|
| |
3o Vers en verssoorten.
Een vers is eene door woorden daergestelde reeks van rhythmisch opvolgende tyddeelen, die een geheel vormen.
Eenige schoon gerangschikte verzen, die zamen een rhythmisch geheel vormen en in hetzelfde aentael en dezelfde orde in een gedicht meermalen wederkeeren, noemt men eene strophe.
Het vers ontleedt zich in rhythmische leden of versvoeten. Met deze mogen de woordvoeten, waermede een vers gebouwd wordt, zoo als reeds aengestipt, werd, niet overal overeenstemmen, maer moeten vaek binnen dezelve eindigen,
| |
| |
waerdoor veelvuldigheid in de eenheid der rhythmische beweging komt. Foutief is dus:
Līefělǐk | trīllěděn | zīngěndě | vōgělěn | lūistrěnděn | ōorěn.
beter:
Hōor! | rēeds hēft zǐch | děr vōoglěn | gězāng ǐn dě bōsschěn | ěn vēlděn.
Maer ook onderling moeten de woordvoeten veelvoudig zyn; want door gestadige weêrkomst van den zelfden woordvoet wordt het vers eenvormig, b.v.
Dě vōgěls hūptěn vrōl̍ǐk, zōngěn mēnǐg līed
beter:
Zy̌ hūptěn | bl̄y' | dě vōgěls, | zōngěn bl̄y' | hǔn līed.
Daer waer een woordvoet binnen eenen versvoet eindigt, ontstaet eene insnyding (incisio of caesuer). Vele dezer caesuren zyn onwezentlik en worden nauweliks bemerkt, wanneer de zin niet, door een zinteeken, na het einde des toonwoords, eene rust vereischt. De meeste lange verzen bebben echter eene snede (gewoonlik omtrent het midden van 't vers). Die insnede, den rhythmus onontbeerlik, heet rhythmische caesuer, terwyl de onwezentlike insneden voetcaesuren genoemd worden. - De rhythmische caesuer is ook zonder zinsnede by 't bloote einde eens toonwoords hoorbaer. In volgende verzen is zy met / geteekend:
Als 't onweêr zich verheft / hoe beeft, hoe siddert de booswicht?
Vreesselik dreunt in zyn ooren / de machtige donder des hemels,
En - hy erkent niet de stem / zyns teeder hem minnenden vaders,
Die zyn kinderen allen / met liefde verschrikt voor het kwaeddoen.
Aenmerk. Men noemt de caesuer mannelik, wanneer zy op de lange, vrouwelik, wanneer zy op de korte silbe volgt. Van bovenstaende verzen hebben dus 2 de mannelike, 2 de vrouwelike caesur.
Eindigt een woordvoet tevens met eenen versvoet, dan ontstaet eene versafsnede, die van de insnede wezentlik verschilt. Ook deze vers-afsneden zyn grootendeels onwezentlik, en worden in dit geval slechts dan merkelik, als met
| |
| |
dezelve tevens eene zinsnede plaets vindt. Maer er zyn ook verssoorten, tot welker rhythmus eene zulke vers-afsnyding (gewoonlik midden in het vers) noodig is, waerdoor alsdan hel vers in twee halfverzen (hemistichen) verdeeld wordt, b.v.
Eěn līefdě kūisch ěn rēin || ǎls frīsch ǒntlōokně rōzěn. -
Hēl klīnkt vōgělgězāng || gīntěr ǐn 't lōmměrǐg dāl.
Elk vers moet met een gansch woord, elke strophe, zooveel mogelik, met eene volledige zinsnede sluiten.
Houdt een vers met eene lange silbe op, dan heeft het een manliken uitgang, maer houdt het met eene korte silbe op, welker voorafgaende eene geklemde silbe is, dan heeft het eenen vrouweliken uitgang, b.v.
Plukt u rozen allerz̄yds,
Slechts een korte spanne t̄yds
De versvoeten, waeruit een vers bestaet, zyn of gelykaerdig, of ongelykaerdig. In 't eerste geval noemen wy het vers eenvoudig in 't tweede gemengd.
Naer het getal voeten is een vers 2, 3, 4, 5, 6 voetig. enz. Naer het getal verzen heet eene strophe 2 regelig (distichon), 3, 4, tot acht en meerregelig.
A. Eenvoudige verssoorten (die uit gelykaerdige voeten bestaen).
1. Trochaeïsche verzen (  ) Het aentael versvoeten in verzen van deze soort gaet niet gemakkelik boven de vyf. Deze behoeven niet loutere trochaeën ( ) te zyn; de trochaeus mag somwylen met den vallenden of dalenden spondaeus (  ) verwisseld worden, b.v.
Gēef mě | krācht dǒor | D̄yně | dōoděs | wōnděn,
G  dm  nsch, | āls dě | zālǐg | stě děr | stōnděn | enz...
Aenmerk: De vierde voet in dit laetste vers is gebrekkig; want daer staet een pyrrhichius (  ) in plaets van een trochaeus ( ).
Het verspreidste vers der trochaeïsche afdeeling is het 4 voetige, afwisselend manlik en vrouwelik, b.v.
| |
| |
Tōen ǐk nōg ěen knāepjěn wās
Slēet ǐk hēusch my̌n bēstě dāgěn,
Wānt my̌ kōnděn hēi ěn grās,
Jā, ěen ēnklě blōem běhāgěn.
2. Ïambische verzen (  ) zyn veel gebruikt, en vinden zich van 2 tot 6 voetig. Hier en daer mag de ïambus met eenen ryzenden spondaeus (  ) afwisselen, waerdoor de vlugge en huppende gang dezer verssoort krachtiger en gewichtvoller wordt. Ook kan de anapaest (  ) in plaets van den ïambus somwylen de beste werking voortbrengen. Dit wisten voral onze oude vlaemsche en hollandsche schryvers, de nieuwere hebben meer waerde gehecht aen de stelselmatige eentoonigheid. De pyrrhichius ( ) mag hier ook niet als ïambus ( ) gebezigd worden.
Dě r̄ykdōm g  ft ǎllēen gěen zāl̍ǐghēid, enz.
Buiten zulke 5 voetige ïambische verzen, die in Duitschland gewoonlik voor de zamenspraken in 't treurspel gebezigd worden, en dikwerf eenen vrouweliken uitgang hebben, zyn nog aen te merken;
4 voetige, ook vaek met eenen vrouweliken uitgang, b.v.
Een groote zanger word ik nimmer,
'K gevoele dat maer al te wel,
Want zing ik, 't geldt myn dorpjen immer,
Of 't een of andre kinderspel.
6 voetige (by de Romeinen Senare, by de Grieken Trimeter geheeten) waren de verzen der dramatische tweespraek by de ouden, welke in dezelven (in plaets van éentoonige ïamben) aen zekere plaetsen spondaeen, ja ook tribachen, anapaesten en daktylen toelieten en dezelve gewoonlik met eene caesuer in den derden of vierden voet voorzagen. Men deelt die verzen zoodanig, dat twee ïamben als een verslid te zamen genomen worden; b.v.
Hět r̄echt děs Hēerschěrs | ōefěn īk těn lāetstěn māel
Den grave te overgeven - deze diere borst.
Gansch verscheiden hiervan zyn de gerymde zesvoetige ïamben, welke alexan- | |
| |
dryners genoemd en bezonders door de franschen, en helaes maer al te dikwerf, door de Nederlanders gebezigd worden. Die verzen worden regelmatig in twee helften gedeeld, en gewoonlik volgen twee met vrouweliken en twee met manneliken uitgang afwisselend op elkander, b.v.
Hoe trotsch is niet de ziel den aerdling ingegeven!
Wat wil de zwakke geest naer ydle wysheid streven!
Hy peinst, en werkt en zoekt, en tilt zich zelf omhoog,
En dringt 't oneindige in met een vermetel oog.
3. Dactylische of Ossianverzen (  ) vindt men twee tot zesvoetig. In de plaets van den dactylus kan soms de dalende spondaeus ( ) gezet worden; nieuwere dichters veroorloven zich in Duitschland (ja, ook in Holland) den trochaeus. Ongemengd zyn de dactylen b.v. in volgende viervoetige verzen, waer slechts de laetste voet afwisselend in eenen trochaeus en in eene bloote lengte afgekort is, omdat de dactylus voor 't slot der verzen niet gepast is.
Keten der Liefde door Gode geschapen!
Zalig, wie nimmer dyn schakelen breekt!
Zalig, hy oogst tot zyn eindlik ontslapen
Alle genoegens den Hemel ontsmeekt, enz. -
Het voornaemste aller dactylische verzen is de heroïsche hexameter (het eigendomlik vers der grieken voor 't heldengedicht). Het is zesvoetig (deshalve hexameter): de laetste voet echter wordt uit bovengemelden grond in eenen trochaeus of spondaeus afgekort. Elke dactylus mag in dit vers met eenen dalenden spondaeus verwisseld worden; slechts de vyfde voet blyft regelmatig een dactylus. De duitschers hebben, uit mangel aen spondaeen ook trochaeen in plaets van dactylen toegelaten. Maer de beste schryvers maken tegenwoordig zelden gebruik meer van die vryheid.
De bexameter heeft alzoo volgende vorm:
Menigvoudige afwisseling der dactylen met spondaeen en strenge inachtneming der wezentlike caesuer is hoofdwet by den bouw dezes verzes, welks schoon- | |
| |
heid grootendeels daerin ligt, dat het met de eenvoudige gelykaerdigheid zyns rhythmus groote menigvuldigheid des metrums verbindt.
Zyner lengte wegen heeft dit vers eene rhythmische caesuer noodig, die volgens den regel in den derden voet, of naer de lange silbe (mannelike caesur) of naer de eerste korte silbe (vrouwelike caesur), en by dewelke het enkel op 't einde eens toonwords, niet op eene zinsnede aenkomt, alzoo:
b.v. 'k Dacht het ten minste toch zoo /, antwoordde de moeder met kalmte,
Wierden wy arm naer den wille / des Heeren dan zoude daeruit ook
't Heil en de zegen onstaen /, dier God ons waerdig zou achten.
Iederen gronde ontspruiten / de hem inheemsche gewassen enz...
De mangel eener hoofdcaesuer in 't midden des verzes kan alleen door 2 mannelike caesuren vervangen worden, waervan de eene in den tweeden, en de andere in den vierden voet valt, zoo als:
Wend dy weg, / weemoedige blik / van de smart des Verlossers! -
Ga dan, groet het verrukkelik oord van myn vurige wenschen.
Alle andere insneden en verssneden kunnen, bezonders wanneer met het einde des toonwoords tegelyk eene zinpoos plaets heeft, op de rechte plaets gevoeld worden, en indruk maken; zy zyn echter niet wezentlik voor den rhythmus des hexameters, en zyn niet toereikende hem goed te maken, wanneer de rhythmische hoofdcaesuer feilt.
Het gebruik der trochaeen, in plaets der spondaeen, in den hexameter, moet hoogst zelden geöorloofd worden, zulks verlamt den hexameter, b.v.
āllě vōlkěn lōvěn Gōděs hēerlǐkě w̄yshēid.
Keert een en dezelfde woordvoet dikwyls in den hexameter terug, dan geschiedt zyner verscheidenheid inbreuk. Bezonders geven hem meermalen op elkander volgende amphibrachische woordvoeten eene onangenaem huppende beweging, b.v.
| |
| |
Roovers věrwōestěn dě wērěld ěn drāgěn de heilige namen..
Ziet hier vyf hexameters van Pr Kinker. als voorbeelden aengehaeld door een belgischen professor in zyne vlaemsche Prosodia. Van die hexametra is er geen een goed, en het moet niemand verwonderen, dat de metrische verzen tot hiertoe in ons land zoo weinig wêerklank vonden, vermits de leeraers der prosodia zelven op een heel verkeerd stelsel bouwende, slechte lessen en slechte voorbeelden gaven:
| 1 | Wykt! - niet nader! Proserpina komt, wykt, wykt ongewyden, |
| 2 | (Roept de Sibille) verwydert u van het woud dezer Godheid! |
| 3 | Maar gy Aeneas, trek nu het zwaard! volg, volg myne schreden! |
| 4 | Thans is het tyd standvastig en stout alle vrees te verbannen. |
| 5 | Dus spreekt ze en snelt vol heilig yver het ysselyk hol door. |
1. Het eerste vers van Kinker heeft noch de mannelike, noch de vrouwelike hoofdcaesuer in den derden voet; het moest alzoo 2 mannelike caesuren hebben in den tweeden en vierden voet; maer nader is geene mannelike caesuer, deshave is het eerste vers foutief.
2. Het tweede vers heeft twee gebreken:
Vooreerst bestaet geen tweesilbig woord uit twee korte silben; dezer moet altoos dēzěr zyn, niet dězěr.
Verwydert heeft de laetste silbe gansch kort; lees: verwydert u snel, en de voeten zyn volledig.
3. In 't derde vers alwêer de aengehaelde bemerking, men moet m̄yně lezen en spreken, en niet my̌ně; bovendien begint het vers inderdaed met 3 ïamben, en is allerslechtst.
4 In 't vierde vers alwêer de trochaeus alle tot eenen pyrrhychius gedwongen.
5. Het laetste vers begint met 2 ïamben in plaets van met twee spondaeen te beginnen; ook zal een nederduitscher niet gemakkelik vol heilig als een dactylus uitspreken vol heilig is een antibachius: 
Diezelfde verzen verbeterd als volgt, zyn gemakkelik te lezen en voldoen het geöefendste oor:
| |
| |
W̄ykt! kēert ōm! Prōsērpǐnǎ kōmt, w̄ykt, w̄ykt ǒngěw̄yděn,
(Rōept dě Sǐbīllě) věrw̄yděrt ǔ snēl vǎn děn wōude děr Gōdh  d!
Māar ḡy, trēk nǔ hět zwāard, āenēǎs, ěn vōlg, wǎar ǐk vōorgā!
Thāns ǐs hět t̄yd stāndvāstǐg ěn dāppěr ǔw vrēezě tš bānněn;
Sprēekt zy̌, ěn snēlt vōl hēilǐgěn vūurs hět věrschrīkkělǐk hōl dōor.
Tot de dactylische verzen behoort ook de zoogenoemde elegische pentameter. Dit vers vervalt na zyne gewonelike meting door eene verssnede in twee helften (hemistichen), waervan iedere uit 2 1/2 voeten bestaet. De twee gansche voeten zyn in iedere helft dactylen ( ) de halve voet is eene lange silbe. In plaets der dactylen in de eerste helft kunnen ook spondaeën (somwylen, doch maer by uitzondering trochaeën) gebruikt worden; maer in de tweede helft moeten zuivere dactylen gebezigd worden. Met de verssnede moet een toonwoord eindigen, en by 't scanderen eene poos gemaekt worden. De bouw des pentameters ligt in volgend schema:
Dit vers wordt nimmer alleen, maer enkel in verbinding met den hexameter gebezigd; beide vereenigd vormen het elegische distichon.
Wāarōm schāamt gy̌ ǔ ōvěr ǔw vlēkkěn? ǒch ēlk, diě zě zīen zāl
Zīet īn īeděr ěen trāan ōnděr hět schr̄yvěn gěstōrt.
Gā dān, grōet hět věrrūkkělǐk ōord vǎn my̌n vūrǐgě wēnschěn,
Dāt ǐk mǐsschīen ēenmāal (flūistěr dǐt) wēděr zǎl zīen.
Kinker naer Ovidius (verbeterd).
4. Anapaestische verzen vindt men (zelfs in Duitschland) zelden rein, meestal zyn ze met ïamben gemengd. Eigentlik echter mag de anapaest slechts met den stygenden spondaeus ( ,) die hem aen duer gelyk is, verwisseld worden.
Ěn dě hēirěn děs hēiděns dǒor 't zwāard nǐet gěknōt
Zy̌n gěsmōltěn ǎls snēeuw vǒor dě strālěn vǎn Gōd.
De anapaestische rhythmus schynt verduisterd, wanneer het vers doorgaens met eenen ïambus begint. b.v.
| |
| |
Ik zal u vertellen een deuntjen zoo zinnig:
Er was eens een keizer, een keizer niet vinnig, enz.
Door zulke bewerking ontstaen amphibrachien:
Ǐk zāl ǔ věrtēllěn ěen dēuntjěn zǒo zīnnǐg -, die men als mat en euvelklinkend ten minste niet tot langere verzen verbinden moest.
Aenmerk. De overige versvoeten, buiten den trochaeus, den ïambus, dactylus en anapaest, worden zelden ter vorming eenvoudiger verzen aengewend.
B. Gemengde verssoorten (die uit ongelykaerdige voeten bestaen) worden bezonders in de lyrische (d.i. in den zang) poëzie gebezigd, en dan gewoonlik tot strophen verbonden, die in een gedicht meermalen gelykmatig wederkeeren.
Hier zou het de plaets wezen, een woord te zeggen over de lyriek onzer voorvaderen, die op eene grootere hoogte stond, dan de eentoonige onzer levende dichteren. Men behoeft slechts de oude liedekens door Willems zal: uitgegeven te openen, om het tastbaer verschil tusschen toen en heden te zien. De dichter van Eecke heeft in 1698 de psalmen Davids uitgebreid op 150 van malkander verschillende liedjens. Hoe hadde hy dat kunnen ondernemen met enkele ïamben en trochaeën? - In Holland verschynen tegenwooedig uitgegeven door Heye, door Alberdingk-Thym en anderen, de lieve deuntjes, de afwisselende liedekens der voorouderen, en wy zien met het hoogste belang, dat ons tegenwoordig geslacht er smaek in vindt. Zoodra zy zullen gekend zyn, moet de eentoonige manier van heden verdwynen, maer tevens zullen de jonge dichters verplicht zyn, de prosodie oplettender te bestudeeren. En dat zal deste beter zyn. Waer geene moeite te overwinnen is, daer is geene kunst, en wat is poëzie zonder kunst? -
Tot de voornaemste en gewoonlikste lyrische verssoorten der ouden, die men ook in de Nederlanden, helaes zonder de noodige voorkennis der metriek, beproefd heeft, behooren: de sapphische, de alcoeïsche en de asklepiadische strophe.
a. Het schema der sapphische strophe is:
| Vers. 1, 2 en 3 |
|
| Vers. 4 |
|
| |
| |
De eerste 3 verzen zyn elkander gelyk en bevatten ieder 5 voeten. Hun rhythmus is trochaeïsch, slechts de 3de voet is altoos een dactylus, en de tweede trochaeus behoort een vallende spondaeus te zyn, dan wint het vers meerder kracht. In de plaets van den laetsten trochaeus kan een spondaeus staen; want de laetste silbe in alle verzen der oude rhythmiek is onverschillig (anceps). De eerste en tweede voet, en de derde en vierde worden in de rhythmische geledering dezes verzes tot dubbelvoeten vereenigd. Eene manlike coesuer dezer verzen na de lengte van den derden voet draegt wezentlik veel toe tot de schoonheid derzelven; doch wordt die caesuer dikwyls verzuimd, of eerst na de eerste korte silbe diens voets (als vrouwelike caesuer) gebezigd. - Het vierde vers der sapphissche strophe bestaet uit eenen dactylus en eenen trochoeus (of spondaeus), men heet dat vers een adonisch vers, b.v.
Eene maegd omwaeid van den geur der liefde,
Als een dauwdrop rein, en bescheiden tevens
Als het blank meiklokjen, dat zonder klingklang
Opent arm en hart aen den vreugdedronknen
Bruidegom, die, stom en onthutst des hemels
Zaligheên opslurpt van de rozenlippen
b. Het schema der alcaeïsche of alkaïsche strophe is:
| Vers. 1 en 2. |
|
| Vers. 3. |
|
| Vers. 4. |
|
De beide eerste verzen gelyken elkander, zyn 5 voetig en van ïambischen rhythmus; de vierde voet is echter gestadig een anapoest, en in plaets van den eersten en derden ïambus heeft dat vers graeg den stygenden spondaeus. De wezentlike caesuer dezer verzen valt in den derden voet; verzuimt men dezelve, dan lydt de rhythmus er by. - Het derde vers bestaet uit vier ïamben met eene overslaende endkorte silbe. Ook hier staet in plaets van den eersten en derden ïambus gaerne de spondaeus. - Het vierde vers heeft twee dactylen en twee
| |
| |
trochaeën. - De sluitsilbe aller verzen is onverschillig (zie boven anceps). Ook in de alkaïsche strophe worden, gelyk in de sapphische, doorgaens 2 voeten tot een verslid vereenigd.
Myn levensboot zweeft over de wyde zee,
Zacht glydt ze heen langs klippen en rotsgevaert';
Trots stormgehuil en wervelkolken
Schertst ze te midden van doodsgevaren.
Dra schiet de zon heur strael op den slanken mast,
Waer harp en mirttwyg bloeyende zyn vereend,
Dan koestert, suizlend door de zeilen,
't Koeltjen myn oor met de liefste akkoorden.
Omhult de nacht myn schemerend levenspad,
Dan blinkt een ster omlaeg, die den blik bekoort,
Ja 't heilgeloof omstraeld van lichtglans
Daelt me verkwikkende neêr in 't harte, etc.
c. Het schema der asklepiadische strophe is:
| Vers. 1 en 2 |
|
| Vers. 3 |
|
| Vers. 4 |
|
Elk der beide eerste verzen, welke onderling gelyk zyn, bestaet uit 2 choriamben (  ), voorafgegaen door eenen trochaeus of beter dalenden spondaeus en gevolgd van eenen ïambus; tusschen de beide choriamben valt eene verssnede. Het derde vers bestaet uit eenen trochaeus (beter dalenden spondaeus), eenen dactylus en eenen trochaeus. Het vierde heeft eene lange silbe meer op 't einde. b.v.
Horatius aen Pyrrha.
Welk teêrbloeyende knaep geurig van rozenloof
En welriekenden vocht, huldigt u, Pyrrha, thans
Welken vlecht gy het blonde hair,
| |
| |
Gy, eenvoudig gesmukt? Ach, hoe beweent hy eens
Uw ontrouw en der Goôn wisselend gunstbewys;
Naer zwartduisteren storm op zee,
Die thans licht van geloof zwelgt in uw gulden schoon,
Die uw immer getrouw, immer beminlik waent,
En niet weet, hoe bedrieglik
Zefyr aêmt. O beklagenswaerd,
Wie onkundig u mint! Dat ik het natte kleed
Eens ophing voor den God, welke de zee beheerscht,
(Dankbaer wegens myn redding)
Dat tuigt 's tempels gewyde wand.
Buiten genoemde lyrische verssoorten zyn er in de verskunst der ouden nog vele andere. Ook kan men, gelyk onze oostersche buren, die meesters zyn in dat punt, nieuwe verssoorten vormen.
De keuze der versmaet moet zich in de dichterlike daerstelling voegen, want eene welgekozene verssoort brengt veel toe tot de levendige aenschouwing.
Er zyn verssoorten, die vrolik, ras en lichtvoetig voorthuppen; andere, die ongestuimig voortstormen; nog andere, die zacht henenzweven, of langzaem en statig, tot weemoed stemmend voortstappen, enz...
|
|
Auteursrechtvrij