd. Grimm heeft bewezen, dat de voornaemste grondtrekken en byna dezelfde benamingen der noordsche Godenleer ook by de Hoog- en Nederduitschers met onbeduidende afwykingen gevonden worden; ja, dat
| |
| |
het met de noorsche en duitsche godenleer zoo gelegen was, als met de grieksche en romeinsche. De grond was dezelfde, de namen alleen verschilden; en gelyk de Grieken Zeus Poseidôn, Hêrê dezelfde godheden aenduidden, die by de Romeinen Jupiter, Neptunus, Juno hieten, zoo zeiden onze voorouders Wôdan, Thunnar en Dis voor dezelfde godheden, die by de Scandinaven de namen droegen van Odhin, Thôr en Tyr.
Wôdan, Thonnar en Dis waren de voornaemste goden der oude Germanen, die op de latynsche Mercurius, Jupiter en Mars zinspeelden.
Wôdan is de alles doordringende scheppende kracht, die den menschen en allen dingen gestalte en schoonheid verleent; van hem gaet de dichtkunst uit, - het lot des oorlogs is in zyner hand, - de vruchtbaerheid des velds hangt van hem af, zoo als ook alle hoogere goederen en gaven. Daer hy de beslisser der oorlogen is, zoo behooren hem alle in den stryd gesneuvelde edelen toe; de knechten alleen vallen Dis te beurt. Uit zyner hemelsche woning blikt hy door eene venster ter aerde nêer, en verneemt alles wat den menschen voorvalt. Hy, vader der wysheid en der poëzie, kent de tooverkunst en is machtig door zyne runen. Wôdan werd onder de gedaente eens grysaerds met langen baerde en éenoogig voorgesteld, waerschynlyk om het wereldoog, de voorzienigheid, waervan de zon het zinnebeeld was, aen te duiden. Als krygsheld droeg hy eene kap, eenen hoed of helm, en eene speer in de hand; hem werden twee raven toegevoegd, Huzin en Munin, dat is verstandig, moedig, wys en kloek; op zynen schouder zittend, zeggen hem die vogels al wat zy zien en hooren, in 't oor. Men wil, dat de spreuke: het kwaed komt aen den dag, al zouden 't de raven uitbrengen, van dezer grondgedachte afstamme. Twee wolven zitten aen zyne zyde, Gero en Freko, strydlustige dappere dieren, die de legers volgen en op de slagvelden hun
| |
| |
aes zoeken. Onze voortyd gewaegt van Wôdans reizen, van zynen wagen, zynen wege en geleide. Van daer hiet nog in de middeleeuwen het zevengesternte Woênswagen dat is Wodenswagen in 't fransch le chariot de David. Eenige plaetsen in Duitschland en in de Nederlanden hebben den naem dezes ouden afgods behouden: de bekende Godesberg by Bonn, hiet vroeger Wôdenesberg; Woensdrecht by de Schelde, in de nabyheid van Bergen-op-Zoom is niet anders dan Wodanstreeht, Wodans overvaert. Nog heet by ons overal na hem de vierde dag der weke woensdag.
Thonnar, by de Hoogduitschers Donar of Donnar, de God des hemels en des lichts, de donderende God, was, na Wôdan, de machtigste en sterkste aller goden. Hy heerschte over wolken en regen, verkondigde zich door bliksem en rollenden donder en werd als een slanke, schoone jongeling met rood hair en rooden baerd voorgesteld, waerschynlyk om het vuer des bliksems zinnebeeldig aen te duiden. Hy zat op eenen door twee bokken getrokkenen wagen. Als het donderde, zeide men, dat Thonnars wagen over de wolken rolde. Hy droeg eenen zwaren hamer, melni genoemd, dien hy naer een voorwerp wierp, en die de bezondere eigenschap bezat, dat hy, na den worp, van zelf in zyne hand terugkeerde. De naem dezes gods leeft nog by ons voort in de woorden: donder, donderdag, donderblad, of donderbaerd, eene zekere vetplant (sempervivum tectorum), in 't fransch joubarbe, van 't latyn (jovis barba), die op de stroodaken wast. Alom bekend is de Donnersberg in Rhynbeyeren: in de Nederlanden dragen ook vele plaetsen den naem van Donderberg.
Dis (hoogd. Tio, zio) Wôdans zoon, was de God des roems en des oorlogs; hy hiet Wigo god, d.i. oorlogs-god. In die hoedanigheid hield hy een zwaerd in der hand, en werd ook Sahsnôt, d.i., zwaerdgenoot genoemd. Een zwaerd alleen was het zinbeeld dezes gods. De Edda stelt Dis éen- | |
| |
handig voor, omdat de wolf Fanari, in wiens muil hy de rechte hand ten onderpande leide, ze hem had afgebeten. De derde dag der weke, dysdag (oudtyds disendag) welken sommige ten onrechte dinsdag schryven, voert den naem dier godheid; Disdelle een gehucht in een dal van den Soniënbosche; Disveld, enz., ontleenen tevens hunnen naem van Dis.
Ons bestek veroorloft ons niet, om over Frôho, Nerd, Baldar en anderen hier uit te weiden.
| |
Godinnen.
De godinnen zyn minder bekend dan de goden. Van haer had men het gemeene begrip, dat zy niet op eene vaste plaets huisden, maer eerder rondtogen om den menschdomme de bezigheden en kunsten des huishoudens en des landsbouws te leeren, zoo als spinnen, weven, zaeien en oogsten.
Frîa, als des hoogsten Gods gemalin, had den rang boven alle overige godinnen. Zy wist der stervelingen lot, maer veropenbaerde het aen niemand; zy ontfing de eedafleggingen, stond den huwelyken voor, en werd door kinderlooze vrouwen aenbeden. In Friesland en andere kustenlanden der noord zee stond zy onder den naem van Frikka bekend; by de Scandinaven luidde haer naem Frigg. Onze vrydag ontleent dier godheid zyne benaming.
Trouwa was na of nevens Frîa de geëerdste godinne; heur eeredienst schynt zelfs nog uitgebreider en beduidender geweest te zyn. Zy was met geenen gode, met geenen Anse, maer met eenen manne, Odhar genoemd, gehuwd. Die man verliet ze, en zy zocht hem, tranen vergietende de wereld door, op, en heure tranen waren van
| |
| |
goud. In de kindervertelselkens worden ook peerlen en bloemen geweend of gelachen. Volgens de oudste getuigenissen verschynt Frouwa echter ook krygszuchtig op eenen met twee katten bespanden wagen. Zy trekt naer het slagveld, en deelt met Wôdan in de gevallene krygers.
Erdha, waerschynlyk Neherdha, by Tacitus vermeld als de moederaerde (terra mater) was de godinne des vredes en der vruchtbaerheid. Zy werd voornamelyk op een eiland vereerd, dat men vermeent Rügen op de Oostzee te zyn. Daer stond in een heilig woud een met eenen sluier bedekte wagen, voor welken koeien gespand waren. Een priester alleen mocht dat rytuig aenraken. Die wagen werd eenen tydlang door 't land rondgevoerd, en zoolang de tocht duerde was er alom feest, vreugde en jubel, tot dat de priester de godinne weêr tot haren tempel terugleidde. Dan werden wagen, lynwaed en beeld geheimvol in een binnenmeir gewasschen, en de slaven, die het werk verricht hadden, werden in't meir verdronken. Het schynt, dat de volkssage, die in Noordduitschland nog nopens vrou Herke heërscht, een overblyfsel is van het aloude geloof aen de godin Neherdha. Vrouw Herke vliegt het land door en verleent alom overvloed aen aerdsche goederen.
De Nornen waren, even als de Parken der Grieken en Romeinen de schikgodinnen, en gelyk by die volken drie in getalle: Wurdh, Werdhandi en Sclud, d.i., het gewezene, het wordende en het zullende worden, of het verledene, het tegenwoordige en het toekomende. Waer een kind ter wereld kwam, verschenen zy en voorspelden des nieuws geborenen levensloop. Zy verlieten het huis niet en ontfingen er geschenken. De romaensche volken (Franschen, Italianen, Spanjaerds, enz.), namen van onze dietsche voorvaders het geloof aen de Nornen over, en noemden ze (Fr.) Fées, (Ital.) Fate, van het latyn Fatum, dat lot beduidt.
| |
| |
De Walkurien of witte vrouwen waren goddelyke meiden, die Walhalla tot oponthoud hadden, en den goden en Eénheriën den drinkhoren vulden. Zy zyn dienaressen van Wôdan, die ze tot den stryden zendt, om dezelve te beheerschen, in welker hoedanigheid zy ook schild - en helmmaegden heeten. Zy nemen meestal de gedaente aen van zwanen of duiven, en trekken door lucht en water en vliegen en zwemmen. Terwyl zy boven het slagveld zweven, kiezen zy de helden uit, die sneuvelen moeten, om ze overtebrengen naer de Walhalla, (sneuvelhalle). Die helden krygen aldaer den titel van Eenheriun, dat is strydgenooten der Goden. Men ziet hieruit, dat de dood den geloovigen krygeren als een feest in Walhalla toelachen moest.
Alven of Elven zyn geesten, die in de lucht en op en onder de aerde huizen, en zich den menschen meest boosaerdig en vyandig toonen.
De Nekkers of Nikkers zyn watergeesten, en Nixen, meirminnen, zyn meidekens met groen hair, die zich in bronnen en rivieren ophouden, en door heure tooverzangen jongelingen en mannen in heur nat ryk lokken.
De Reuzen verbeelden de ruwe natuerkracht, en de Dwergen zinspelen op de persoonlyke handigheid en bedrevenheid. Beide bewonen onderaerdsche holen en grotten, waer zy zich als smeden onledig houden. De reuzen verbeeldt men als plomp, de dwergen als fyn en listig; de laeststen staen by onze landlieden nog als Kaboutermennekens te boek. Men vertelt er kluchtige en wonderlyke historien van aen groote en kleine kinders.
Onze voorouders zagen de wereld als onverganglyk aen, zelfs in heuren ondergang zagen zy slecht eene gedaenteverandering.
Na den wereldbrand kwamen de vrome menschen in de zale Brimir, waer zy in gestadiger gezondheid meet dronken. De meineedigen, die na den dood aen't lykenstrand
| |
| |
kwamen, moesten andermael de aerdsche loopbaen ondernemen. Hunne zielen zweefden als spooken rond, tot dat hun straftyd om was, en zy weder herschapen werden. Zy, die tot het einde der wereld weder geboren werden zonder zich te beteren, zouden eeuwig in de slangenzael gedompeld liggen.
Hoe overheerschend de denkbeelden der Noordsche Godenleer lange geweest zyn, blykt onder anderen uit de namen, die ieder dag der week daervan ontleend heeft. Vernuft en verbeelding stralen er even in door, terwyl het begrip van loon en straf na 't leven er zeer duidelyk in voorgedragen is. Hoe diep ondertusschen zinkt dit nachtgeschemer by het ziellouterend daglicht des Evangeliums weg, en wat dank zyn wy hun niet verplicht, die dikwyls ten koste huns bloeds onze voorouders hebben ingeleid tot eener leere, die het korte leven als eene voorbereiding en waerdigmaking ten onsterfelyken bestane aenschouwt.
|
|
Auteursrechtvrij