Beknopte prosodia der Nederduitsche tael

1^o Silbenmeting.

De quantiteit, d.i. de tydmaet (lengte of kortheid) der silben, berust in de grieksche en latynsche talen blootelik op het geluidgehalte. Een lange zelfklinker of een tweeklank maekt eene silbe, volgens de grieksche of latynsche quantiteit, lang; een korte zelfklinker maekt dezelve kort, wanneer op dezelve niet twee of meer medeklinkers volgen, welke aen eene silbe, die eenen korten zelfklinker bevat, langen tydduer geven. Op de grootere of mindere waerde

[p. 6]

(beduiding) der silben, wordt by de bepaling hunner tydmaet even zoo min gelet, als op den silbenaccent, welke in die spraken even zoo wel op eene korte, als op eene lange silbe vallen kan, en deshalve met het metrum in menigvoudige tegenkanting geraekt. - Zulke bepaling des tydverloops gaet dus van eene lichamelike afweging der lettergeluiden uit, en is op onze tael onaenwendbaer.

In de nieuwere talen, buiten de hoog- en nederduitsche, heeft de overwegende klemtoon haest elk spoor van ware quantiteit doen werdwynen, weshalve men ze ook klemtoongevende talen genoemd heeft. Op welke silben in die talen de klemtoon valt, dat hangt even zoo weinig, als in de oudere talen van de beduiding af, maer enkel en alleen van het spraekgebruik.

Onze tael, gelyk de hoogduitsche, houdt het midden tusschen de oude en de overige nieuwere talen. Zy heeft zoowel silbentoon als silbenmaet; maer zy onderscheidt zich daerdoor van de oude spraken, dat de klemtoon met de lengte meest overeenstemt, en dat de prosodische tydmaet der silben niet door 't lichamelik afwegen der geluiden, maer door de grootere of mindere inhoudswaerde (beduidenis) der silben bepaeld wordt. Al het hoofdzakelike wordt door lange silben, al het nevenzakelike door korte silben beteekend. - Men kan deswegen met recht onze silbenmeting eene geestige noemen, daer zy steeds op de innerlike beduidenis berust.

In elk woord valt de hoofdtoon op de wortelsilbe. Naer de inhoudswaerde der silben richt zich alzoo de betooning, en naer deze, wat de hoofdzaek betreft de prosodische tydmaet, zoo dat de silbe eens meersilbigen woords, die den klemtoon heeft, tegelyker tyd lang zyn moet.

Hieruit mag men niet afleiden, dat omgekeerd de silbe, die den klemtoon niet heeft, kort moete zyn. In zamengestelde woorden b.v. hogmod, knderspl heeft, gelyk in elk nog zoo lang woord, slechts ééne silbe, te weten de stam-of wortelsilbe van 't bepalend woord, hier alzoo hoog en de silbe kin in kinder, den klemtoon. Nogthans hebben de grondwoorden moed en spel volle lengte, ofschoon dezelve wegen den dalenden neventoon iets verduisterd verschynt.

De silbenmaet of de prosodische waerde der silben richt zich in onze tael niet naer de lengte of kortheid (uitrekking of scherping) der vokalen, maer

[p. 7]

enkel naer de beduideniswaerde der silben. Men zal deshalve woorden of stamsilben, die eenen korten vokael bevatten, b.v. zat, koppen, hut, vitten, daerom niet voor korter houden, dan zulke, welker vokael lang of uitgerekt is, b.v. zaed, open, zuer, lieden.

Alle silben onzer tael zyn of lang (tweetydig) of kort (ééntydig), of middentydig (wankelend tusschen lang en kort). Het teeken der lengte is een -, het teeken der kortheid een en dat der middentydigheid een .

Silben en woorden, die wegens hunne natuer nooit anders, dan lang, of nooit anders, dan kort zyn kunnen, noemen wy oirlange of oirkorte silben. Van natuer middentydige silben en woorden noemen wy, wanneer zy door hunne plaetsing lang worden: bastaerdlange; wanneer zy kort worden: bastaerdkorte silben.

De kortheid wordt als een tyd beschouwd, de lengte als twee tyden, zoo dat dus twee korte silben aen duer eener lange gelyk staen; b.v. vrēugděgězāng, tēděr běmǐnd.

Grondregels onzer prosodia met betrekking op den silbenton zyn volgende:

1.	Alle geklemde silben zyn lang, als oirlange,
2.	Alle toonlooze silben zyn kort, als oirkorte silben;
3.	De neventoonige silben zyn gedeeltelik noodwendig lang, gedeeltelik middentydig.

Hierna kan men by eenvoudige meersilbige woorden de waerde der silben gemakkelik kennen. Daeruit ontstaet namelik volgende regel:

In alle eenvoudige tweesilbige woorden is altoos eene silbe lang, de andere kort, b.v. lēvěn, zōnděr, ōvěr, wēděr, gěnōeg, gěsprēk. Er is geen tweesilbig woord, dat uit twee korte silben besta.

Even zoo min zyn er EENVOUDIGE tweesilbige woorden met twee lengten; maer wel koppelwoorden, b.v. zeevaert, kerkhof.

Hier maekt slechts de hoogte of diepte des toons in den klank der stamwoorden een onderscheid. Het bepalende woord heeft toonryzende, het grondwoord toondalende lengte: alzoo: krnvld, mnlcht, pkl. Omgekeerd is het, b.v. in: kl p, k her! g hn! - Men wachte zich de toondalende lengte als korte silbe te aenschouwen.

[p. 8]

Wat de éensilbige woorden, en die silben betreft, die eenen neventoon kunnen hebben, zyn er nadere bepalingen noodig, die in volgende regels bevat zyn.

I. Lang of tweetydig als oirlengten zyn over 't algemeen alle wortelsilben en uit dezelven gevormde grondsilben, in 't bezonder:

1. Alle eensilbige stamwoorden, welke hoofdbegrippen aenduiden, alzoo zelfstandige naemwoorden: man, vrouw, kind, dag; byvoegelike naemwoorden en bywoorden: hoog, diep, lang, klaer; en werkwoorden in alle eensilbige vormen, b.v. staet, gaet, ging, valt, stond, met uitzondering der hulpwerkwoorden (waervan hierna).

2. Alle klem- en neventoonige stamsilben, welke hoofdbegrippen bevatten, in meersilbige woorden, het zy in eenvoudige, zamengestelde of afgeleide woorden; b.v. wēldāed, gōudgēel, dāerhēen, kērkhōfsmūer, bězīngěn, ǒntzēggěn, ǒntmōedǐgěn, mīnněn, bělīevěn, līefděr̄yk.

3. Alle met werkwoorden scheidbaer vereenigde (en deshalve klemtoonige) voorzetsels en bywoorden, als ze namelik éensilbig zyn, als: af, aen, op, uit, by, daer, door, in, heen, om, voort, los, enz.: b.v. āfdānkěn, āenvāngěn, ōpstāen, hēenkōměn, vōorttrēkkěn, ōmlōopěn, lōslātěn, īnziēn, dāerstēllěn, enz.: Zoo ook in de scheiding: trēkt vōort, stā ōp, gā ūit, dōet āen, lāet lōs.

II. Kort of eentydig als oirkorte silben zyn over 't algemeen alle nevensilben voor of achter de stamsilbe, wanneer ze toonloos zyn, in 't bezonder:

1. Eenige éensilbige woorden, welke nevenbegrippen uitdrukken, namelik: het lidwoord, de, des, den, der, het, een (niet het telwoord) de onbepaelde persoonwoordjens, het, men, de persoonl. voorn.: me, we, ge, ze voor my, wy, gy, zy, het voorzetsel te, het bywoord er voor daer, en het voegwoord zoo in het tweede voorstel: b.v. Gěl̄yk hy̌ 't wīl, zǒo gěschiēdt hět.

2. Alle verbuigingsilben der declinatie, conjugatie of vergelyking, b.v. des geestěs, den kinděrěn, den vaedrěn, de kalvěrs; schooněrě; sukkělt, 'k biddě, gěprezěn, lověnd, huichělěndě. Even zoo ook de toonlooze aenhang-of afleidingsilben: je, jen, jens, den, de, e, el, els, len, em, en, end, er, ers, ren, ig, sel, te, der, tig, enz. b.v. bankjěn, bankjěns tafelkěn, tafelkěns, liefdě, vertě, heměl, keměls, heemlěn, boděm, degěn, gulděn, breeděr, zangěr, zangrěn, aerdǐg, raedsěl, groottě, moeděr, dertǐg, enz.

[p. 9]

3. De voorsilben be, ge, her, er, ver, ont, zoo als ook: om, door, vol, in zoo verre deze laetste onscheidbaer zyn, b.v. běstaen, ǒntfangen, gělukken, hěrdenken, ěrkennen, věrruilen, ǒmzeilen, dǒorkruisen, vǒlbrengen.

N.B. Om en door en over zyn lang in scheidbare koppelingen, alwaer zy den klemtoon hebben; b.v. ōmreizen, ōmgaen, dōorvliegen; ant heeft den klemtoon, dus is het lang, b.v. āntwoord.

Eene contractie (ineensmelting) van twee korte silben brengt geene lange voort; alzoo: gēvěn hět = gēvěn 't; ōvěr hět jaer = ověr 't jaer; tot den of der voor te den of der in těn, těr.

III. Twyfelachtige silben en woorden, welke in de versmaet door hunne plaetsing tusschen lange en korte silben (silbenpositie) hunne bepaling, nu als bastaerdkorte, dan als bastaerdlange ontfangen, zyn:

1. Alle éensilbige voornaemwoorden, als: ik, du, hy, zy, wy, gy, my, dy, hem, haer, ons, u, hun, hen, zich, die, wie, dat, wat, myn, dyn, zyn, hun, haer, enz.

2. De éensilbige vormen der hulpwerkwoorden, als: ben, bis, is, zyn, zyt, zy, was, heb, hebs, heeft, hebt, zal, zult, word, wordt, etc.

3. De éensilbige voorzetsels, b.v. aen, by, in, van, tot, door, voor, om, enz: Toch mogen ze niet als adverbia geplaetst zyn, in dit geval zyn ze lang; b.v. het komt er op āen, hy draegt er toe b̄y, etc.

4. Eenige éensilbige bywoorden, die niet tegelyker tyd byvoegelike naemwoorden zyn, als: waer, niet, ja, sints, of, nog, ook, wel, dan, als, voor, nu, enz.

5. Éensilbige voegwoorden, b.v. als, daer, dat, want, en, ook, wyl, etc.

6. Éensilbige uitroepingen, b.v. ach! ai! ei! ha! o!

7. De neventoonige eindsilben: baer, eid, heid, lei, lyn, lik, ling, nis, zaem, schap, dom, oed, ing, b.v. wonderbr, arbd, luihd, allerl, kindeln, billk, jongelng, droefns, langzm, broederschp, rykdm, armd, verduisterng. Aenmerking. De voorsilbe on is voor zelfst nw., byv. nw. en bywoorden geklemd en gevolgelik lang, b.v. nn, nschld; voor deelwoorden en byvoeg. n.w. op baer, lik en zaem, als ze van werkwoorden afstammen, midden-

[p. 10]

tydig of twyfelachtig: nbeloond, nverschrokken, nkenbaer, nmerkelik, nvoegzaem. De voor- en nasilbe al is eveneens middentydig, b.v. lmachtige oovrl; zoo als ook de voorsilbe oor beter oir, het zy dan dat zy geklemd weze, gelyk in irsprōng, rdēelěn; b.v. rsprnkelik. De voorsilbe mis is middentydig, als zy met een werkwoord onscheidbaer verbonden is, en gevolgelik neventoonig, b.v. msvallen, mslukken; lang, in scheidbare werkwoorden, alwaer zy den klemtoon heeft, b.v. mīsgrypen, mīsslaen; en in zelfst. en byvoeg. nw. b.v. mīsslag, mīsmoedig.

Lengte of kortheid eens middentyds hangt in de versmaet van hare verbinding met andere prosodische silben af.

Hieromtrent geldt volgende hoofdregel:

Wil men een middentyd kort gebruiken, dan plaetse men dien tusschen twee silben van meer prosodische waerde; wil men een middentyd of eene twyfelachtige silbe lang gebruiken, dan plaetse men dien tusschen silben van minder prosodische waerde.

Hier uit volgt weder:

1. Een middentyd kan kort gebruikt worden, geplaetst zynde tusschen twee oirlengten: b.v. hōor my̌ āen! zīngt ǐn 't wōud, stīl ěn bāng, vrēeslǐk sūist stōrm dǒor 't vēld, spāerzǎem lēeft, dě hērdrǐn vlōod⁽¹⁾, dě jōnglǐng sprāk, drōefnǐs ōvěral, etc.

2. Een middentyd tusschen twee oirkorte silben geplaetst, kan naer denzelfden regel lang worden, b.v. ylěnd dōor hět wōud; zeggě, hōe gěschiedde 't? wonděrbārě, tevreděnhēid bězaligt, de kōnǐngīn běloofde, rekěnschāp gěgeven, duistěrnīs bědekt, vrolǐkhēid vērkwikt, jongělīngěn, enz.

(1) Nota. Indien de Nederduitschers by voorkeur vōrstn of zelfs kǒnǐngn zeggen, dan is die uitspraek even zoo berisplik, als die der hoogduitscheren in het woord lěbēndǐg, dat lēběndǐg zou moeten zyn. Onze eischt, dat de klemtoon steeds op het zakelik deel des woords valle, en het is eene spreekfout van den klemtoon op een uitgang te werpen. Myn oor duldt: kōnǐngǐn, hōor hět gěbēd! en niet: hōor, kǒnǐngīn! Hieromtrent wil ik nogthans geene volstrekte wet voorschryven.

[p. 11]

Bovendien merke men zich nog volgende regels:

3. Tusschen eene oirlange en eene oirkorte silbe geplaetst, kunnen de meeste middentyden kort worden, b.v. Heerschěr ǐs Gōd, wie kōen zǐch věrheft, kōm ǐn hět woud, wārm wǎs dě lucht, jōnglǐng věrneem, wonděrbǎer grōot, de herděrǐn zwēeg, het priestěrschǎp vrēest, duistěrnǐs dēkt, dappěrhěid zēgepraelt, een jongělǐng vlōod, dōodǐng děr ziel, ōefnǐngěn, vrēeslǐk věrhīef, drōefnǐssěn dooden, r̄ykdǒm věrwerven.

Aenmerk. De zwaerdere middentyden heid, schap, dom, verdragen de verkorting niet, wanneer eene oirlange silbe voorafgaet en eene korte volgt, die zich als verbuigingssilbe aensluit; alzoo niet: vrīendschǎppěn, wāerhěděn, r̄ykdǒmměn, maer vrndschāppěn, wrhěděn, rkdōmměn enz.

4. Ieder mid dentyd wordt lang, als hem twee oirkorte silben volgen of voorafgaen, b.v. Hēeft hět gěbliksemd? hōe dě věrganglikheid, het eenzāmě gěsprek, de herderīnněn ǒntvlôon, vriendschāppěn věrblyden, vreesbāerděr věrheft, jonglīngěn, bědenkt, rykdōmměn věrwierf hy, vryhēid tě běstryden, twintǐgěrlēi, enz.