Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde

[p. 334]

2. Het dorp

De hofwereld en de holwereld zijn twee onvermengde ruimtes, elk met een eigen centrum als vast punt. De hofwereld volgt de hoofse norm, of zou die moeten volgen, de Reynaertwereld wordt geregeerd door kromheid en veelheid. De scheiding is duidelijk: de homogene hoofse collectiviteit staat tegenover het onhoofse individu. In het Greimasiaanse schema bezetten deze twee tegengestelde ruimtes de polen op de horizontale as. Beide kernen worden uitsluitend door dieren bevolkt en in geen van beide is er contact met de mens.

In VdvR is nog een derde ‘wereld’ opvallend aanwezig, het dorp. Het dorp is een gemengde wereld, een wereld tussen hol en hof, bevolkt door de mens met zijn dieren. Het dorp is ook een gemengde wereld omdat het de plaats is waar het hofdier⁽⁴¹⁴⁾ en de mens met elkaar in contact en in conflict komen. Het is de ruimte waar de vos en zijn grote tegenspelers naartoe trekken nadat zij een mondeling contract hebben gesloten. In het dorp eindigen Reynaerts kromme paden en begint de ‘rechte strate’ naar het hof⁽⁴¹⁵⁾. In het dorp vindt steeds het fysieke duel plaats, niet tussen Reynaert en zijn tegenstander, maar tussen de mens en het hofdier.

Er dringt zich een aantal vragen op. Is het dorp een derde ruimte met een eigen statuut? Of leunt het aan bij de Nobel- of bij de Reynaertwereld? Waarom speelt een groot deel van het verhaal juist in het dorp? Is het dorp historisch te lokaliseren? In een eerste fase bestuderen we de materiële gegevens die de tekst aanreikt, vervolgens analyseren we het statuut van de inwoners van het dorp en tot slot plaatsen we de dorpsscènes in hun literaire context.

(414) Met ‘hofdier’ bedoelen wij een door het hof (m.a.w. door de koning) uitgestuurde bode (Bruun, Tibeert) of een der raadgevers van de koning (Isegrim).

(415) In de Grimbeertscène, die in vele opzichten kleine en grote nuanceverschillen vertoont met de andere bodetochten, kunnen we (de functie van) het dorp vervangen door het klooster, ook een plaats van menselijke bewoning. Van het klooster vertrekt de weg naar het hof, ook al is deze niet rechtstreeks met het hof verbonden.

2.1. Uiterlijk voorkomen

In VdvR spelen vier uitvoerig verhaalde avonturen zich in een dorpse omgeving af. De dorpelingen spelen een beslissende rol in de afloop van twee bodetochten. De afstraffing van Bruun vindt plaats nabij het dorp, op het erf van Lamfroyt (A 646-849⁽⁴¹⁶⁾). De Tibeertscène vindt in hetzelfde dorp plaats (A 1163-1315), wat af te leiden is uit de dubbele ver-

(416) A 849 is het moment waarop Bruun ontsnapt en voor de dorpelingen verloren is.

[p. 335]

melding van de pastoorsvrouw Julocke. Toch is de vraag of alles zich in hetzelfde dorp afspeelt, secundair: de dorpsruimten zijn immers in de verschillende passages gelijkaardig, onafgezien van de lokalisering. Isegrim, de derde grote opponent van Reynaert, wordt ook in het dorp met Reynaerts list geconfronteerd, in een met name genoemd, maar nu onbekend dorp in het land van Vermandois (A 1508-1606). We vernemen de details van dit avontuur in een flash-back in de lekebiecht. Reynaert verhaalt in diezelfde biecht nog een tweede confrontatie met de wolf in een ‘groet huus an eere straten’ (A 1613), in een niet nader gespecificeerde plek (A 1606-1645). Omdat de opbouw en de afloop van dit verhaal parallel loopt met de andere dorpsscènes, en vooral met de Tibeertscène (kippenroof terwijl de bewoners slapen), rekenen we ook dit avontuur bij de dorpsscènes. Opnieuw lijkt een precieze lokalisatie secundair. Het dorp is een literaire ruimte.

Al deze gebeurtenissen zijn te situeren in RIa. Dit betekent dat ruim een kwart van de handeling tot vers A 1885 (RIa) in het dorp speelt. In Le plaid is dat slechts 15%⁽⁴¹⁷⁾. De Middelnederlandse auteur heeft de dorpsruimte dus meer uitgewerkt. In RIa speelt de dorpsruimte een belangrijke rol, in RIb heeft ze geen rol van betekenis meer⁽⁴¹⁸⁾.

Ook de wereld van de kippen behoort tot het dorp, dus ook Cantecleers woonst. Cantecleers hof ‘Dat was beloken in eenen muere. / Hier binnen stoet eene scuere’ (A 335-336) [F(B): ‘monic(s) scu(e)re’]. Tijdens de mishandeling van Bruun vertrekt Reynaert naar Maupertuus, maar niet alvorens een vette hoen te vangen ‘Bi Lamfroyts an der heyden’. Ook in het eigenlijke dorp zijn kippen te vangen bij de pastoor. Die bezit een ‘Een scuere [...] an sijn huus’ (A 1124)⁽⁴¹⁹⁾. Reynaert is er een gevreesd rover. Martinet heeft een strik geplaatst om de vos te vangen. Het dorp is voor de vossen een synoniem van ‘een verzamel-

(417) In VdvR samen 495 verzen op 1885 van RIa, d.i. 26%, t.o.v. 15% voor hetzelfde deel in Le plaid (tot en met de veroordeling van de vos aan het hof). Indien we het dorp beperken tot de scènes die zich eventueel op de terugweg naar het hof afspelen, gaat het hier slechts om 10%. Een van de redenen hiervan is dat de uitgebreide dorpsscènes in de biecht aan de das in Le plaid niet voorkomen.

(418) Het dorp wordt nog vermeld in A 2262, (A 2346) en A 2398. Verder worden enkele dorpen met name genoemd. Isegrim en Reynaert komen samen in de buurt van Belsele. De samenzweringsplaats ligt in de buurt van het dorp Hijfte. Bruun wordt door Reynaert geschetst als een dorper. Tot slot wordt van Reynaerts vader gezegd dat hij na het verbergen van Ermenrics schat naar het dorp ging om er het hoenderhof te teisteren.

(419) De schuur is een centrale plaats in het dorp. Ze symboliseert als het ware de verleiding. Het is een beschermde plaats: ‘Eer si quamen tes papen scuere, / Die met eenen erdinen muere / Al omme ende omme was beloken’, (A 1163-1165). De materialen waaruit de muur vervaardigd is, verschillen in de verschillende redacties: in A 1164 gaat het om een aarden (‘erdinen’) muur, in F 1152 om een tenen (‘horden’/dit kan ook een eerlezing van ‘herden’ zijn) muur en in B 1185 om een ‘steenre’ muur. De materialen van de muur zijn secundair voor het verhaal. Het is wel aardig om te zien hoe de latere versie (B) meer aangepaste materialen gebruikt, wat wijst op een realistisch trekje.

[p. 336]

plaats van kippen’, een geliefd roofterrein. Reynaert kent de gevaren. Het dorp is als Reynaerts eigen achtertuin.

Wanneer men het begrip ‘dorpsruimte’ ruim opvat, kan men ook Elmare als zodanig beschouwen vanwege enkele opvallende gelijkenissen met het dorp, met name de wijze van bestraffing en de wreedheid van de straf (A 1483-1498 en wellicht ook A 2706-2715). Er is in Elmare ook sprake van een ‘strate’⁽⁴²⁰⁾. Het Elmare-avontuur verschilt van de bodescènes omdat het door de auteur precies wordt gelokaliseerd. Bovendien gaat het hier voornamelijk om een religieuze ruimte. De dorperlijke en de kloosterlijke ruimte zijn in VdvR verwant.

Wanneer Reynaert in het gezelschap van een bode Maupertuus verlaat, verschijnt een dorperlijke en kloosterlijke ruimte. Reynaert en Grimbeert ontmoeten op weg naar het hof een kloosterlijke ruimte. De beide ‘maghen’ komen dank zij een vosselist langs

Een pryoreit van zwerten nonnen,
Daer meneghe gans ende menich hoen,
Meneghe hinne, menich cappoen
Plaghen te weedene buten muere. (A 1696-1699),

waar Reynaert Grimbeert leidt ‘bi der scueren, / Daer die hoenre buten muere / Ghinghen weeden’ (A 1705-1707). Het dorp en de kloosterschuur zijn de voorraadschuren van de vos en de plaatsen waar de hofdieren naar de ondergang geleid worden. Steeds wordt de muur vermeld als teken van afscherming en bescherming voor de bewoners. De muur is een grens. Voor de hoenderen is het de veilige grens van hun lusthof, voor de mens is het een bescherming tegen de kippendief. Voor de vos vormt de muur een probleem, maar geen onoverkomelijke hindernis. In het verleden heeft Reynaert met het roven van kippen wel problemen gehad, maar steeds haalt de vosselist het van de macht der beschermers (muren en honden).

Het dorp is een specifieke, literaire ruimte in dienst van de personages. Wanneer de auteur deze plaatsen zelf niet nauwkeurig lokaliseert, hoeft men niet naar precieze lokalisaties te zoeken. De gegeven landschapselementen, een brugje, een schuur, een priorij, een weg, enz., waren ongetwijfeld overal in het dertiende-eeuwse Vlaanderen terug te vinden. De stad is als handelingsruimte in VdvR volledig afwezig⁽⁴²¹⁾. Het tussenlandschap is in VdvR, zoals in Le plaid, een dorperlijkkloosterlijke ruimte. Dit wil echter niet zeggen dat het dorp en het

(420) ‘Alle die ghinghen bider straten’ (A 1492). Dit zou erop kunnen wijzen dat Elmare een klein complex was. Het kan hier ook een figuurlijke uitdrukking zijn die betekent; ‘iedereen die er woonde’.

(421) We ontmoeten de steden enkel in hyperbolische constructies (Montpellier, Gent, Londen), of geijkte uitdrukkingen (Aken, Keulen, Parijs), of als oriënteringsplaats (Gent in A 2263).

[p. 337]

klooster gelijk te schakelen zijn. Geografisch liggen ze in elk geval gescheiden. Bovendien ontbreekt met betrekking tot het klooster de negatieve schildering van het dorp, tenzij men de door Arendt en anderen voorgestelde dubbelzinnigheden zou aanvaarden⁽⁴²²⁾.

De ligging en de materiële verschijningsvorm van het dorp worden vrij nauwkeurig beschreven. Even buiten het dorp ligt het erf van timmerman Lamfroyt. Op het erf ligt een opengespleten eik. Lamfroyts erf is omsloten door een omheining (‘bi den tune’ A 646). In de buurt van het erf loopt een rivier die breed en diep is en die functioneert als ontsnappingsroute én vervoermiddel van de zwaar verminkte beer. De waterloop wordt reeds zeer vroeg ter sprake gebracht (A 777) en wordt steeds ‘riviere’ genoemd, op A 827, ‘vliet’, na⁽⁴²³⁾. Dat deze rivier ‘wel wijt was ende diep’ (A 824) is nodig om Bruun uit de dorpershanden te houden. Het gaat hier niet om een realistische beschrijving⁽⁴²⁴⁾, maar om een functionele en topische vermelding. De ridderlijke Bruun kan de volledige vernedering en een zekere dood slechts ontlopen door in de ‘gevaarlijk’ diepe en wijde rivier te springen. In de Arturliteratuur vormt de gevaarlijke rivier een vaste hindernis voor de ridder op queeste. Het gaat dan om een ‘felle’ en gevaarlijke rivier, die de held moet oversteken om zijn tocht verder te zetten⁽⁴²⁵⁾. De adjectieven ‘wijt’ en ‘diep’ zijn ironisch. Bruun heeft geen andere keuze dan roemloos via de rivier te verdwijnen. Een dergelijke ontsnapping komt in de RdR niet voor⁽⁴²⁶⁾.

De Tibeertscène bevat materiële gegevens over het huis van de pastoor, dat het centrum van de dorpsgemeenschap is (tegenover het erf van Lamfroyt in de Bruunscène. Het gaat om een verplaatsbaar centrum). Aan het pastoorshuis is een aarden, volledig omsloten muur (A 1164-1165). Het belangrijkste gegeven is dat er zich in de muur een gat bevindt. De huisgenoten slapen allen samen, niet ver van het vuur. Wanneer het huisgezin gewekt wordt, vinden de gezinsleden een spinrokken, een offerkaars en een steen als aanvals- en verdedigingsmidde-

(422) Zie onze p. 197.

(423) Zie onze p. 114 en 121.

(424) Wij sluiten geenszins uit dat de Reynaertauteur aan een werkelijk bestaande rivier zou gedacht hebben. Wat wij willen benadrukken is dat het hier niet om een landschap gaat zoals dat in één oogopslag ergens te zien of te lokaliseren was. Het Reynaertlandschap is geen homogeen landschap. Indien de auteur reële landschapselementen voor ogen had, dan was dit een los conglomeraat van elementen, die samen een nieuw landschap vormen, dat alleen in het literaire werk een eenheid vormt.

(425) Vgl. J.D. JANSSENS, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek, p. 398-410 en M. GSTEIGER, Die Landschaftsschilderungen in den Romanen Chrestiens de Troyes, p. 64.

(426) De rivier speelt af en toe een rol in de RdR, als de plaats waar men iemand kan verdrinken of om bij overstroming voor speciale situaties te zorgen (o.a. in de branches Mar. VII, XVI en XXV).

[p. 338]

len. Behalve het bed wordt geen huisraad vermeld. Alleen wat functioneel is voor het verhaal wordt vernoemd: een gat met een strik, een vuur dat licht geeft en een aantal voorwerpen die als wapen kunnen dienen. Hetzelfde gebeurt in de beschrijving van de dorpsscènes waarin de wolf het slachtoffer is. Bij de rijke pastoor is de val opnieuw een gat. Dit geeft de wolf toegang tot de voorraadschuur (‘spiker’) van de rijke pastoor en dus tot overvloedige voedselvoorraden: vet spek en rundvlees in kuipen. In het huis van de pastoor worden alleen een tafel en een tafelmes vermeld, die beide in het gevecht dienst doen. Tot slot is er het avontuur op de hanebalk (een horizontale balk tot versterking van de dakstoel) in het huis aan ‘eere straten’, waar we naast de mogelijke prooi alleen de vermelding krijgen van een valdeur, een balk en een schoorsteengat. Het gaat om ‘realistische’ elementen, die alleen om hun literaire functionaliteit worden vermeld.

2.2. De dorpelingen

Het dorp en vooral de dorpelingen worden reeds in de proloog van het Reynaertverhaal negatief getekend. De ‘dorpers’, of met een tautologisch en allitererend woord aangeduid: de ‘doren’ (dwazen, gekken), worden tweemaal met onhoofsheid geassocieerd. De auteur maant de ‘dorpren enten doren’ (A 13) om van zijn verzen af te blijven. Verder laakt hij ze in A 33 en stelt hen tegenover diegenen die hoofs leven. Toch wijkt de betekenis van ‘hoofs’ in de proloog lichtjes af van de betekenis van dit woord in de dorperscènes. In A 33 wordt ‘dorperheit’ verbonden met ondeugdzaam leven. ‘Dorpers’ in de betekenis van diegenen die niet ‘gherne pleghen der eeren’ (A 35), vindt men zowel onder de armen als onder de rijken. Déze hoofsheid en armoede sluiten elkaar niet uit. Een opvallend parallelle opening is te vinden in de Floris ende Blancefloer, waarin Diederik van Assenede meedeelt dat zijn liefdesverhaal ‘den dorperen no den doren / Niet bestaet, dat sise horen’ (v. 3-4)⁽⁴²⁷⁾. Hoofsheid wordt verbonden met diegenen die ‘evel ende ghoet bekinnen’ (v. 13), die goed en kwaad kunnen onderscheiden, of ze nu ‘clerc’ of ‘leec’ zijn. In de rest van het Reynaertverhaal verwijst ‘dorperheit’ naar de waarden waarvoor de inwoners van het dorp staan.

Het woord ‘dorper’ is een vertaling van het Franse ‘vilain’, ‘dorperheit’ van ‘vilenie’, wat betekent: gemeen, gewoon⁽⁴²⁸⁾, tegengesteld aan

(427) J.J. MAK, Floris ende Blancefloer. (4de druk.) Den Haag, 1980.

(428) Een aantal heren nam deze titel wel aan als een soort eretitel. In Sint-Jansteen heersten in de dertiende eeuw de nazaten van Walter Vilain, die het wapen van Gent (als afstammelingen van Zeger III, burggraaf van Gent) voerden en de spreuk ‘Vilain mais sans reproche’ hanteerden. Zie J. DE WILDE, Van den vos Reynaerde ontsluierd, p. 28. In Bazel is de familie Vilain XIIII bekend. Over de concrete achtergronden van deze naamgeving (en in welke mate hierin een zekere negativiteit door verbittering, fierheid of nederlaag zit) kunnen wij ons zonder verdere studie niet uitspreken. In de literaire werkelijkheid kunnen we ‘vilain’ in elk geval negatief interpreteren.

[p. 339]

wat adellijk en hoofs is. De ‘vilain’ is de inwoner van de ‘vile’. Met de ‘vilain’ werd oorspronkelijk de vrije boer bedoeld, de onedele, die buiten het kasteel woont. De betekenis van de term is polysemantisch, ‘tantôt il a un sens social et technique, tantôt un sens moral, englobant tous [...] “cil qu'en aus n'ont charité, / Ne bien, ne pais, ne loiauté”’⁽⁴²⁹⁾. In de fabliau wordt de groep van dorpers gevormd door arme en rijke boeren, smeden, molenaars, slagers, vissers, schoenlappers, herbergiers, enz. Wie onhoofs leeft, wordt in de middeleeuwse letterkunde geassocieerd met het ‘dorpse’. De Oudfranse romanliteratuur in het vierde kwart van de twaalfde eeuw stond in het teken van de tegenstelling hoofs tegenover onhoofs/laag/‘vilein’. In vele hoofse teksten wordt het begrip dorper geassocieerd met het verderfelijke, het moreel slechte, het buitensporige en het fysiek afzichtelijke. De middeleeuwse literatuur heeft ons, wellicht mede onder invloed van het Latijnse theater van de twaalfde eeuw en de ruige reuzen uit de Keltische mythologie, geen enkel realistisch beeld van een boer overgeleverd⁽⁴³⁰⁾:

Quand, avec le renouveau économique, il reparaîtra dans la littérature, le paysan devenu vilain (et l'évolution sémantique [...] du mot est à elle seule significative) conservera les traits péjoratifs issus du très haut Moyen Age. Vicieux, dangereux, illettré, il restera plus près de la bête que de l'homme. Si, dans l'art, par l'intermédiaire de thèmes iconographiques tels que la Nativité ou les travaux du cycle des mois, il entre dans l'humanisme médiéval, la littérature, le plus souvent, l'en exclut ou le place dans son bestiaire tératologique⁽⁴³¹⁾.

Dit citaat is toepasbaar op VdvR. Het dorperbeeld in de Reynaert weerspiegelt de opvattingen van de auteur over het middeleeuwse mensen maatschappijbeeld⁽⁴³²⁾. Rond de tegenstelling wijs/hoofs - dwaas/on-

(429) P. NYKROG, Les fabliaux. Genève, 1973, p. 127. Het citaat is afkomstig uit Le pet au vilain van Rutebeuf.

(430) Zie J. DUFOURNET, Portrait d'un paysan du Moyen Age: le vilain Liétard, in: (Red.) J. DUFOURNET, Le goupil et le paysan (Roman de Renart, branche X.) (Collection Unichamp, 22.) Parijs, 1990, p. 57-105, m.n. p. 89; en verder: J. LE GOFF, Les paysans et le monde rural dans la littérature du haut Moyen Age, XVe-XVIe siècles, in: J. LE GOFF, Pour un autre Moyen Age. Parijs, 1977, p. 131-144.

(431) J. LE GOFF, Pour un autre Moyen Age, p. 144. Zie J. DUFOURNET, Portrait d'un paysan, p. 89-90. In bovenstaand citaat nuanceert de uitspraak ‘le plus souvent’ de vooropgestelde stelling. Dit beeld geldt niet voor het genre waarin de lof van het eenvoudige leven leven werd bezongen. Beroemde voorbeelden zijn Le dit de Franc Gontier van Philippe de Vitri en Robin et Marion. Zie J. HUIZINGA, Herfsttij der Middeleeuwen, p. 124-128.

(432) Deze visie komt overeen met de stelling van Benoît de Sainte-Maure in zijn Estoire des ducs de Normandie (1173-1185), waarin een driefunctioneel model van de samenleving wordt gehanteerd. De maatschappij bestaat uit drie orden: de ridders, de geestelijken en de (vrije) boeren. Elders in dezelfde tekst, geschreven voor de Plantagenets en in een milieu dat grotendeels de ontwikkeling van de letterkunde zou bepalen, wordt hetzelfde waardensysteem verwoord in de basisoppositie: wijs en hoofs tegenover dwaas en laag (‘vilain’).

[p. 340]

hoofs werd ook de hele hoofse literatuur uitgebouwd. Deze tegenstelling had zijn wortels in de realiteit buiten de literatuur⁽⁴³³⁾, maar het is vooral als literaire feitelijkheid dat er een strikte scheiding werd aangebracht tussen de vertegenwoordigers van de eerste stand, de hoofse ridders, en die van de derde stand, de ‘vilains’⁽⁴³⁴⁾. De ‘dorper’ werd uitgebuit in de samenleving en bespot in de literatuur. De ‘vilain’ was uitgesloten van het hoofse leven en men beschouwde zijn zedelijke gehalte als onbestaand. Dit beeld culmineert in de literatuur uiteindelijk in de Roman de la rose:

Si maudi et escommenie
touz ceus qui aiment Vilenie.
Vilenie fait les vilains,
por ce n'est pas drois que je l'ains:
vilains est fel et sanz pitié,
sanz servise et sanz amitié⁽⁴³⁵⁾.

Het dorp in VdvR wordt primair niet door ligging of door materiële omstandigheden gekenmerkt, maar door de bewoners. Een constante in alle dorpsscènes is dat het dorp solidair reageert. In Elmare komen ‘alle die ghinghen bider straten’ (A 1492) op de wolf af. Ook in Vermandois staat Isegrim direct tegen een overmacht: eerst zijn er zes opposanten, dan alle buren en ten slotte de hele ‘gemeenschap’ en zelfs de kinderen van het dorp. Het hofdier staat steeds tegenover een gesloten en vijandige groep. Dit komt het duidelijkst tot uiting in de Bruunscène. De dorpsgemeenschap wordt eerst als een anoniem en homogeen ‘mekel heere’ (A 718) voorgesteld. Onder aanvoering van de timmerman komt het hele dorp, de jongeren zowel als de ouderen, naar de plaats waar de beer gevangen zit.

Hoewel het dorp steeds als groep acteert, heeft het een leider. In de Bruunscène is dit de timmerman Lamfroyt⁽⁴³⁶⁾. Hij ontdekt de beer,

(433) Zie J. LE GOFF, De cultuur van middeleeuws Europa, p. 374-380. Le Goff bespreekt o.a. de ‘guerrillastrijd’ tussen heren en boeren betreffende maten en gewichten, diefstallen op akkers, strooptochten, oogstvernietiging, het weigeren van belastingen te betalen, enz.

(434) Voor de evolutie van het driefunctionele model, zie G. DUBY, De drie orden. Het zelfbeeld van de feodale maatschappij 1025-1225. Amsterdam/Brussel, 1985. Zie voor de boven beschreven gegevens vooral hoofdstuk 21.

(435) Geciteerd in: J. DUFOURNET, Portrait d'un paysan, p. 89. Naar de editie van F. LECOY, Le Roman de la Rose. (T. 1.) Parijs, 1965.

(436) In de Tibeertscène, die in vele opzichten een ‘herhaling in climax’ van de eerste dorpsscène is, wordt de pastoor de belangrijkste tegenstander en de verpersoonlijking van de dorpsgemeenschap. Hij neemt er de rol van Lamfroyt over. De scène wordt gekenmerkt door intensifiëring. Het is donker, alles speelt zich binnen af, er is reden om de kippendief af te maken. De groep is kleiner, maar gevaarlijker: priesters kennen ‘baraet’! De kater verliest onmiddellijk een oog, en ook zijn wanhoopspoging zal sterker zijn dan die van de beer. Zie voor de analyse van de dorpers en de betekenis van de dorpsscènes ook: F.P. KNAPP, Ueber einige Formen der Komik im hochmittelalterlichen Tierepos, in: Wolfram-Studien, 7 (1982), p. 32-54.

[p. 341]

gaat hulp halen en voert de massa aan. Van hem wordt ook gezegd dat hij een ‘temmerman van goeden love’ (A 649) was en dat hij ‘was best gheboren’ (A 798). Dat dit ironisch wordt meegedeeld is af te leiden uit de ironiserende mededeling ‘eist somen mi seide’ in A 648. Lamfroyt krijgt ook geen spottende achternaam⁽⁴³⁷⁾. Toch is hij een barbaars type. Hij is de wreedste van allen: ‘Lamfroyt was hem alre scaerpst’ (A 784). Hij bezit de gevaarlijkste wapens (twee!): ‘een scaerpe haex ende eene baerde’, A 701) en hij zal Bruun de zwaarste slag, ‘tusschen hals ende hoeft’ (A 817), toebrengen. Lamfroyt is de leider en de (exemplarische) vertegenwoordiger van de dorpers. Het is tot Lamfroyt dat de vertoornde vos zich richt wanneer hij de beer nog levend aantreft: ‘Lamfroyt, ergher puten sone’ (A 919).

In de beschrijving van de vernedering van de hofbode staat het dorp als gemeenschap, als groep, echter centraal. Eerst wordt de groep parodiërend beschreven als een ‘mekel heere’ (A 718), nadien worden de bewoners anoniem beschreven door de vermelding van het zelfstandig gebruikte onbepaald voornaamwoord ‘sulc’, gevolgd door hun wapen. Het wapen krijgt in de beschrijving meer aandacht dan het individu:

Sulc was die eenen bessem brochte,
Sulc eenen vleghel, sulc een rake,
Sulc quam gheloepen met eenen stake,
So si quamen van haren werke (A 722-725).

Na deze dubbele vermelding van de anonimiteit wordt de groep ontleed en worden de belangrijkste individuen opgesomd. Dit kan eveneens verklaard worden vanuit een wisselend perspectief. Op afstand is er sprake van een bende, dichterbij worden de groepsleden apart vermeld. Lamfroyt loopt vooraan, dan de pastoor, gevolgd door de koster en Julocke (resp. A 726, A 728 en A 731). De hiërarchie wordt, ondanks de chaotische toestanden, onmiddellijk bepaald. De auteur herhaalt de volgorde nog een tweede maal ter accentuering⁽⁴³⁸⁾. Door de opeenvolgende herhalingen van de tegenstanders en hun activiteiten ontstaat de indruk dat het hier om een spannende, maar vooral om een ongemeen harde strijd gaat. De strijd wordt geïntensifieerd door de combinatie van een onbepaald voornaamwoord met een strijdactiviteit, zodat opnieuw

(437) Later in het verhaal ontvangt hij wel een schimpnaam van de vernederde Bruun: ‘Lamfroyt vander stupen’ (A 860).

(438) Lamfroyt vooraan, dan de pastoor, de koster, de parochianen en tot slot de oude ‘quene’ (A 760-768). Door de vermelding van de ‘quene’ wordt de beer als ridder belachelijk gemaakt.

[p. 342]

duidelijk wordt dat de individualiteit van elk lid van de groep ondergeschikt is aan de groepsbelangen. De groep blinkt uit in meedogenloosheid en wreedheid. De vertelinstantie creëert dit effect stilistisch door opeenstapelingen en herhalingen:

Die een slouch, die ander stac,
Die een slouch, die ander warp (A 782-783).

Het gebruik van een anafoor creëert humor. Pas nadat ze als ‘heere’ ten tonele zijn gevoerd, worden de dorpelingen als individuen met een eigen naam genoemd. Het patroon is steeds hetzelfde: de naam, de vermelding van het wapen en de activiteit in de strijd met de weerloze beer⁽⁴³⁹⁾. De antroponiemen bepalen en structureren in deze scène de ruimte. Waar het uitzicht van de ruimte rond het hol gestructureerd wordt door de aspiraties van het personage, wordt het gezicht van de dorpsruimte gevormd door de namen en activiteiten van de dorpelingen. Het hofdier heeft geen greep meer op de situatie.

De naamgeving is transparant en is de indicatie van een sociale ruimte. De naamgeving verwijst naar innerlijke kwaliteiten (‘Nomen est omen’) en is een sleutel van de literaire werkelijkheid. ‘Lottram lanc voet’, ‘vrauwe Vulmaerte’, ‘Abelquac’, ‘Bave’, ‘Ludmoer metten langher nese’, ‘Ludolf metten crommen vingheren’, zoon van ‘Hughelijn metten crommen beene’ en ‘vrauwe Ogerne’, worden naast Lamfroyt als inwoners genoemd. De verteller sluit de dorpercatalogus af met een brevitasformule: ‘Ander wijf ende ander man, / Meer dan ic ghenomen can’ (A 805-806). Opnieuw wordt zo het gesloten groepskarakter beklemtoond.

De naamgeving van de dorpers wordt bepaald door een aantal formele principes dat ook gebruikt wordt voor de helden uit de ridderroman. Zoals dikwijls het geval is in de ridderroman dragen de bewoners allitererende namen (Lottram lanc voet⁽⁴⁴⁰⁾, Ludolf metter langher nese en vrauwe Vulmaerte - alliteratie van de hoofse aansprekingsvorm en de

(439)

Naam	wapen	activiteit
Lottram lanc voet	verb(h)oer(n)den cloet	stacken emmer na dat hoghe
Vrauwe Vulmaerte	stave	scerpe loghe koken [...]
Abelquac en Bave	-	streden om eene cloete
Ludmoer metten langher nese	loedwapper an een pese	al omme zwinghen
Ludolf metten crommen vingheren	loedwapper an een pese	al omme zwinghen

(440) Of het hier gaat om een bewuste ingreep van de auteur zelf is niet zeker. De gegevens in F 771 (‘Otram lanc voet’) en B 825 (‘Oterum lang tee’) lijken dit zelfs tegen te spreken (ook L 335: Otris). Wellicht ging het hier om een ontlening van het Franse ‘Otrans’ (vgl. a 652). Deze naam komt in de ß-groep niet voor. Het zou hier dus evengoed om een ingreep gaan van de polygraaf van A die op die manier aan de tekst een functioneel betekenisaspect heeft toegevoegd. Wij verwijzen voor de verklaring en etymologie van de voornamen naar de kritische editie van Muller uit 1944, Lijst van eigennamen. II. Menschen, p. 103-109.

[p. 343]

eigennaam). Het is opvallend dat alle met name genoemde mannelijke personages uit het dorp (Hughelijn behoort niet tot dit dorp; hij is de vader van een van de dorpelingen) door de aanvangsletter (sociaal) met elkaar verbonden worden: Lamfroyt, Lottam, Ludmoer en Ludolf. Martinet is hierop de uitzondering, maar hij komt dan ook niet in de Bruunscène voor. Dit identiteitsprincipe komt veelvuldig voor bij de ridders in de hoofse ridderroman (bijvoorbeeld Gariet-Gauvain). Sommige namen roepen ook herinneringen op aan ridders (zoals Lancelot del lac - met alliteratie! - of Guillaume au court nez) of aan andere bekende figuren (Berthe au grands pieds, de grootmoeder van Karel, en Ygerne, de moeder van Artur⁽⁴⁴¹⁾, verwant met Ogerne) uit de ridderroman.

De dorpelingen strijden even heldhaftig als de helden uit de ridderroman. Ridder Bruun zag reeds een ridderlijk Maupertuus maar wordt nu door schijnridderlijke heerschappen bijna naar de andere wereld geholpen. De Reynaertauteur knipoogt hier voortdurend naar de ridderroman en ironiseert het hofdier. Reeds in de vermelding ‘mekel heere’ vergelijkt hij de afstormende massa met een krijgshaftig leger. Ook de vermelding van de hoofse aansprekingsvorm ‘vrauwe’ bij Vulmaerte en Ogerne wijst op een referentie aan de hoofse roman.

De genealogie van ‘Ludolf metten Grommen vingheren’ zorgt voor enige hilariteit en verwarring. Die verwarring heeft de dichter wellicht bewust ingebouwd. Is Hughelijn de vader van Lamfroyt of van Ludolf? En is Ogerne de vrouw of de moeder van Hughelijn? De verwarring opent natuurlijk een spel van tekstuele en intertextuele mogelijkheden. A. Berteloot⁽⁴⁴²⁾ beperkt de mogelijkheden en meent dat de Reynaertdichter hier een subtiel spel speelt met genealogieën van ridderlijke helden en hij kiest voor de optie dat Lamfroyts stamboom wordt verklaard en dat Ogerne zijn grootmoeder is. Dat het beroep van Ogerne (A 804 ‘hout makigghe van lanternen’) in eerste instantie obsceen zou zijn, acht hij niet bewezen en hij meent dat dit niet zou passen in een ridderlijke stamboom. Ogerne is een lantaarnenmaakster van een schildwacht⁽⁴⁴³⁾. Berteloot probeert het plat-obscene in de stamboom te minimaliseren.

Het pervers-obscene en het groteske worden hier juist uitgebuit en de dorpelingen worden grondig belachelijk gemaakt door hun banale af-

(441) Voor Ygerne, zie F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 222. J.W. MULLER, Lijst van eigennamen, p. 108, verwerpt deze gissing ten onrechte.

(442) A. BERTELOOT, Van Reynaert, Willem en Ogerne. Twee bagatellen, in: (Red.) S. PREDOTA, e.a., Studia Neerlandica et Germanica. (Feestbundel Morciniec.) Wroclaw, 1992, p. 31-39, m.n. p. 35-39.

(443) A. BERTELOOT, Van Reynaert, Willem en Ogerne. Hout < out < owt < awt < hawet = wachtpost, schildwacht (p. 39). Hiermee zou de dorper een duistere, verre adellijke band hebben. Wij achten dit twijfelachtig omdat Berteloot dan de lezing uit F als corrupt moet beschouwen: F 790 ‘maker van lanternen’. F geeft trouwens nog een ander probleem. ‘Een maker van lanternen’ zou hier ook op Hughelijn kunnen slaan. Berteloot sluit een dubbelzinnige betekenis geenszins uit.

[p. 344]

stamming. Daarom lijkt het waarschijnlijker dat de kromme ledematen in de familie van vader op zoon werden geërfd en dat Ogerne de moeder is van Ludolf⁽⁴⁴⁴⁾. Ogerne verwijst naar seksuele capaciteiten en verlangens. Volgens F. Lulofs is ook haar beroep hiermee te verbinden: zij die slappe kaarsen weer wist recht te maken⁽⁴⁴⁵⁾. Van zijn vader is verder nog geweten dat hij van Absdale⁽⁴⁴⁶⁾ kwam. Dat hiermee verwezen zou worden naar het samenstellende deel ‘abt’, zoals D.Th. Enklaar voorstelt, lijkt vergezocht⁽⁴⁴⁷⁾. Het gebruik van Absdale, een piepkleine boerennederzetting ten noorden van Stekene en ten westen van Hulst⁽⁴⁴⁸⁾, is ironisch. In de ridderroman is de plaats van herkomst vaak een garantie voor de onbesproken reputatie van de hoofse ridder. Afstamming van een klein gehucht betekende voor het prestige van de drager zo goed als

(444) Zie ook F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 221. Wij wijzen er toch op dat de ambiguïteit bewust kan zijn. We wezen ook reeds op het feit dat Lamfroyt de eerste in rang is. Wordt hij het zwaarst aangepakt?

(445) Zij kon in een ver verleden (‘eens’) wat krom was, weer recht maken. Wij interpreteren ‘eens’ in A 804 als een bijwoord van tijd. Indien het om een appositie van ‘vrauwe’ zou gaan, dan is, zoals Berteloot opmerkt, deze vorm fout. ‘Eens’ geeft echter een zinvolle lezing. In F staat: ‘een’. Ofwel heeft de kopiist van F dan de lezing menen te moeten vereenvoudigen of herstellen, ofwel heeft kopiist A door een kleine ingreep een nieuw functioneel betekenisaspect toegevoegd. Zie F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 222. Zie hierover ook: R. VAN DAELE, Die burse al sonder naet, p. 46-48.

(446) Hellinga transcribeert in zijn transcriptie van het Comburgse handschrift ‘abscale’. Het gaat hier wel degelijk om Abstale, zoals in hs. F (Absdale). De vorm van de letter c en van de letter t van de Gentse kopiist van handschrift A lijken in vele gevallen zeer sterk op elkaar. Wellicht heeft de kopiist de letters niet genoeg onderscheiden. Het gaat hier om een kleine handschrifteigenaardigheid die niet mag leiden tot vergezochte interpretaties. Zie ook de commentaar van J.D. Janssens en V. Uyttersprot in: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 112. Andere voorbeelden waar de kopiist voor een dergelijke verwarring verantwoordelijk is, zijn A 378 (‘scole’ / ‘stole’), A 1152, A 1540 en A 2311.

(447) D.Th. ENKLAAR, Reinaerdiana, die niet en waren vulscreven, in: Lezende in buurmans hof, p. 95-100. De dorper (hij meent Lamfroyt) zou dan het kind zijn van een abt, wat wellicht het ‘ergher puten sone’ (A 919) in een ander en grappiger daglicht stelt. Dit zou ook een verklaring zijn voor de status (en eventueel het beroep?) en de aanspreking van Ogerne als ‘vrauwe’, de titel van de ‘gehuwde vrouw van een clericus uxoratus’. ‘Zou het gebruik van die plaatsnaam geen volkspreekwijze zijn om bedektelijk een afstamming aan te duiden, waarover men openlijk maar liever niet spreken moest?’ Enklaar verwijst hierbij naar een geval dat volgens hem analoog is, nl. Monnickedam (p. 100).

(448) Delen van Absdale waren in het bezit van de abdij van Boudelo. Uit het archief van de Boudelo-abdij weten we dat de abdij te Absdale in 1261-1263 bezittingen had, zie B. AUGUSTYN en E. PALMBOOM, Bronnen voor de agrarische geschiedenis van het middeleeuwse graafschap Vlaanderen. Gent, 1983, p. 325 (RAG Nr. 552, Goedereninventaris van de Boudelo-abdij.) Deze vermelding is, als we aannemen dat VdvR vóór 1261 ontstond, de oudste vermelding van deze plaats. Bij M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten en het Land van Saaftinge in de Middeleeuwen. Een historisch-geografisch onderzoek betreffende Oost Zeeuws-Vlaanderen c.a. Assen, 1984, p. 492, vernemen we dat er in 1469 te Absdale 122 ‘haardsteden’ waren.

[p. 345]

niets. Het maakte hem en zijn nageslacht belachelijk. De schijnbare stoplap ‘dat weet men wale’ vergroot het komische effect. Deze verklaring heeft echter gevolgen voor het identificeren van de Reynaertdichter en van het primaire publiek. Ze veronderstelt dat de auteur én het primaire publiek Absdale konden situeren.

Door formele reminiscenties aan de ridderroman wordt de naamdrager belachelijk gemaakt. Maar ook de inhoudelijke aspecten van de naamgeving staan in het teken van de ontluistering van de dorpers. De mannen dragen naast hun gewone middeleeuwse voornaam, die in een aantal gevallen ook als spotnaam kan hebben gefunctioneerd⁽⁴⁴⁹⁾, een achternaam die verwijst naar lichamelijke gebreken, waaruit een lelijkheid vol onesthetische details resulteert. De geportretteerde helden hebben afwijkingen die hen typeren als een volledige omkering van de (hoofse) norm. Het welgevormde en verzorgde lichaam en het dragen van kostbare stoffen en modieuze kleding worden in de middeleeuwse literatuur voortdurend geprezen als het ideaal van de hoofse ridder⁽⁴⁵⁰⁾. In schril contrast met de norm wordt een meute mismaakten ten tonele gevoerd, die zowel in hun naam als in hun activiteit afstotelijk zijn. De adjectieven krom en lang kwalificeren hen als uiterst negatief en plaatsen hen tussen andere dorperfiguren uit de middeleeuwse literatuur. Hoewel een dergelijke naamgeving en het gebruik van spotnamen frequent in het historische middeleeuwse Vlaanderen voorkwamen⁽⁴⁵¹⁾, functioneren deze namen in VdvR op een literaire manier⁽⁴⁵²⁾. De werelden van de

(449) Een voorbeeld hiervan is wellicht Hugelijn, zie F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 221-222: Hugelijn of Jan Huigen, de naam voor de bedrogen echtgenoot, een hoorndrager. Vgl. K. HEEROMA, De dorpernamen in de Reinaert, in: NTg, 44 (1951), p. 177-179, m.n. p. 178.

(450) Vgl. J. BUMKE, Hoofse cultuur, p. 160-196.

(451) We moeten trouwens niet zo ver teruggaan. Het gebruik van eigennamen is nog steeds in de Vlaamse dorpen en steden in gebruik. Vgl. H. HEYSE, Over namen en bijnamen, in: d'Euzie, 9 (1991) 3-4, p. 1-5. Deze naamvorming is parallel aan de naamgeving in VdvR en spitst zich toe op echte of vermeende lichamelijke gebreken of kenmerken, het seksuele en het scatologische. Het betreft voornamelijk publieke figuren en/of volkstypen uit lagere sociale klassen.

(452) Een gelijkaardige naamgeving vinden we in Die evangelien vanden spinrocke, waarin de spinsters ‘metter bult, lange mammen, mitten tuten, kaennose, vander roder kammen, guldemont, die ontstekene, vroechrype, de wilde, clappeye, saechthoot, die onghemaecte, vuylgat, de becladde, de nauwe, slapghegordt, corthiele’, enz. voorkomen. Het principe van de naamgeving is gelijk (de nadruk op lelijkheid en mismaaktheid, op vrouwenpraat, op ongezonde seksualiteit of grote seksuele honger en op het scatologische), de functie ervan en de inwerking op het publiek niet. Vooraleer men hieruit conclusies wil trekken, is een grondigere studie van Die evangelien noodzakelijk. Vgl. D. CALLEWAERT, Die Evangelien vanden spinrocke metter glosen bescreven ter eeren vanden vrouwen, in: Volkskunde, 91 (1990) 4, p. 261-274, m.n. p. 265. Zowel in VdvR als in Die evangelien vanden spinrocke is het vrouwenbeeld uiterst negatief. Wij gaan niet akkoord met de interpretatie in: D. CALLEWAERT, Die Evangelien van den Spinrocke. Een verboden volksboek ‘zo waar als evangelie’ (ca. 1510). Kapellen, 1992, maar volgen de opmerkingen van J.D. JANSSENS, in: De middeleeuwen zijn anders. Leuven, 1993, p. 131 e.v.

[p. 346]

vos en van het dorp worden door dezelfde versterkende adjectieven, krom en lang, getekend. De semantische analyse van krom wijst bijna steeds naar een negatieve interpretatie. In de naamgeving zitten negatieve associaties en dubbelzinnigheden vermengd. Een voorbeeld hiervan is de lange neus van Ludmoer, die wellicht niet zo onschuldig is⁽⁴⁵³⁾. De namen van de dorpshelden verwijzen wellicht ook naar een aantal louche activiteiten, bijvoorbeeld de kromme vingers roepen in deze context⁽⁴⁵⁴⁾ associaties op met schraapzucht en diefstal.

Waar de naamgeving van de mannelijke dorpsbewoners vooral op lichamelijke gebreken en uiterlijkheden inspeelt, is de naamgeving van de vrouwen nog negatiever door de nadruk op smerigheid, vrouwengeklets en niet getolereerde seksualiteit⁽⁴⁵⁵⁾. Naar smerigheid verwijzen

(453) Vgl. J. GOOSSENS, De gecastreerde neus, p. 99-100, waar de vervanging/verdringing penis/neus wordt geanalyseerd. Bijna alle voorbeelden zijn vrij jong. Verder onderzoek is hier noodzakelijk. Wij wijzen op enkele indicaties. Dat de vervanging neus/penis gebruikelijk was, wordt bevestigd door enkele droedels in de marges van middeleeuwse handschriften, meestal tegen initialen en andere versieringen aangebracht. Voorbeelden hiervan zijn te vinden in de Comburgse codex in de tekst van Der leken spieghel. Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 159, afb. 21-22. Het zou boeiend zijn om de kluchtige passages in literaire teksten te relateren aan de drolerieën en droedels in middeleeuwse handschriften. D. Callewaert meent alvast dat de neus in Die evangelien vanden spinrocke mogelijkerwijze een erotische metafoor is. Zie D. CALLEWAERT, Die Evangelien vanden spinrocke metten glosen..., p. 271 n. 16.

(454) Dit geldt vooral voor de lange vingers (vgl. ‘Grindemont [d.i. schurftmond] mitten langen vingren’ in F 782). Toch moet men opletten om niet alle adjectieven onmiddellijk negatief te interpreteren. De interpretatie is context-gebonden. In een andere, meer hoofse context, werden lange vingers beschouwd als een kenmerk van schoonheid en als teken van een edele geboorte. Zie J.W. MULLER, Van den vos Reinaerde. Critische editie. Lijst van eigennamen. II. Menschen, p. 104.

(455) We geven hier een schematisch overzicht van de diverse gissingen van J.W. MULLER, Exegetische commentaar (1942) en zijn kritische editie (1944), p. 103-109; K. HEEROMA, De dorpernamen (1951), p. 177-179; W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen (1952), p. 14 en p. 22; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde (1983), p. 221-222 en J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift (1991), p. 221-222. Een dergelijk schema toont niet alleen de onderlinge afhankelijkheid, maar vooral de evolutie. Men kan aanvoeren dat dit overzicht zowel iets zegt over VdvR, als over de Reynaertexegeten en de periode waarin zij interpreteren. Veelal wordt in dit opzicht naar het baanbrekende werk van Hellinga verwezen. Toch zijn ook de voorbereidende studies in de NTg belangrijk, m.n. K. HEEROMA (Reinaert vs. 803 en 919, in: jg. 28 (1934), p. 32 en jg. 44 (1951), p. 177-179) en G. KAMPHUIS (Hughelijn en vrouwe Ogerne (Reinaert 796-800), jg. 36 (1942), p. 258).

	Vulmaerte	Abelquac	Bave	Ogerne
Muller	dienstmeid	mooiprater	kwijlster	gewone naam
Heeroma	stinkwijf	stotterende sukkel	kwijl	O gherne
Hellinga	-	-	-	bereid tot slippertje
Lulofs	smerige meid	edelfluim	kwijlster	O graag, Mevrouw Wil Wel
Janssens	vuile Martha	handige leuteraar	kwijlster	O graag

Betreffende Julocke zijn vele exegeten het eens over een obscene inhoud: ‘dubbelzinnig’ (Muller); ‘iets met lokken’ (Heeroma); ‘Jou lok ik’ (Hellinga); ‘woordspeling lokken’ (Lulofs); ‘Ik verleid je’ (Janssens). Dat ook de auteur van Rh de naam Julocke in het erotische veld situeert, is wellicht af te leiden uit de naam van Lantfreits moeder: ‘Julocke vander after poorten’ (B 844).

[p. 347]

Vulmaerte, Abelquac⁽⁴⁵⁶⁾ (‘mooipraatster’) en Bave (‘kwijlster’). Naar ongezonde seksualiteit verwijzen Ogerne (‘O graag!’; de kaarsenoplapster⁽⁴⁵⁷⁾) en de pastoorsvrouw Julocke⁽⁴⁵⁸⁾. In de naam Bave speelt volgens F. Lulofs en J.D. Janssens door associatie ook het religieuze veld een rol doordat er verwezen wordt naar Sint-Bavo, de beschermheilige van de Gentse abdij⁽⁴⁵⁹⁾.

Formeel gezien (alliteraties, afkomstnamen, epitheta) gelijken de dorpernamen op de namen van de hoofse ridders, inhoudelijk gezien zijn ze boertig en grof en ontluisteren ze hun bezitter. Er is een anomalie tussen de formele en de inhoudelijke naamsaspecten. Ook de activiteiten en de wapens van de dorpelingen wijzen in dezelfde richting. Ze strijden als ridders, maar met wapens die ze van hun werk meebrengen: bezems (A 722 ‘bessem’), dorsvlegels (A 723 ‘vleghel’), harken (A 723 ‘rake’), bijlen (A 701, A 735 en A 816: ‘haex’ en ‘baerdaexe’, een scherpe tweesnijdende bijl), stokken (A 724 ‘stake’), een stok met een hoornen bol (A 786: ‘verb(h)oer(n)den cloet’), een loden bal aan een koord (A 794 ‘loedwapper an een pese’) en een spinrokken (A 732 ‘rocke’). Iedereen komt met het wapen dat hem of haar het eerst in handen valt⁽⁴⁶⁰⁾. Daarom komen de pastoor en de koster met kerkelijke gebruiksvoorwerpen af, de kruisstaf (A 727) en het kerkvaandel (A 729 en A 763 ‘vane’). Ook hier blijkt weer het gemengde karakter en de veelheid. Het gaat om wereldlijke werktuigen en geestelijke voorwerpen, om slag- en steekwapens, om jongen en ouden, om mannen en vrouwen. Er wordt gebruik gemaakt van minderwaardige gevechtstechnieken

(456) Wij beschouwen deze figuur als een vrouw. Dit lijkt gewaagd, maar bij een analyse van de naamgeving lijkt de suggestie dat het om een dorpsvrouw gaat de meest logische. K. HEEROMA, De dorpernamen in de Reinaert, p. 177, vermoedt dat de Reynaertdichter hier een bijbelse naam parodieert, m.n. de profeet Abbacuc of Abel. Dit lijkt vergezocht. De suggestie dat ‘kwak’ de wortel is van laaggewaardeerde menselijke spraakgeluiden en als schertsnaam wordt gebruikt (met als betekenis: ‘leuterende of stotterende sukkel’), lijkt wel acceptabel.

(457) Ogerne was ‘Eens hout makigghe van lanternen’ (in A 804; in F 790: ‘maker van lanternen’). Deze activiteit werd door Le plaid gesuggereerd: ‘Cil qui fet pignes et lanternen’ (a 668). Aangezien het beroep van kaarsenmaakster nauw verbonden is met de naam Ogerne, is de suggestie van Lulofs waarschijnlijk juist. Ogerne was dan een hoer, die kaarsjes wist recht te maken, en dit als echtgenote van Hughelijn (d.i. de naam voor de bedrogen echtgenoot) met de kromme benen. De oppositie krom / recht speelt hier op een ander vlak, m.n. op het vlak van het komische.

(458) W.Gs Hellinga heeft het hier bij het rechte eind om in de naamgeving het spelelement zo ver mogelijk te zoeken. De vroegere kritiek van J.W. Muller op deze naamgeving, zie de Lijst van eigennamen in de derde druk van zijn ‘critische’ editie uit 1944 van VdvR, p. 108 (het naamspel in Ogerne doet hij af als ‘geheel onaannemelijk’), beschouwen wij als achterhaald. Muller meent dat de naam een gewone middeleeuwse voornaam was. De Reynaertdichter selecteert echter uit het grote aanbod aan middeleeuwse namen juist die naam waarmee spelvorming mogelijk is.

(459) Vgl. Th. PENNEMAN, Reinaert werd in Sint-Baafsabdij geschreven (vgl. onze n. I 534). K. Heeroma (De dorpernamen, p. 178) brengt Vulmaerte in verband met de H. Vulmarus, ‘een van de grote zendelingen van het Vlaamse land en dus in Vlaamse kloosterkringen van de 13de eeuw stellig nog algemeen bekend’. Als dit klopt, zit ook het religieuze veld in de naamgeving verweven.

(460) Zie F.P. KNAPP, Ueber einige Formen der Komik, p. 42-43.

[p. 348]

en on-ridderlijke wapens. Ook de activiteiten van de dorpers roepen het smerige en het erotische op: Vulmaerte bewerkt de beer zo hard dat hij moet pissen, terwijl Abelquac en Bave Bruun proberen te castreren en onderling strijden, rollend op de grond, om een van zijn testikels te bemachtigen⁽⁴⁶¹⁾.

De polygrafen van de diverse redacties, de bewerker (B) en de vertaler (L) hebben zich in de ‘dorpercatalogus’ steeds enige vrijheden gepermitteerd. Dit geldt vooral voor de naamgeving (in F o.a. ‘Abel’ i.pl.v. ‘Abelquac’, ‘Ludolf’ i.pl.v. ‘Ludmoer’ en ‘Grindemont’ (schurftmond) i.pl.v. ‘Ludolf’). Dit zou kunnen wijzen op een aanpassing aan de lokale naamgeving of aan lokale figuren. In B voegt de dichter ‘Baerdeloge’ en ‘Avesoete’ toe (B 830) en interpreteert hij de genealogie in A 800-804 als de stamboom van Lantfreit, die de edelste was van allen:

Vrou Julocke vander after poorten[⁽⁴⁶²⁾]
Was sijn moeder, ende sijn vader
Was Macop die stoppel maker,
Een stout man... (B 844-847).

Ogerne wordt vervangen door ‘Julocke van de achterpoort’, terwijl ‘Hughelijn metten crommen beene’ ‘Macob die stoppel maker’ wordt. Verwijs en Verdam vragen zich af of ‘stoppel maker’ de komische naam is van een of ander ‘bedrijf’. ‘Macop’ betekent volgens het MNW ‘maankop’⁽⁴⁶³⁾: ‘hij die steeds slaapt’. Heeroma voegt eraan toe dat hij [Macop] er niets van merkt als zijn vrouw met een ander naar bed gaat⁽⁴⁶⁴⁾.

(461) De handschriften A, F en B geven hier een verschillende lezing. B en F hebben ‘lange loete’, maar zij verschillen dan weer inhoudelijk (in F wordt die ‘lange loete’ in verband gebracht met de strijd van Abel(quac) en Bave, in B is het een wapen zoals de andere). Wij geven hier de voorkeur aan A.

(462) K. HEEROMA, De andere reinaert, p. 174, meent dat B 844 ‘Julocke’ een kopiistenfout is. Dit is mogelijk, maar hoeft niet. In de lezing van B worden de dorpers door hun namen onderling verbonden. In P 612 heet de moeder van Lantfert ‘vrou Pogge van cafpoerten’ en in R 736: ‘Vrou wyllyghetrud vor der kaffporthen’, in: J. GOOSSENS, Reynaerts historie. Reynke de Vos. Gegenüberstellung. ‘Wyllyghetrud’ is in verband te brengen met ‘gewillig’: net als Ogerne ‘wil ze wel’. Pogge en Julocke zijn volgens Heeroma secundair. Aangezien P en R overeenkomen, beschouwt hij ‘achterpoerten’ als een vondst van de polygraaf van B. Met Kafpoort weet Heeroma echter geen raad. Het vervangt in elk geval het voor het publiek van Reynaert II onbekende Absdale. Heeroma denkt aan een stadspoort en hij vraagt zich af of het hier om een plaats voor prostituées ging. Het zou ook een verzonnen naam kunnen zijn (p. 175). In R is de afkomst van de dorper (R 734 ‘Kuckelrey’) nog beschamender: zijn moeder kende iedereen, maar ‘We auer syn vader was. dar wustemen nicht van / Doch seden de bur vnder malckander / Jd were de stoppelmeter. de swarte sander / Eyn stolt man.’ (R 738-741).

(463) MNW, vol. IV, kol. 990: Macop < maankop = zaadbol, afkomstig van de slaaproos (of papaver).

(464) K. HEEROMA, De andere reinaert, p. 174: ‘hij maait de stoppels van het graan dat een ander geoogst heeft’. Gaan wij te ver wanneer wij de naamgeving van deze ‘krachtige, vermetele’ (‘stout’ in B 847) Macop opnieuw in de erotische sfeer zoeken? Wat hier juist bedoeld wordt, is niet volledig duidelijk. Meer onderzoek en een bruikbaar apparaat is nodig. Zie verder: R. VAN DAELE, Die burse al sonder naet, p. 19 e.v.

[p. 349]

De Latijnse vertaler heeft de topische beschrijving van de lelijke en verderfelijke dorpsgemeenschap vervangen door de klassieke topos van de herderlijke omgeving. Vier dorpers blijven behouden: Lamfroyt, de pastoor, Julocke en Otram (Otris). De anderen zijn vervangen door herders uit Vergilius' Bucolica, zoals Tityrus, Damoetas, Daphnis, Alexis, enz. De auteur van de Reynardus vulpes heeft het topische karakter van deze plaats aangevoeld en aangepast aan de Latijnse traditie. Deze passage is een interessante illustratie van de poging van een auteur die een tekst uit de volkstaal naar het Latijn wil overzetten. Balduinus staat in twee tradities tegelijkertijd. Hij poogt trouw te zijn aan zijn model én tevens past hij zijn tekst in de Latijnse traditie in⁽⁴⁶⁵⁾. Na de herderlijke opsomming vechten Lamfroyt en zijn companen gewoon verder. Lamfroyt hakt met zijn gepersonifieerd zwaard Hacto zwaar in op de gewonde beer.

In de Tibeertscène versmalt het perspectief naar één vertegenwoordiger van het dorp, m.n. de pastoor. De dorpspastoor staat op de allerlaagste trap van de religieuze hiërarchie. Hoewel hij reeds in de Bruunscène een van de kwaadste tegenstanders van de beer is, loopt hij daar nog in het zog van Lamfroyt. Hij is slechts tweede in bevel, een dorper tussen de dorpers.

Door het principe van de herhaling en de climaxwerking wordt de slimme kater in de tweede bodetocht geconfronteerd met de dorpspastoor. Wij vernemen dat de ‘pape’ getrouwd is en diverse kinderen heeft (A 1236). Op het statuut van de gehuwde priester gaan wij niet dieper in⁽⁴⁶⁶⁾. Feit is dat de naam van zijn vrouw, Julocke (‘Ik verleid je’), de priester zelf grondig belachelijk maakt. Zelf krijgt hij geen eigen naam: hij is een ‘typische’ figuur.

De dorpspastoor of de (meestal) ongeletterde seculiere geestelijke neemt in de middeleeuwse literatuur een weinig benijdenswaardige positie in. Wellicht onder invloed van de geletterde hogere geestelijkheid

(465) Zie M.C.J.M. JONKERS, Reynardus en Reynaert, p. 46.

(466) Wij verwijzen naar de uitvoerige beschouwingen van J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 54-57. Gehuwde priesters werden niet te allen tijde negatief gezien. H. PLEIJ, Het gilde van de Blauwe Schuit, p. 202, geeft het voorbeeld van een dertiende-eeuws traktaat uit de Elzas waarin de positie van de plattelandspastoor wordt besproken. Een aantal dorpsgemeenschappen pleitte ervoor om een gehuwde priester te hebben, zodat zij zich minder zorgen hoefden te maken om hun eigen vrouwen. Dat dorpspriesters inderdaad bastaardzonen hadden en / of soms getrouwd waren, bewijst de dertiende-eeuwse realiteit. Te Kemzeke is in de dertiende eeuw sprake van een Daniel van Kemzeke, wettige zoon van Berta en bastaardzoon van Zegher van Kemzeke, pastoor. Zie C. VLEESCHOUWERS, Het archief van de Abdij van Boudelo, deel II, band 2, p. 946-947.

[p. 350]

werd de pastoor in de Latijnse traditie als een bespottelijk iemand gekarikaturiseerd. Lagere geestelijken werden afgebeeld als grote vrijers, verstokte dobbelaars en gewiekste handelaars in prebenden⁽⁴⁶⁷⁾. De priesterfiguur in VdvR blinkt uit op weinig benijdenswaardige terreinen: de religieuze wanpraktijken, de ongeoorloofde seksualiteit, de vraatzucht en de felheid, die blijkt uit het taalgebruik en het impulsief gedrag. De eerste twee komen op de voorgrond in de strijd met de hofbodes. De priester schendt de kerkelijke voorschriften meermaals: hij leeft in gehuwde staat en heeft kinderen, hij vecht in de voorste gelederen met een kerkelijk wapen, zelfs nadat hij daarop is gewezen door de koster, hij neemt fel deel aan de strijd en hij belooft zijn parochianen aflaten in ruil voor de redding van Julocke. De vraatzucht en de felheid komen vooral aan bod in de scène van de rijke pastoor in Vermandois⁽⁴⁶⁸⁾. De pastoor uit het onbekende plaatsje aldaar leeft geenszins sober. Hij is de rijkste pastoor uit de omgeving en bezit een ‘spiker’ met enorme voorraden. Hij zit niet toevallig aan tafel wanneer hij de vos bemerkt. Zijn taalgebruik en activiteiten karakteriseren hem negatief: hij reageert impulsief met ‘Sancta Spiritus’ (A 1544), een vloek in krom Latijn (de Heilige Geest wordt vervrouwelijkt), hij roept luid en ‘vloucte zeere ende zwoer’ (A 1550), hij vecht met een mes en smijt met een tafel. Zowel in de Bruunpassage als in de Tibeertscène wordt de ‘pape’ als een ‘wilde man’ afgebeeld. Stilistisch wordt dit onderstreept door de herhaling van de verbetenheid waarmee hij op het hofdier inhakt: ‘Die pape liet den cruus staf / Ghestichte slaen, slach in slach’ (A 811-812) en ‘slouch slach in slach’ (A 1253). De pastoor wordt in beide dorperscènes vooral geschetst als iemand die het niet nauw neemt met het kuisheidsgebod. Dit euvel wordt in de ‘matière renardienne’ steeds opnieuw sterk aangeklaagd⁽⁴⁶⁹⁾.

(467) Zie H. PLEIJ, Het gilde van de Blauwe Schuit, p. 200-205; en H. VAN KAMPEN en H. PLEIJ, De pastoor van Kalenberg. Een laatmiddeleeuwse anekdotenverzameling. (Populaire literatuur, 3.) Muiderberg, 1981, p. 85-87.

(468) Ook de man van Julocke is geen arme stakkerd. Hij heeft naast zijn huis een ommuurde schuur, een teken van een zekere welvaart. Zijn taalgebruik karakteriseert hem reeds van in het begin negatief doordat hij de woeste meute toespreekt als ‘edele prochiane’ (A 830).

(469) In VdvR wordt de naakte pastoor ‘gecastreerd’. Toch is hier enige nuancering op zijn plaats, zowel wat betreft het celibaat als het naakt slapen. In diverse bronnen wordt opgemerkt dat zowel het feit dat men naakt sliep, als het feit dat de priester gehuwd was, op zich niet onmiddellijk door iedereen veroordeeld werd. Naakt slapen was in de middeleeuwen geen uitzondering, althans als literair en iconografisch motief. Moedernaakt slapen in barre tijden zonder verwarming lijkt niet voor de hand te liggen. J.w. MULLER, Exegetische commentaar, p. 74, verwijst o.a. naar de Rose v. 8409-8413. F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 37, geeft nog andere voorbeelden. Het naakt slapen wordt ook frequent verbeeld, bijv. in: (Red.) Ph. ARIES en G. DUBY, Geschiedenis van het persoonlijk leven. Van het feodale Europa tot de renaissance. Amsterdam, 1988, p. 186 (Memmo di Filippuccio, ca. 1320), p. 429 (illustratie bij de Decamerone) en p. 433 (illustratie bij Guillaume de Deguilevilles Pèlerinage). Priesters werden echter geacht zichzelf te bedekken (F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 227). Wanneer de priester zich daarenboven naakt naar de kat begeeft, gaat hij helemaal in de fout.

[p. 351]

Er is reeds opgemerkt dat de bodetochten bewust naar een climax in de Tibeertscène opgebouwd zijn. Deze climaxwerking culmineert in de (gedeeltelijke) castratie. De climax uit zich op diverse terreinen.

(1) Er is de ruimtelijke perspectiefversmalling. Het dorp wordt gereduceerd tot de ‘pastoorsruimte’. De ruimte wordt versmald tot het gat, de strik en tegenspelers aan beide zijden van de muur. De scène waarin dit gebeurt, vertoont de boertige trekjes en de poëticale technieken van de fabliau⁽⁴⁷⁰⁾.

(2) Er is de toenemende spot en humor. Het grappige effect wordt bereikt door enkele stilistische ingrepen: de auteurstussenkomsten, de herhalingen, de aansprekingsvormen en de metaforiek. Door de auteurstussenkomsten ontstaat dramatische ironie: ‘als hem wel sceen’ (A 1252), wat weer herhaald wordt in A 1265 (‘Dedi hem pant, alsoet wel scheen’). De herhaling vergroot het komische effect van de scène. Tot driemaal toe wordt herhaald dat de pastoor naakt staat⁽⁴⁷¹⁾:

Quam hute sinen bedde, moeder naect. (A 1241);
Die pape stont, als hem wel sceen, / Al naect (A 1252-1253);
Die pape stont al bloeter huur (A 1258).

Een vaak terugkomend element van humor zit verwerkt in de aansprekingen. De lelijke en wilde dorpelingen spreken elkaar aan in hoofse bewoordingen en volgens de hoofse code. Julocke, die steevast de adellijke aansprekingsvorm ‘vrouwe’ (A 1246, A 1270, A 1289, A 1298) toebedeeld krijgt, spreekt haar eigen zoon aan met het (ironisch-)hoofse ‘Neve Martinet’ en het hoofse ‘uwes’ in plaats van ‘dijns’⁽⁴⁷²⁾.

Tot slot is er de metaforiek voor de seksuele daad en de genitaliën. Onschuldigst zijn ‘den soete spele mat’ blijven (A 1283) en het ‘ghenesen’ (A 1296)⁽⁴⁷³⁾ en de eufemismen ‘dat dinc’ / ‘ghewande’ (gereedschap, maar ook gebruikt in de ridderlijke terminologie), respectievelijk voor het minnespel en de testikel. De ruimte tussen de benen van de ‘pape’ wordt omgevormd tot een klokketoren met klepels:

(470) P. NYKROG, Les fabliaux, p. 133. Ook in de fabliau is de seculiere geestelijke veelal het kind van de rekening.

(471) Deze herhaling is een typische techniek van Willem. De Franse ‘prestre’ komt ook naakt uit zijn bed, maar dit wordt niet herhaald.

(472) Voor een analyse van de aansprekingsvormen, zie F. LULOFS, Over het gebruik van ‘du’ in de Reynaerd, in: TNTL, 83 (1967), p. 241-273.

(473) A 245, ‘So was sciere ghenesen’, is wellicht een eufemisme voor de seksuele daad. Door associatie wordt dit veld ook opgeroepen in A 1296: ‘Gheneset de pape...’. Vgl. De pastoor van Kalenberg. De hoofdfiguur keert terug naar ‘sijnen jonckwijve’, die lang naar hem heeft gesmacht, ‘want hy haer plach haer heymelijcke ghebreken te ghenesen nae sijn vermogen.’ (H. VAN KAMPEN en H. PLEIJ, p. 58, v. 518-519.)

[p. 352]

 

Ende spranc dien pape tusschen die been

 

In die burse al sonder naet,

 

Daermen dien beyaert mede slaet.

 

Dat dinc viel neder up den vloer. (A 1266-1269).

Dit beeld wordt volgehouden in A 1292-1297:

Wattan, al hevet hu heere verloren
Eenen van den clippelen zinen,
Al te min so sal hi pinen!
Laet bliven dese tale achtre!
Gheneset de pape, en es gheen lachtre
Dat hi ludet met eere clocken!

F is explicieter. Na het vers A 1266 volgt in F het verspaar:

Ende trac hem uut dat ene dinc,
Dat hem tusscen die bene hinc (F 1253-1254).

Deze lezing wordt bevestigd en geëxpliciteerd in hs. B, waar de lezing nog duidelijker is. De pastoor verliest er

[...] dat een
Vanden tween dat ronde dinck
Dat tusschen sijn been hinck (B 1283-1285).

In A is er ‘iets’ aan de hand. Het toevallig vergeten of wegvallen van een verspaar is mogelijk, maar op deze plaats twijfelachtig. Een mogelijke verklaring is dat het schriftbeeld (tweemaal ‘die been’ naar het einde van de versregel toe) de polygraaf misleid heeft (‘saut du même au même’). Een andere mogelijkheid is dat hier een poging tot censuur is ondernomen. Indien de polygraaf wilde censureren, deed hij dit bijzonder zwak.

In deze scène doet zich een opvallende perspectiefwisseling voor die onze aandacht verdient. De erotisch-religieuze beeldspraak wordt eerst gebruikt door de verteller (het slaan met de ‘beyaert’ in A 1268). Even verder hanteert Reynaert hetzelfde beeld: ‘den clippelen zinen’ in A 1293 en ‘ludet met eere clocken’ in A 1297. We besluiten hieruit dat er in deze scène een sterke identificatie bestaat tussen de auteur en zijn hoofdpersonage. Ze zitten op dezelfde golflengte en beschrijven met genot de ‘castratie’ van de pastoor. De overeenkomst gaat echter veel verder dan deze ene metafoor. Door de auteurstussenkomsten maakt de auteur ook het publiek medeplichtig en deelt hij de toehoorders in bij de vossegezinden. Reynaert en Willem gebruiken ook dezelfde aansprekingsvormen. Ze bespotten beiden Julocke door de plechtig-hoofse aansprekingsvorm ‘vrouwe’ (Reynaert in A 1289 ‘soete vrouwe’, in A 1291 ‘huwen toren’ en ‘hu heere’ in A 1292; Willem ‘vrauwe Ju locken’ in A 1298). Vos en auteur gebruiken dezelfde bijtende spot, dezelfde dubbelzinnige, ambigue taal. J. Rychner heeft

[p. 353]

deze verstandhouding gedefinieerd als de ‘style de la sympathie’⁽⁴⁷⁴⁾.

(3) De climaxwerking en het komische worden vooral in de hand gewerkt door de omkering, een subtiele operatie die de ware verhouding tussen de pastoor en Julocke blootlegt. De omkering bestaat erin om in de man-vrouw-relatie de ‘normale’ verhoudingen op hun kop te zetten. De ‘pape’ wordt getekend als een verwijfd iemand, terwijl Julocke meer dan haar mannetje staat. Dit komt in de eerste plaats tot uiting in de keuze van het wapen van de pastoor. In de Bruunscène gebruikt hij een kerkelijk object, zijn ‘cruus staf’, terwijl Julocke nog het spinrokken hanteert. In de Tibeertscène echter, worden de rollen omgedraaid. De vrouw neemt een religieus voorwerp (in A 1246, de ‘offer keerse’, een lichtbaken waardoor de vrouw Tibeert het nodige schamele licht zal bezorgen om niet mis te tasten), terwijl de pastoor een object neemt dat voor het grijpen ligt: Julockes spinrokken⁽⁴⁷⁵⁾, dat een gevaarlijk wapen is en een grote bedreiging zal vormen voor de angstige kater. Het spinrokken is een typisch vrouwelijk gebruiksvoorwerp, maar tevens een steekwapen en in de laat-middeleeuwse literatuur en iconografie dikwijls een verborgen of expliciet seksueel symbool⁽⁴⁷⁶⁾. De ‘pape’ wordt geschilderd als een verwijfd wezen omdat hij het spinrokken als wapen hanteert. Deze omkering wordt consequent doorgetrokken in de activiteiten van man en vrouw. In de Bruunscène deelt de ‘pape’ de bevelen uit. Hij belooft aflaten aan wie Julocke redt. In de Tibeertscène is het Julocke die als ‘plaatsvervangend gezinshoofd’ de offerande van een heel jaar zou willen wegschenken. Haar vloek is erg krachtig en tevens een duivelaanroeping (A 1276): ‘Int sleets duvels name’. Grotesk wordt het wanneer de troosteloze vrouw haar in zwijm gevallen echtgenoot optilt ‘met haerre cracht / Ende drouchene recht te bedde waekt’ (A 1302-1303). Omdat hij verwijfd is, wordt de pastoor door de kater van zijn mannelijkheid beroofd. Dit gegeven wordt geëxpliciteerd in de Reynardus vulpes, waar na de ‘castratiescène’ een moralisering is toegevoegd waarin naar het verwijfd-zijn van de herder wordt verwezen:

Designantur in hoc bene mores presbiterorum
qui sunt incesti luxuriamque colunt:

(474) J. RYCHNER, Renart et ses conteurs ou le ‘style de la sympathie’, in: Travaux de linguistique et de littérature. T. IX. Straatsburg, 1971, p. 309-322; en in: J. RYCHNER, Du Saint-Alexis à François Villon. Etudes de littérature médiévale. Genève, 1985, p. 177-190.

(475) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 19-20, stelt dat Willem dit vrouwelijk wapen reeds in de Franse branche I vond, maar alleen in de ß-variant. Voor Bouwman is dit een argument om de afhankelijkheid van de Reynaertdichter van ß te beargumenteren. Willem vond dus volgens Bouwman een suggestie in de Renart, maar hij werkte de omkering verder uit.

(476) Zie voor een uitvoerige analyse: R. VAN DAELE, Die burse al sonder naet, p. 34-42.

[p. 354]

 

dicuntur merito nudi virtute, pudore,

 

cum nichil hos sceleris luxurieque pudet.

 

Testiculos perdunt, cum per mala sunt muliebres

 

actibus et fugiunt mollibus esse viri:

 

sic in derisum populi veniunt, inhonorant

 

se per luxuriam perque gulosa mala. (L 555-562)⁽⁴⁷⁷⁾.

Door deze ingreep wordt de dorpspastoor door de kater⁽⁴⁷⁸⁾ getroffen in het lichaamsdeel dat het meest nadrukkelijk met zijn zondige staat te verbinden is. Een verworvenheid van de ‘matière renardienne’ is dat de beschrijving van de bestraffing van de onkuise geestelijke gebeurt door de versmelting van een erotische en een religieuze isotopie.

(477) R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 78-79. Vertaling: ‘Hiermede wordt uitstekend de levenswandel afgebeeld van priesters die zedeloos zijn en ontucht bedrijven: terecht worden ze ontbloot - maar dan van deugd en schaamte - genoemd, omdat ze zich in 't geheel niet voor hun misdaad en ontucht schamen. Hun testikels verliezen ze, omdat ze door het kwaad verwijfd zijn en door slap optreden in gebreke blijven mannen te zijn: zo worden ze het volk ten spot en onteren zij zich door ontucht en door het kwaad van zwelgerij’.

(478) Over de rol van de kater als executeur, zie R. VAN DAELE, Die burse al sonder naet, p. 42 e.v.

2.3. Het dorp in intertextueel perspectief

Een vergelijking van de dorpsscènes in Le plaid en VdvR maakt duidelijk dat Willem zijn voorbeeld uitwerkte. In geen van de dorpsscènes volgt hij zijn bron slaafs, hoewel hij zowel in de Bruun- als in de Tibeertscène de macrostructuur van Le plaid volgt. Het avontuur te Elmare komt in Le plaid niet voor, noch de sterk uitgewerkte list met Isegrim op de hanebalk. Een gelijkaardige scène als de historie in Vermandois komt in Le plaid wel beknopt voor, maar wordt door Willem in detail uitgewerkt. In branche I rooft Renart spek uit een voorraadkast (‘lardier’, a 1036)⁽⁴⁷⁹⁾.

(479) Interessant is hier het verschil tussen de diverse groepen: in αa gebeurt de roof bij een ‘prodom’ (een heer van aanzien), in ß bij een ‘prevoire’ (een heer van aanzien, maar ook een priester), maar de plaats in ß is een klooster (‘mostier’). De tekst van Willem is eerder verwant aan de ß-groep, waar Isengrin tevens vastgeraakt in een gat (Roq. 1072). Hieruit kunnen we geen vaststaande conclusies trekken betreffende de ontlening. Het gaat hier om een erg populair avontuur uit de ‘matière renardienne’ dat ongetwijfeld in vele mondelinge en geschreven varianten voorkwam. De Reynaertdichter heeft hier de bekende plot als bouwsteen gebruikt. Vooral in branche Mar. XIV v. 664-810 wordt deze scène uitgewerkt. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 193-194, betwijfelt of Willem branche XIV gebruikte. Hij merkt terecht op dat dit avontuur in branche Mar. VIII v. 143 onmiddellijk na de visvangstscène wordt vermeld. De verschillen met branche XIV zijn groot: het gaat om Isengrins broer Primaut, het gaat om een dorper in plaats van een priester, de scène is niet precies gelokaliseerd, de aandacht wordt getrokken door de huilende wolf die door de vos uit het gat gesleurd wordt. Bouwman vermeldt terecht dat zowel de aanleiding als de toedracht van het pak slaag in VdvR en Le plaid verschillen. Toch zijn er ook parallellen: het kleine, smalle gat, de oproep aan de buren... De suggestie dat de Ysengrimus (Boek I v. 529 - II v. 158, m.n. I v. 735-769) aan de bron van deze scène zou liggen (het visvangstavontuur waar de vos onder de ogen van de pastoor een haan steelt, de pastoor die zijn kerkdienst stopt, en gevolgd door het volk, de vos achterna zit) is verdedigbaar. Het gaat niet om een woordelijke ontlening. De Reynaertdichter was echter zo vertrouwd met de ‘matière renardienne’ dat hij inderdaad deze verhalen en motieven kende. De achtervolgingsscène in de Ysengrimus zou ook model geweest kunnen zijn voor de dorperscènes in Le plaid. (Vgl. ook F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 234.)

[p. 355]

We bekijken de twee bodescènes in detail om te wijzen op verschillen en parallellen tussen VdvR en Le plaid. We grijpen af en toe naar de diverse redacties omdat er vele varianten zijn. Toch wordt geen van de Renarthandschriften in de Reynaert consequent gevolgd. Echte bewijzen voor een ontlening aan verschillende Renarthandschriften terzelfdertijd, zoals A.Th. Bouwman dat voor het geheel van VdvR tracht te bewijzen, zijn er in deze passage nauwelijks. Nergens is er sprake van opvallende afwijkingen of gelijkenissen, omdat het aantal detailovereenkomsten met een bepaalde redactie te schaars of te weinig zeggend is.

Lanfroi, de tegenhanger van Lamfroyt, is in de meeste handschriften een ‘forestier’, een woudbewoner (ook een ‘ongemanierd heerschap’). Hij woont aan de rand van het woud en leeft van de houthandel. Alleen in de mss. aHL van Le plaid is hij, net als in VdvR, een ‘charpentiers’⁽⁴⁸⁰⁾. Van bij het begin gebruikt de anonieme Franse auteur ironische, hoofse aansprekingsvormen. Lanfroi wordt ‘seignor’ (a 620) genoemd. Wanneer Lanfroi de beer gezien heeft, loopt hij naar het dorp en onder luid geschreeuw trommelt hij iedereen op. Daarna voert hij de aanstormende bende aan (a 635-636), net zoals in VdvR. In tegenstelling tot zijn Vlaamse tegenhanger wordt Lanfroi later niet meer expliciet vermeld.

Willem vond de suggestie van een dorpercatalogus in Le plaid. Hij ontleende aan zijn bron ook een aantal stilistische procédés: de anaforische constructie ‘Et... Et...’ in a 649-652 (en verder in a 656-657, a 659 en a 661), de alliteraties in de naamgeving (Charton Copeevilain (in a 649), Goberz le fiz Galon, in a 650), de naamgevingsprincipes, de hoofse aansprekingsvormen (‘beau pere’ en ‘bele mere’ in a 846 en a 847), enz. Maar ook structureel zijn er opvallende gelijkenissen tussen VdvR en Le plaid. Ook in branche I wordt de nadruk op het groepskarakter gelegd. Vooraleer de individuele namen van de dorpers worden vermeld, worden eerst hun wapens genoemd: ‘Qui porte hache, qui maçue / Qui fleal, qui baston d'espine’ (a 629-630).

(480) Dit wordt echter niet volgehouden. In a komt naast ‘li charpentiers’ (a 579) ook ‘le forestier’ voor (a 574 en a 620). Zowel Martin als Roques hebben consequent ‘forestier(s)’.

[p. 356]

De dorpercatalogus verschijnt in Le plaid in twee varianten. In de handschriften BH volgt de opsomming van de dorpelingen onmiddellijk na de vermelding van de wapens, maar vóór de beer zich lostrekt en zichzelf verminkt. Zowel in VdvR als in de andere Franse handschriften, volgt de opsomming nadat de beer zich heeft losgemaakt. Vanuit structureel oogpunt volgt de Reynaertdichter hier αa⁽⁴⁸¹⁾. Wat de dorpercatalogus betreft, wijkt de Middelnederlandse tekst sterk af van de Franse versies⁽⁴⁸²⁾. Hoewel de dorpercatalogi in de beide handschriftengroepen (en zelfs binnen de handschriften van één bepaalde groep) van Le plaid sterk variëren, ‘betekenen’ ze toch hetzelfde. Hoewel VdvR geen dorpers met naam en toenaam aan Le plaid ontleent, is ook de Middelnederlandse catalogus een teken van dezelfde realiteit, nl. de onhoofsheid of de ‘dorperheid’ van deze gemeenschap. In deze catalogi laat de polygraaf zijn fantasie de vrije loop en grijpt hij zijn kans om zijn poëtisch talent te etaleren.

Al onze opmerkingen betreffende de dubbelzinnigheden in de Vlaamse naamgeving gelden ook voor de RdR⁽⁴⁸³⁾. Waar in de naamgeving van mannelijke personages in VdvR vooral de lelijkheid en de mismaaktheid beklemtoond worden, gaan de Franse teksten in op de stank, de primaire driften en de lage afkomst van de dorpers. Steeds worden dezelfde semantische velden gebruikt: wreedheid, perversiteit en smerigheid. Enkele voorbeelden volstaan⁽⁴⁸⁴⁾: op de gewelddadigheid van de dorpers wijzen ‘Hurtevilain’ (Roq. 657), ‘Otrans li cous

(481) We menen hier een sterke bewijsplaats te kunnen voorleggen waar de Reynaertdichter geenszins de ß- noch de ß'-versie heeft gebruikt. Als Willem een ß-versie gebruikte, dan gaat het om ß’. A.Th. BOUWMAN, Reynaert en Renart, p. 119-120, heeft dit verschil ook geconstateerd en overtuigend aangetoond dat de invoeging in ß secundair is.

(482) Toch bevat de αa-groep één opmerkelijk gemeenschappelijk detail met VdvR: de voornaam van één van de dorpers luidt Otrans (in het Mnl.: (L)otram). Hier kunnen echter geen diepgaande conclusies aan verbonden worden. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 120, minimaliseert het probleem en meent dat dergelijke ‘overeenkomstjes’ ten gunste van ‘ADFGN’ nauwelijks significant zijn. In alle Oudfranse handschriften (met uitzondering van H) is er ook sprake van een dorper die kammen en lantaarns maakt: ‘Cil qui fet pignes et lanternes’ (a 668). Willem verschuift dit detail ter karakterisering van Ogerne.

(483) We hebben de opsomming van voorbeelden niet beperkt tot ms. a omdat de naamgevingsprincipes en de spelvormen centraal staan. Het is immers onmogelijk om op basis van deze catalogi Willems precieze bron te bepalen. Alleen de naam van Otrans in aα verwijst naar een mogelijke inspiratiebron (zie boven).

(484) Een grondige semantische analyse van elk van deze namen zoals wij dit gepoogd hebben voor de dorpernamen uit de Reynaert zal ongetwijfeld nieuwe interessante resultaten opleveren en onze stellingen bevestigen dat de dorpswereld een negatieve en platvloerse wereld is. Net als voor VdvR wordt de exegeet voor interpretatieproblemen gesteld. Ook m.b.t. de naamgeving van de RdR zijn nog geen monografieën verschenen. Sommige van onze interpretaties gaan misschien iets te ver. Dat er steeds (veelal obscene) spelvormen aanwezig zijn, bewijzen de ondubbelzinnige voorbeelden.

[p. 357]

de l'Anglee’ (de kloot of hoorndrager (< ‘cocu’) van het hoekje⁽⁴⁸⁵⁾) / Qui sa fame avoit estranglee’ (a 652-653) en ‘Haimeriz Brisefoace’ (a 656)⁽⁴⁸⁶⁾. Hetzelfde komische effect wordt bereikt door de varianten die gebaseerd zijn op een interne tegenstelling: in A wordt een adellijke term, ‘quens’, verbonden met een belachelijke afkomstaanduiding (‘van het hoekje?’/‘van het schaambeen?’)⁽⁴⁸⁷⁾. Hetzelfde procédé is te vinden in ‘Ogier de la Place’ (a 657) waar de naam van een bekend literair personage uit de Karelepiek wordt verbonden met een dorpse afkomstnaam. In ‘li cous de l'Anglee’ gaat het om de laatdunkende kwalificatie van de hoorndrager en staat de seksualiteit centraal. Op de perversiteit van de dorpsgemeenschap wijzen verder de namen ‘Baudoïn Porteciviere[⁽⁴⁸⁸⁾], qui fout sa fame par derrieres’ (Roq. 659-660), ‘Joudoïn Trouseputain’ (= trousser + putain, Roq. 658) en ‘Charton Copeevilain’ (a 649)⁽⁴⁸⁹⁾; op de smerigheid en de seksualiteit: ‘Huberz Grospet’ (‘dikke scheet’, ‘grote wind’) in a 659 ‘Trosseanesse la puant, qui por la moche va fuiant’ (Roq. 663-664)⁽⁴⁹⁰⁾ en ‘Tyegiers li forniers de la vile, / Qui esposa noire Cornille’ (Mar. 661-662)⁽⁴⁹¹⁾.

(485) Hs. A 659: ‘li quens de l'Anglee’ (de graaf...). ‘L'aigle’ betekent tevens: lies of schaambeen. We kunnen daarom de naam wellicht nog negatiever interpreteren als de ‘hoorndrager van het schaambeen’.

(486) ‘Celui qui aime briser la “foace”’ (koeievlaai?). In de fabliaus kan ‘foace’ slaan op de vrouwelijke geslachtsdelen. We kunnen de naam vertalen als: ‘hij die graag de spleet breekt’.

(487) Vgl. F.P. KNAPP, Ueber enige Formen der Komik, p. 42.

(488) ‘Baudoïn’ was een van de namen waarmee men het stijve mannelijk lid aanduidde. ‘Porteciviere’ is ‘celui qui porte “le civiere”’ (brancard), de baardrager. Wellicht gaat het hier om de zeer denigrerende kwalificatie: ‘die een baar kan dragen met zijn pik’.

(489) Charton, is net als ‘le Baudouin’, een van de aanduidingen van het mannelijk geslacht.

(490) ‘Trosseanesse la puant, qui por la moche va fuiant’ = ‘trosse’ + ‘anesse’ = de ezelinnendekster of -neukster, ‘die op de vlucht slaat voor de vliegen’ (die op haar stank afkomen). Haar epitheton wijst op de stank en de smerigheid. Ze wordt door de alliteratie rechtstreeks betrokken op ‘Trouseputain’ (Roq. 658), de hoerenneuker.

(491) Een zwart uiterlijk gold als verderfelijk. Een donkere huidskleur van de zon was een gevolg van het langdurig werken op het land in de zon en werd negatief gewaardeerd. Dorpers werden in de literatuur soms ook zwart afgeschilderd omdat zij verweten werden weinig hygiënisch te leven. Tyegiers wordt in dezelfde beeldsfeer als Baudoïn en Charton gebruikt. Wellicht behoorde ook de naam Cornille (aars?) tot de erotische beeldsfeer. ‘Qui esposa noire Cornille’ wil dus zeggen: ‘die met de zwarte reet trouwde’. Saint-Cornille (zelfs Sainte-Cornille in een der handschriften) komt o.a. voor in de fabliaus Auberée en Les trois aveugles de Compiègne. W. NOOMEN, Nouveau recueil complet des fabliaux. Tome II. Assen/Maastricht, 1984, p. 396, verklaart de naam in Les trois aveugles de Compiègne als volgt: ‘exclamation à double résonance: saint Corneille est l'un des patrons des malades mentaux et il y a une abbaye de ce nom à Compiègne’.

[p. 358]

Ook in Le plaid wordt een loopje genomen met de afkomst van en de familierelaties tussen de dorpers:

Et Goberz le fiz Galon (a 650)
...
Et David li nies Foucon (a 651)⁽⁴⁹²⁾
...
Tigiers le seut Denson la Vile
Qui ot un enfant de Poifile (a 654-655).

De beer probeert deze meute door het bos te ontvluchten. Hij wordt uiteindelijk gestopt door de pastoor, die van zijn mesthoop terugkeert en hem samen met de ‘lantaarnenmaker’ bijna afmaakt⁽⁴⁹³⁾. Het is opmerkelijk dat bijna alle achtervolgers mannen zijn⁽⁴⁹⁴⁾. De Reynaertdichter heeft de jongeren, de vrouwen en de oudjes toegevoegd. Dit vergroot het komische effect, maar ook de solidariteit van de gehele groep⁽⁴⁹⁵⁾.

Een verschil in de naamgeving tussen VdvR en Le plaid is te vinden in de aanduiding van de ‘pape’ als ‘li prestres de la parroche / Qui fu peres Martin d'Orliens’ (a 661-662). Deze vader van Martin d'Orléans speelt ook in de daaropvolgende scène een betekenisvolle rol, net zoals in de Reynaert. In de beide ‘castratieverhalen’ komen dezelfde elementen terug: Martin(et) als strikzetter, de vos die buiten wacht, het dichttrekken van de strik, de opschrikkende slapers, het licht maken, de wapens, de noodlottige sprong. Toch heeft Willem veranderingen aangebracht. De ‘prestres’ loopt als laatste in de rij op zoek naar de gevangen beer en hanteert een gaffel, een werelds wapen. Een interessanter verschil is de staat van de naamloze gezellin van de ‘prestres’, die in de RdR niet zo duidelijk is. In VdvR is Julocke de vrouw van de pastoor. In Le plaid wordt ze omschreven als ‘la mere’ (a 850) van

(492) Hier is een aantal interpretaties mogelijk (de meeste namen zijn polyinterpretabel): de neef van Fulko. Zelfs de lezing ‘de gekke, dwaze Foucon’. Foucon lijkt ook een spelvorm. Is hier enige verwantschap met ‘fotre’ (gemeenschap hebben) of ‘fot en cul’ (sodomiet)? ‘Con’ verwijst ook naar de vrouwelijke geslachtsdelen (is hier bedoeld: de ‘kutneuker’?).

(493) Een andere lezing is ook mogelijk. ‘Cil qui fet pignes et lanternes’ (a 668) zou in ms. a ook op de ‘prestres’ zelf kunnen slaan. Indien dit zo is, wordt de ‘pape’ natuurlijk grondig belachelijk gemaakt en dan zouden ook hier het erotische en het religieuze in elkaar overvloeien. Een argument dat tegen deze interpretatie ingaat, is het wapen. Eerder werd vermeld dat de pastoor ‘une fo(u)rche’ (a 664) bij zich heeft. De lantaarnenmaker treft de beer echter met een ‘corne de buef’ (a 670).

(494) De enige uitzondering in de twee catalogi is ‘Trosseanesse la puant’ (Roq. 663). ‘Les vilains qui courent après les animaux sont toujours des hommes, et il est probable qu'il faille corriger, comme le suggère M.A. Henry, la puant en le puant’, zie H. REY-FLAUD en A. ESKENAZI, Le Roman de Renart, p. 107 n. 14. Deze bewering lijkt ons te sterk.

(495) In de Franse tekst wordt een dergelijk effect gecreëerd door de naamgeving en de nadruk op de familierelaties.

[p. 359]

‘Martin d'Orliens’ en de ‘soignanz’ (a 858), de concubine van de pastoor. Martinet is een bastaardzoon, die in het klooster is getreden: ‘qui puis ot le froc / Et qui puis fu moignes renduz’ (a 827-828). De Reynaertdichter vermeldt nergens de geestelijke status van de zoon.

In ms. a ontbreekt de passage waarin de relatie tussen de pastoor en de vrouw wordt verklaard:

Toute la vile le plaignoit
Por une putein qu'il tenoit,
Qui mere estoit Martin d'Orliens.
Si l'avoit gite de granz biens (Mar. 837-840)⁽⁴⁹⁶⁾.

Aangezien de Reynaertdichter een andere familiale situatie uitwerkt, zegt deze wijziging in ms. a weinig over een mogelijke ontlening. Het is mogelijk dat de polygraaf hier een zekere vorm van censuur uitoefende. Zo wordt weggewist dat de vrouw waarmee de ‘prestres’ leeft, een lichtekooi is. In alle redacties van Le plaid is de pastoor een armoedzaaier. In de handschriften die Mar. 835-840 (= Roq. 849-854) behielden, wordt hij door iedereen beklaagd omwille van zijn bijzit, die alle inkomsten opsoupeert. In ms. a wordt de reden van de armoede niet gegeven. Maar de priester is ook hier een kleine, zielige dorpspastoor. De auteur en Tibert zijn niet mals in hun kritiek. Tibert vervloekt de priester, ‘li mauves cous’ (door het rijm in verband gebracht met ‘Renart le rous’)⁽⁴⁹⁷⁾, nadat hij afgeranseld is. Het enige positieve punt van de ‘prestres’ tegenover zijn Vlaamse confrater, is dat hij niet zo verwijfd is. Hij komt met ‘sa coille’ (a 853) in plaats van met een spinrokken in de hand naar de plaats waar de kater gevangen zit. Daaren-

(496) Ook de verzen Mar. 835-836 ontbreken in ms. a. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 8, meent dat de verzen Mar. 835-840, die ook in ACDFGILMNO ontbreken, wegvielen door een ‘saut du même au même’. De hss. B en H hebben de oorspronkelijke lezing. Willem zou daarom een hs. van het type ‘BH’ gebruikt hebben. Volgens Bouwman wordt de tekst zonder deze verzen onbegrijpelijk. In deze verzen wordt precies gezegd dat de vrouw waar de pastoor mee leeft, de moeder van Martin/Martinet is.

(497) a 886-887. De Reynaertauteur laat Tibeert niemand vervloeken, maar hij behoudt dezelfde structuur van deze vervloeking in de scène waar Bruun Lamfroyt en Reynaert beschuldigt. Vergelijk: ‘Ahi, fet il, Renart, Renart! / Ja Dex n'ait en vostre ame part! / Bien deusse estre chastiez / Que tantes foiz sui conchiez / Par le barat Renart le rous! / Et li prestres, li mauves cous, / Cui Dex doinst mal giste et poi pain / Entre lui et s'orde putain, / Qui hui m'a fete une envaie! / Mes un des pendanz n'a il mie. / A tot le mains en sa parroche / Ne puet soner c'une cloche.’ (a 882-893), met VdvR: ‘Voert vloucte hi dat felle dier, / Den boesen vos Reynaerde, / Diene met sinen brunen baerde, / So diepe in die eecke dede crupen. / Saer na Lamfroyt vander stupen / Daer hi hem so leede dede.’ (A 856-861) en: ‘[...] en is gheen lachtre / Dat hi ludet met eere clocken!’ (A 1296-1297). De Reynaertdichter splitst de klacht van Tibert op in de klacht van Bruun en de spot van de vos. Het satanische klagen van de kater wordt een satanisch spotten van Reynaert zelf. Voor de bewerkingstechniek van Willem, zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 154.

[p. 360]

boven is het in Le plaid niet de pastoor, maar de vrouw die in zwijm valt. Hier scoort de Middelnederlandse auteur: hij zet de pastoor tot driemaal toe in zijn blootje en laat hem na de aanslag door Julocke naar bed dragen. In beide versies wordt de ‘castratie’ in een religieuze metafoor verwoord. De lezing van F (die steun vindt in B en L) komt in Le plaid voor. Tibert loert eerst naar ‘la coille au provoire’ (a 861), waarbij de auteur zich verschuilt achter een andere bron (‘Si con nos trovons en l'estoire’, a 860⁽⁴⁹⁸⁾) en scheurt dan ‘un des pendanz’ (a 863) af.

De parallellen in de dorpsscènes tussen VdvR en Le plaid liggen in de kleurrijke beeldspraak, in de komische aspecten en in de identificatie van de dorpswereld als onhoofse wereld. Er zijn twee verschillen. De kritiek op de dorpsclerus heeft een ander karakter. De scherpe aanvallen op Martinet zijn weg en de pastoor is getrouwd en verwijfd. Het grootste verschil betreft de verbetenheid van de aanvallers. In de Reynaert gaat het om een gevecht op leven en dood, een genadeloos afslachten. Dodelijke ernst en satanische lach gaan in VdvR nauw samen. Het is met ware doodsverachting dat de hofdieren zich op een lid van de pastoors-familie storten zodat de aandacht wordt afgeleid en ontsnappen mogelijk wordt. Nadat de oude vrouwen in de rivier geworpen zijn, laten de dorpers ‘Brune ligghen over doot’ (A 839, onze cursivering). Wanneer de beer aan het hof terugkeert is de analyse van de hovelingen: ‘Hi es ghewont toten doot’ (A 986). Tibeert springt naar het klepelspel van de pastoor als hij ‘dat ghesach, / Dat hi emmer sterven soude’ (A 1260-1261) en hij verlaat het dorp ‘in zorghen van der doot’ (A 1307). Isegrim wordt in Vermandois opgejaagd en geslagen tot hij neervalt ‘Of hi ware al steen doot’ (A 1597). In het ‘huus an eere straten’ ‘Wart hi ghewont toter doot’ (A 1645). De bedoeling van de vos én van de dorpers is duidelijk: de vijand of de indringer vernietigen. In VdvR is het dorpsgevecht geenszins vrijblijvend⁽⁴⁹⁹⁾.

*

Tot nu toe vergeleken we de dorpsscène in intertextueel perspectief met Le plaid. De Reynaertverhalen stonden echter in een literaire traditie die de ‘matière renardienne’ overstijgt. De voorstelling van de onhoofse wereld als een andere wereld is typisch voor de Arturroman. In de Arturroman wordt die onhoofse wereld zelden door dorpers bewoond. De ridder uit de Arturroman wordt meestal niet betrokken in grote collectieve

(498) Het gaat hier niet om een ‘avant-texte’ (tenzij het om een mondeling verhaal zou gaan). Het is waarschijnlijker dat het een komische noot betreft (en tevens een verontschuldiging). De scène krijgt door het beroep op de auctoritas nog een ‘gewichtiger’ karakter.

(499) Vgl. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 411 en p. 592 n. 144.

[p. 361]

gevechten⁽⁵⁰⁰⁾. Wanneer dorpers in de ‘matière de Bretagne’ verschijnen, wordt veelal slechts één dorper uitvoerig beschreven. Hij krijgt maar zelden een eigen naam. Een van de oudste en bekendste beschrijvingen van een dorper komt voor in Chrétiens Yvain⁽⁵⁰¹⁾. Deze dorper zou men kunnen voorstellen als het prototype van ‘le vilain’. Hij wordt afgeschilderd als een afzichtelijk wezen in te grote kleren en met een knots als wapen. Het effect van deze beschrijving is dat hij een primitief, minderwaardig en zelfs komisch schepsel wordt. Na Chrétien krijgt de beschrijving van de lelijkheid van de dorper een topisch karakter binnen de hoofse literatuur. In alle hoofse teksten blijft de ‘vilain’ hetzelfde stereotiepe personage dat behoort tot de allerlaagste maatschappelijke groep. Als een dorper gedood wordt, kraait daar geen haan naar. De functie van de dorper in de ridderroman ligt voor de hand: hij moet in de confrontatie met de ridder de hoofse held versterkt uit het duel laten komen. In de middeleeuwse literatuur komen twee soorten dorpelingen voor, die steeds negatief getekend worden⁽⁵⁰²⁾. In de meeste gevallen is de dorper iemand die verschrikt reageert op de verschijning van de ridder en die in panische angst wegvlucht. In tegenstelling tot de edelmoedige en onverschrokken hoveling is de dorper een lafaard. Een tweede type is de koppige bullebak, die symbool staat voor de ruigheid en de stompzinnigheid van de lagere klasse. Echte dorpercatalogi vinden we in de ‘matière de Bretagne’ nauwelijks. Ook het scabreuze, dat de dorperscènes in de ‘matière renardienne’ kenmerkt, is in de ridderroman nauwelijks te vinden.

In de oudste chansons de geste wordt de tegenstelling goed-slecht verwoord als de tegenstelling tussen christenen en heidenen. Hier vinden we wel catalogi van tegenstanders, zo onder meer in het Chanson de Roland (v. 3220-3261), waar de vijandige legers uitvoerig worden beschre-

(500) In bovenstaand overzicht is enige generalisatie en vervorming noodzakelijk. We wijzen op een collectief gevecht in de Walewein, en vooral op de door Knapp geciteerde passage in de Perceval van Chrétien (uitg. W. ROACH, v. 5934-5949). Zie F.P. KNAPP, Ueber einige Formen der Komik, p. 41.

(501) ‘Je m'aprochai vers le vilain, / si vi qu'il ot grosse la teste / plus que roncins ne autre beste, / chevox mechiez et front pelé / s'ot pres de deus espanz de lé, / oroilles mossues et granz / autiex com a uns olifanz, / les sorcix granz et le vis plat, / ialz de çuete, et nes de chat, / boche fandue come bus, / danz de sengler aguz et rous, / barbe rosse, grenons tortiz, / et le manton aers au piz, / longue eschine torte et boçue; / apoiez fu sor sa maçue, / vestuz de robe si estrange / qu'il n'i avoit ne lin ne lange, / einz ot a son col atachiez / deus cuirs de novel escorchiez, / ou de deus tors ou de deus bués (v. 292-311). Uit: M. ROQUES, Les romans de Chrétien de Troyes. IV Le chevalier au lion (Yvain). Parijs, 1968. Dergerlijke figuren vertonen overeenkomsten met de wildeman. Vgl. R. BERNHEIMER, Wild Men in the Middle Ages. A Study in Art, Sentiment and Demonology. New York, 1979.

(502) Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 168-173, m.n. p. 170. We baseren ons voor dit overzicht van de dorperfiguur in de hoofse literatuur vooral op de studie van Ménard. Voor voorbeelden en uitzonderingen verwijzen wij naar deze studie.

[p. 362]

ven (waaronder ‘De plus feluns n'orrez parler ja mais’, v. 3248)⁽⁵⁰³⁾. In de chansons de geste vinden we dezelfde principes van transparante naamgeving als in VdvR. De naamgeving tekent de tegenstanders veelal negatief.

Het dorp uit de Reynaert heeft affiniteiten met vergelijkbare ruimten in de ridderroman, maar ook met de dorps- of stadsruimte in de fabliau⁽⁵⁰⁴⁾. Zoals in de fabliau is elk ruimtelijk detail een potentiële valstrik (gat, deur, balk en touw) en wordt de nadruk gelegd op de beschrijving van grenzen (deur, venster, muur en omheining)⁽⁵⁰⁵⁾. Enkel de functionele elementen worden vermeld: een venster, een deur, een gat. Toch is het dorp uit de ‘matière renardienne’ een ruimte die eigen is aan het genre van het dierenverhaal. Met de ruimte van de ridderroman deelt de Reynaert de karikaturale lelijkheid van de dorpers, maar ze verschilt vooral door de scabreuze sfeer en de combatieve rol van de dorper; met de fabliau deelt de Reynaert de aandacht voor grenzen en valstrikken en een aantal figuren (vooral de platvloerse seculiere geestelijke), maar ze verschilt door de functie: het dorp is geen centrale ruimte, maar een tussen- of doorgangsruimte.

De eigenheid van de dorpsruimte heeft weinig te maken met de publieksgroep van de Reynaertverhalen. Al de hierboven vermelde genres delen dezelfde ideologie (hier de hoofse, ex negativo) en konden dus functioneren voor eenzelfde publiek. Arturverhalen, Karelverhalen, fabliaus en Reynaertverhalen functioneerden tegelijkertijd. Ze vormden elk op hun manier een spiegel van de maatschappij. Ze deformeerden die maatschappij, ofwel door ze te idealiseren, ofwel door er afstand van te nemen. Het verschil in ruimte en personages hoeft niet noodzakelijkerwijze een sociaal verschillend publiek in te houden.

(503) Geciteerd uit J. MOIGNET, La Chanson de Roland. (2de druk.) Parijs, 1969. Verdere voorbeelden in Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 47, nl. in het Chanson de Guillaume (v. 2058-2063), de Charroi de Nïmes (v. 515-520), het Chanson des Aliscans (1014 e.v.) en de Chevalerie Vivien (v. 237 e.v.): ‘Ensamble o lui Foreis et Maltriblés, / Et Aucibers, li grans desmesurés, / Et Aesrofles, li feil, li desfaés, / Et Agaaus et li rois Gastebleis, / Et Aquilans et li rois Tempesteis, / Baldus li fel et Haquins li desvés...’.

(504) Onderzoek naar de parallellen tussen fabliau en dierenverhaal is verricht door R.J. PEARCY, ‘Connebert’ and Branche I of ‘Le Roman de Renart’: The Genesis of a Fabliau, in: Medium Aevum, 59 (1990) 1, p. 73-90. Pearcy verwijst naar de motieven van de list en de castratie, naar de satirische aspecten en vooral ook naar de naamgeving (p. 80).

(505) Vgl. R. BRUSEGAN, La représentation de l'espace dans les fabliaux. Frontières, Intérieurs, Fenêtres, in: Reinardus, 4 (1991), p. 51-70.

[p. 363]

2.4. Parodie, lach, carnaval, rite

Parodie en lach

Het Reynaertonderzoek heeft veelvuldig de nadruk gelegd op de parodie van de ridderroman. Indien de roman bij de studie van VdvR betrokken werd, dan was dit om te bewijzen dat de Reynaertauteur het genre van de hoofse ridderroman parodieerde. Dit leidde tot een late datering van VdvR⁽⁵⁰⁶⁾. Er zijn in VdvR zekere vormen van parodie aanwezig, maar het is niet Willems primaire bedoeling om de ridderroman te parodiëren⁽⁵⁰⁷⁾. Het dierenverhaal in de volkstaal gebruikt het register en de structurerende principes van de ridderroman, zowel van de Alexander-, de Karel- en de Arturverhalen, om voor hetzelfde publiek een andere boodschap te brengen. De parodie richt zich niet tot het genre van de ridderroman zelf. Er werd door vele auteurs stelling genomen tegenover de inhoud van ridderverhalen. Men beschouwde ze als ‘fabula’, als ‘res ficta’, verhalen over dingen die niet konden gebeuren⁽⁵⁰⁸⁾. De echte parodieën van een bepaald werk of genre ontstaan in de volkstaal pas later met de Don Quichote van Cervantes⁽⁵⁰⁹⁾.

(506) O.a. door G. KALFF, Geschiedenis der Nederlandse letterkunde. I, (1906), p. 198 e.v. Kalff merkt op dat niet de hele Reynaert als parodie gedefinieerd kan worden. Hij meent toch dat de Reynaert een parodie is op Karel ende Elegast, de Lorreinen en Alexanders geesten. Vooral in de proloog is parodie aanwezig; door F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. LXII, die in: ‘XX. Geparodieerde en beleende ME. romans’ verklaart: ‘Hoe meer men van deze leest, hoe sterker de indruk wordt dat de R.-auteur ze parodieert.’; en door J.W. MULLER, Reinaert-studiën. II. Navolging en parodie van heldenepos en ridderroman, p. 217-263. Er werd dan steevast verwezen naar het ‘mekel heere’, de naamgeving van de dorpers, hun wapens en hun activiteiten. Bijv. door J.W. Muller om te bewijzen dat VdVR nà Maerlants Alexander werd geschreven.

(507) In het Lexicon van literaire termen wordt parodie omschreven als een vorm van metatekstualiteit en dus als de bewuste vervorming van een bepaald model. Wij verstaan onder parodie alle uitingen van spot of deformatie van alle teksttypes en -uitingen: hieronder vallen zowel de traditionele genres, als het epitaaf, het gebed, enz. Dit houdt in dat ook stukken van een bepaald werk als parodie beschouwd kunnen worden. Dit gebeurt in VdvR. Het gehele werk beschouwen wij niet als een parodie van de ridderroman. H.R. Jauß en F.P. Knapp hanteren een ruimer parodiebegrip. Indien we een bredere definitie van parodie zouden gebruiken (bijv. ‘mann könne - offenbar ohne Bezug auf eine besondere Textklasse - einen Topos, eine rhetorische Figur, eine Konvention, eine Weltanschauung, ja sogar die Sprache selbst parodieren’ - citaat van W. Karrer, in: F.P. KNAPP, Ueber einige Formen der Komik, p. 38), dan kunnen wij VdvR wèl beschouwen als parodie.

(508) VdvR is zelf ook ‘fabula’. Over het dierenverhaal als ‘fabula’, zie P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 12-39.

(509) Sommige auteurs verwijzen naar Aucassin et Nicolette. Toch gaat het hier volgens Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 519-521, nog niet om echte parodie. Wij zijn het hier niet volledig mee eens.

[p. 364]

Veeleer dan het genre te parodiëren, maakt de auteur de would-beridders grondig belachelijk. Het Reynaertverhaal bekritiseert de lieden die de hoofse normen menen na te leven of zeggen na te leven, maar waarvan de levenswandel dit niet laat uitschijnen. Hun verheven hoofse aspiraties worden doorgeprikt. Het gaat om een sociale en een morele satire. De Reynaertdichter gebruikt als decorum om die schijn te doorprikken een barbaars milieu van dorpers dat in de ridderroman slechts occasioneel voorkomt.

Het Reynaertverhaal parodieert wel een aantal geestelijke formules, praktijken en gebeden, of meer profane gewoonten door ze te deformeren en te transformeren. In tegenstelling tot andere genres, worden rituele formules en godsdienstige teksten in de middeleeuwen voortdurend geparodieerd⁽⁵¹⁰⁾. Het profane en het sacrale gaan in de middeleeuwen vaak samen. ‘Il n'est pas interdit de parodier joyeusement les institutions religieuses, les cérémonies liturgiques, les formules consacrées.’⁽⁵¹¹⁾ Zoals het groteske en de spot in de marges van gebedenboeken niet als blasfemie mogen geïnterpreteerd worden, zo is ook de parodie van geestelijke formules in een dierenverhaal geenszins blasfemisch. De Reynaertdichter gebruikt parodie om de personages te karakteriseren. Veelal worden ze negatief getekend door het verkeerd gebruik van bepaalde formules. Zo is de vloek van de rijke pastoor uit Vermandois een verhaspelde aanspreking van de Heilige Geest (A 1544: ‘Sancta Spiritus’). Ook Reynaerts aanvangsformule van de biecht, ‘Confiteor pater, mater, / Dat ic den otter ende den cater’ (A 1453-1454), heeft dezelfde functie. Reynaert parodieert bewust, de andere dieren en de mensen doorzien de ware betekenis van de woorden niet⁽⁵¹²⁾.

We hebben de dorpswereld getekend als de onhoofse wereld waarin het wilde en het lage domineren. De antithetische positie tot de Nobelwereld is een der meest wezenlijke functies van het dorp. In het dorp

(510) Zie o.a. E.R. CURTIUS, Europäische Literatur, p. 420-435, m.n. p. 435 en vooral P. LEHMANN, Die Parodie im Mittelalter. (2de druk.) Stuttgart, 1963. Lehmanns studie over parodie in de middeleeuwse literatuur bevat trouwens voor een zeer groot deel parodieën op de literaire praktijken. De studie van Lehmann moet met de nodige voorzichtigheid gebruikt worden omdat niet alle definities eenduidig zijn. Parodie en satire worden vaak verwisseld. Terecht noemt Lehmann de ‘Tierdichtung’ een ‘genre’ waarin epitafen, kloosterregels, gebeden en gezangen worden geparodieerd (p. 22-23). Ten onrechte echter beschouwt hij ‘die Tierdichtungen des Mittelalters’ als ‘Parodien der Helden- und Abenteuerdichtung’ en als ‘Parodien auf das ganze menschliche Leben’ (p. 23).

(511) Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 517.

(512) Een dergelijke passage is A 1981-1984, waar de wolf een soort huwelijksinzegening uitspreekt over Reynaert en Hersinde (die de vos stevig moet vasthouden): ‘Ende van hem niet ne sciede, / No dor goet, no dor miede, / No dor niet, no dor noet, / No dor zorghe van der doot’.

[p. 365]

staat de vernedering van het hofdier centraal. Tevens gebruikt de auteur deze plaats om zijn creativiteit de vrije loop te laten. Hoe reageerde het publiek bij het aanhoren van deze dorperscènes? Ongetwijfeld lachte men om dergelijke scènes⁽⁵¹³⁾. Men heeft zich vermaakt met de bittere spot op de lagere klassen en de dorpsgeestelijkheid. Spot, humor, moralisatie en ernst worden vermengd. Hoewel het allerminst om realistische figuren gaat, is VdvR een scherpe sociale satire en is er een sterk misprijzen ten opzichte van de lokale geestelijkheid en de boeren⁽⁵¹⁴⁾. Door het accumuleren en het disproportioneel uitvergroten van details en het beklemtonen van de wreedheid, neemt het publiek afstand van deze figuren. Ze zijn tegelijkertijd schrikwekkend en grotesk. De lach bezweert de angst; het gevaarlijke wordt geneutraliseerd door het burleske. De mensen worden op den duur on-mensen: ‘ces personnages ne semblent pas participer pleinement à l'humaine condition’⁽⁵¹⁵⁾. Het fysieke portret op zichzelf heeft een psychologische betekenis. Voor de middeleeuwer was de lelijkheid van de dorper een teken van zijn morele slechtheid⁽⁵¹⁶⁾.

(513) Wij gaan hier niet uitvoerig in op een der meest interessante en moeilijkste problemen in de mentaliteitsgeschiedenis van de middeleeuwen, met name de lach. Het feit of de middeleeuwers vanuit het kerkelijke standpunt al of niet mochten lachen was voor de middeleeuwse theologen een groot probleem. De principiële vraag was of de lach tot het wezen van de mens behoorde. Er waren verschillende standpunten. Dit probleem (dat ook Eco in De naam van de Roos behandelt in de visies van de oude Jorge; 8ste druk van de Nederlandse vertaling p. 139-140) is bestudeerd door E.R. CURTIUS, Scherz und Ernst in Mittelalterlicher Literatur, in: E.R. CURTIUS, Europäische Literatur, p. 420 e.v. Zijn conclusie is dat de stellingen van de kerk varieerden van rigoreuze afwijzing tot het welwillend dulden. Zo bleven alle mogelijkheden open. In de literatuur was de mengeling van komiek en ernst een typisch stijlprocédé. Curtius heeft het vooral over de Latijnse traditie en hij meent dat ‘Das volkssprachliche Epos des Mittelalters setzt nun die Stiltradition des lateinischen Epos fort’ (p. 431). Dat deze uitspraak nuancering behoeft, hebben velen na Curtius reeds aangetoond. Wij zijn het grotendeels eens met J. RYCHNER, Les fabliaux: genre, styles, publics, in: J. RYCHNER, Du Saint-Alexis à François Villon, p. 191-204, m.n. p. 202: ‘Les arts poétiques scolaires, s'ils ont pu doneer quelques recettes à quelques auteurs lettrés, sont restés sans influence réelle sur le mouvement vivant de la littérature en langue vulgaire: ils n'expliquent rien d'essentiel à cette littérature, qui doit être étudiée pour elle-même, dans son conditionnement propre.’ Dit wil niet zeggen dat in de Reynaert ernst en humor niet door elkaar verweven zijn en dat parallellen tussen beide tradities aan te wijzen zijn (vgl. het thema van de ontblote geestelijke en de keukenhumor). Voor de lach, zie verder: F.P. KNAPP, Ueber einige Formen der Komik en vooral J. SUCHOMSKI, ‘Delectatio’ und ‘Utilitas’. Ein Beitrag zum Verständnis mittelalterlicher komischer Literatur. Bern/enz., 1975.

(514) Hellinga's thesis dat Willem een joculator zou zijn die op de markt voor het volk zijn verhaal vertelde, is terecht door Van Oostrom verworpen (Reinaert Primair, p. 12 e.v.). Hier is geen sprake van sympathie of verstandhouding, maar van minachting. De Reynaertauteur kijkt neer op het gewone volk, zelfs als het om imaginaire dorpsfiguren gaat. Vgl. onze n. I 567.

(515) Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 548.

(516) Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 534.

[p. 366]

In het dorp worden groteske dorpsfiguren ten tonele gevoerd en schuldige hofdieren gestraft en vernederd. De hofdieren laten zich in het dorp door hun primaire driften leiden en vooral door hun vraatzucht. Sympathie is er voor hen niet, noch van de kant van de auteur, noch van het publiek. Een van de redenen hiervan is het feit dat de dieren in deze dorpswereld bijna al hun antropomorfe kenmerken verliezen. In de confrontatie met de mens wordt het dierlijke van de hovelingen benadrukt. Hovelingen worden jankende beesten die worden afgemaakt: de beer wordt gejaagd om zijn vel, de kat wordt gemarteld als kippendief en de wolf wordt gezien als een bedreiging voor de voedselvoorraad. Het hofdier wordt gedegradeerd tot een dier, een ordinaire indringer en een dief. De herkenning stopt.

Deze inhoudelijke aftakeling wordt formeel (en inhoudelijk) begeleid door stilistische ingrepen die het komische van deze scènes in de hand werken. De Reynaertdichter heeft gebruik gemaakt van de formele procédés van de poëtica van de lach⁽⁵¹⁷⁾. Die procédés situeren zich zowel op het macrostructurele (structurele herhalingen en auteurstussenkomsten) als op het microstructurele (anafoor, metaforiek, naamgeving, opeenstapeling en beschrijving van het lelijke) niveau.

(1) G.-H. Arendt heeft aangetoond dat alle listen volgens eenzelfde stramien verlopen: vosse-geleide, beschrijving van de val, het verzoek om de val alleen te betreden, uitstel van executie, toeklappen van de val, lawaai van het slachtoffer, spot van de vos, voltrekken van de straf, aftocht van de vos⁽⁵¹⁸⁾. Hierdoor wordt een verwachtingspatroon opgebouwd en kan de toehoorder het verdere handelingsverloop voorspellen. Hij weet alleen nog niet via welke strategie de vos zijn slachtoffer zal misleiden. Door climaxwerking wordt het komische effect in de dorperscènes vergroot. Vanuit het hofperspectief geeft men de slimme kater meer kans dan de brute beer; de ‘castratie’ van de pastoor is een stuk sterker dan de val in het water van Julocke, enz.

Ook de auteurstussenkomsten vergroten de komiek. De Reynaertauteur neemt vooraf reeds stelling, wat weerom de nieuwsgierigheid wekt. Er is sprake van dramatische ironie. Het slachtoffer weet nog niets van dit complot tussen auteur (verteller) en toehoorder én Reynaert:

Des hi cume ombiten sal (A 611)

Saelt na minen wille gaen.
Ghi sult noch heden hebben, sonder waen,
Also vele als ghi moghet ghedraghen.’
Reynaert meende van groten slaghen:

(517) We willen hier nogmaals onderstrepen dat wij hier geenszins bedoelen dat de Reynaertauteur in de Latijnse retoricale traditie staat. Een aantal van de opgesomde procédés is te vinden in: F.P. KNAPP, Ueber einige Formen der Komik.

(518) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 157-164.

[p. 367]

 

Dit was dat hi hem beriet.

 

Die keytijf Bruun ne wiste niet

 

Waer hem Reynaerd die tale keerde,

 

Die hem honich stelen leerde,

 

Dat hi wel seere sal becoepen. (A 635-643)

en

Dit wert Tybeerde ghetoghet wel
Eer die lijne wert ghelesen
Ten hende [...] (A 1078-1080).

Het publiek vermoedt wat er komen gaat. Niemand twijfelt na A 1078-1080 dat Tibeert aan het kortste eind zal trekken. De auteurstussenkomsten hebben hetzelfde effect als de structurele opbouw van de list: men weet hoe het zal aflopen, men kent alleen de concrete uitwerking en de ernst van de verwonding niet⁽⁵¹⁹⁾.

(2) Op het microstructurele niveau gebruikt Willem zowel morfosyntactische als semantische figuren, die een zodanig effect creëren dat de toehoorders bij het aanhoren van de dorperscènes aan het lachen werden gebracht. De auteur maakt graag gebruik van de anafoor, de herhaling, de opeenstapeling en de alliteratie in de beschrijving van de wapens, de activiteiten en de naamgeving van de dorpers. Een veelvuldig gebruikte stijlfiguur in de dorperscènes is de hyperbool, een stijlfiguur die de middeleeuwse dierenverhaalauteurs graag gebruiken⁽⁵²⁰⁾. De muizen in de schuur kunnen niet vervoerd worden in een ‘waghen’, Lamfroit is ‘best gheboren’, Tibeert wil meegaan tot in ‘Mompelier’. De opeenvolging van opsommingen, herhalingen, van transparante naamgeving, groteske vergrotingen, de opeenstapeling van werkwoorden van beweging (lopen, naar het oog steken, koken, strijden, slingeren, enz.) en het gebruik van een expressieve woordenschat maken deze scènes ondanks hun wreedheid lachwekkend. Verder zijn het thema van de gedeeltelijke castratie en de ontblote pastoor lachbevorderende elementen⁽⁵²¹⁾. Vooral de metaforiek speelt een grote rol bij het komische. We wezen reeds op de religieuze isotopie die zowel de auteur als Reynaert gebruiken bij het aanduiden van de geslachtsdelen van de pastoor.

(519) De techniek van de vooruitwijzing wordt nog opvallender in Reynaerts publieke biecht. De identificatie tussen Willem en Reynaert is daar algemeen (vgl. o.a. A 2227 en A 2423). Reynaert gebruikt dezelfde technieken en dezelfde structuur als Willem in de Bruun- en Tibeertscène.

(520) Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 638, merkt op dat ook de ‘conteurs courtois’ een grote voorliefde hadden om in superlatieven te praten, ‘comme si l'ornatus difficilis exigeait qu'êtres et choses fussent d'une continuelle excellence’. De hoofse held is steeds de dapperste, de geliefde steeds de mooiste, zelfs de gewoonste dingen worden geïdealiseerd en krijgen flatterende epitheta.

(521) F.P. KNAPP, Ueber einige Formen der Komik, p. 44. Knapp wijst op de castratie als komisch motief in de ‘Schwank’ en op de lach van Gawan n.a.v. de castratie van Klinschor in Wolframs Parzival.

[p. 368]

Komische metaforiek is verder aanwezig in de spot van Reynaert wanneer hij de strijd tussen hoveling en dorper beschrijft met beelden uit het veld van eten en drinken. Deze metaforiek, die typisch is voor de ‘matière renardienne’, zou kunnen worden beschouwd als een relict van een Latijnse traditie. De RdR gaat immers op deze traditie terug via de Ysengrimus. Een typische vorm van humor in de Latijnse traditie was de ‘keukenhumor’⁽⁵²²⁾. Reynaert bespot de gevangen beer en meldt Bruun de komst van Lamfroyt: ‘ende sal hu scijncken. / Haddi gheten, so souddi drincken!’ (A 705-706). Reynaert bespot ook Tibeert. Hij roept de gevangen kater toe dat hij ‘wiltbraet’ aan het eten is. Daarna voorspelt hij de komst van Martinet:

Wiste nu dat Martinet,
Dat ghi ter taflen satet
Ende dit wiltbraet dus hatet,
Dat ghi verteert in weet hoe,
Hi sauder hu saeuse maken toe. (A 1212-1216).

De saus wordt verbonden met het tot bloedens toe slaan⁽⁵²³⁾. Men heeft de Latijnse traditie echter niet nodig om deze humor in VdvR te verklaren⁽⁵²⁴⁾. Willem ontleende deze humor aan zijn voorbeeld. Ook in Le plaid is sprake van keukenhumor: ‘Or du mengier puis s'irons boire!’ (a 583) en ‘Que vos avez mengié sanz moi’ (in a 685).

Toch kan hier een parallel worden getrokken met de Latijnse Ysengrimus, waar dergelijke metaforiek veelvuldig wordt gebruikt. Ysengrimus wordt in het tweede boek belaagd door vier rammen, die hem vanuit de hoeken van een veld bestormen. De wolf wordt beschouwd als een gast die men te drinken moet geven. Nadat Joseph de ram de wolf tot driemaal toe heeft aangevallen, roept hij uit:

[...] 'pocula grates
Redde propinanti prima, propino tibi,
Accipe, cor miserum refoue! (Boek II, v. 663-665)⁽⁵²⁵⁾,

(522) E.R. CURTIUS, Europäische Literatur, p. 432-435: Küchenhumor. Curtius heeft hiervan voorbeelden onderzocht in de Ecbasis captivi, het Chanson de Roland, het Wilhelmslied, bij Walter van Châtillon en bij Rabelais. Hij spoort de antieke wortels op van de keukenhumor, beklemtoont het verband tussen de keuken- en krijgsterminologie en bespreekt het thema van de krijgslustige kok. De metaforiek in VdvR is slechts een afkooksel van de Latijnse keukenhumor.

(523) Het saus maken wordt ook met bloed verbonden in Chevalerie Ogier, v. 2303. Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 115-116 en p. 595 (o.a. in de Continuation du Perceval) geeft een aantal andere voorbeelden waarin de strijd en het slaag krijgen worden verbonden met de keuken of voedsel.

(524) J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 52, voert deze beelden terug naar de Oudgermaanse traditie en geeft meer dan een dozijn Middelnederlandse voorbeelden.

(525) Vertaling: ‘Geef met genoegen aan wie je eerst trakteerde een beker terug, ik trakteer jou, pak aan, neem een opkikker’. Citaat uit: J. MANN, Ysengrimus. Volgens U. SCHWAB, Gastmetaphorik und Hornarithmetik im Ysengrimus, in: Studi medievali, (3 Ser. 10.2) (1969), p. 215-250, m.n. p. 221-224 (geciteerd door J. Mann) en J. VAN MIERLO, Magister Nivardus' Isengrimus, p. 63, gaat het hier om een verwijzing naar het minnedrinken. Na de maaltijd moet de wolf de minne drinken. Volgens Van Mierlo: ‘Zinspeling op het gebruik om bij het afscheid, voor een hachelijke onderneming, enz. “Minne” te drinken: Minne, i.e. oorspronkelijk herinnering, later opgevat als liefde’. Bij het minnedrinken werd vaak een heilige aangeroepen. Volgens J. MANN, Ysengrimus, p. 297, gaat het hier eerder om ‘a joking reference to the monastic potus caritatis’. Vgl. D. WIERCINSKI, Minne. Herkunft und Anwendungsschichten eines Wortes. Keulen/Graz, 1964, p. 24 e.v.

[p. 369]

Wanneer Ysengrimus zich in de kloosterkelder heeft bezat, wil de gemeenschap hem verwijderen. De aanstormende monniken roepen de wolf toe:

‘Huc, uesane, foras! Satana insatiate, repente
Huc ad nos, aliter nec bibiture paruur!’ (Boek V, v. 981-982)⁽⁵²⁶⁾.

De symboliek van het brouwen van een drankje komt ook ter sprake in VdvR wanneer de hofdieren menen Reynaert een bitter biertje te brouwen.

Hem langher omme cloester bier.
Nu gaen wi voeren ende bruwen hem. (A 1955-1956).

Die heeren, die nu waren so fier
Datsi Reynaerde waenden bier
Te sinen lachtre hebben ghebrauwen,
Ic wane wel, in rechter trauwen,
Dat hi sal weder mede blanden
Dien si sullen drinken met scanden. (A 2173-2178).

Is ook het kloosterbier in deze isotopie van eten en drinken als een beeld voor slaag en straf te verklaren? In elk geval wordt de metaforiek van eten en drinken in verband gebracht met de verleiding, met het verschil tussen ‘zijn’ en ‘schijn’ en met het slaag krijgen of zelfs sterven⁽⁵²⁷⁾. Kenmerkend voor deze metaforiek is de ambiguïteit: men wendt een gulle ontvangst of een zoete zegen voor, maar men bedoelt eigenlijk een marteling of een pak slaag. De twee antagonisten staan ironisch als gast en gastheer tegenover elkaar. Dit motief kan ook functioneren op het niveau van het opeten of het opgegeten worden. Vooral in de Ysengri-

(526) Vertaling: ‘Kom hier, gek! Naar buiten! Onverzadigbare duivel, spoed je naar ons toe. Je krijgt een ander drankje, en niet weinig’.

(527) Zonder hier verder op in te gaan, wijzen we naar een aantal bijdragen over kloosterbier in Wetenschappelijke Tijdingen: E. CRAMER-PEETERS (zie onze n. I 516), L. PEETERS, Van den Vos Reinaerde, Vs. 1955: cloosterbier, in: WT, 28 (1969) 1, kol. 27-32; en G. HENDRIX, Brouwde Ysengrijn (Reinaert A 1955-1956) geen cloester bier doch wel cliester bier?, in: WT, 38 (1979) 4, kol. 229-232. Ook F. LULOFS gaat op dit kloosterbier in, nl. in: Nu gaet reynaerde al huten spele. Amsterdam, 1975, p. 125-130. Volgens Lulofs is het kloosterbier urine, volgens Hendrix een laxeermiddel.

[p. 370]

mus wordt het een sleutel voor de lectuur: ‘Guest becomes host and host becomes guest in a grotesque image of mutual devouring’⁽⁵²⁸⁾.

In de dorpswereld sluiten het religieuze, de ernst, het komische en het schrikwekkende elkaar niet uit. Ze worden met elkaar vermengd. ‘Le sacré n'est pas mis en douse par le rice; au contraire, il est renforcé par l'élément comique qui est son double et son compagnon, son écho permanent’⁽⁵²⁹⁾. De dorpswereld is een wereld waar spot, satire, parodie en grove lach naast elkaar kunnen existeren. Er wordt nadruk gelegd op de grofheid, de seksualiteit, de agressie en de smerigheid. Hieruit ontstaan een religieuze, een scatologische en een erotische isotopie. Het dorp is de wereld van de emoties en de primaire driften. Men lacht er om de smerigheid en de wreedheid van de inwoners en men schept een satanisch genoegen in de vernedering van de koningsbodes.

Dit is niet in tegenspraak met de bedoelingen van de vertellers van dierenverhalen. De Reynaertverhalen bevatten komische elementen. Grote passages of zelfs hele branches waren primair bedoeld om te vermaken. Enkele Renartteksten expliciteren zelfs de intentie om het publiek te laten lachen; bijvoorbeeld branche IV:

Or me convient tel chose dire
Dons je vos puisse fere rire.
Qar je sai bien, ce est la pure,
Que de sarmon n'aves vos cure
Ne de cors seint oïr la vie.
De ce ne vos prent nule envie,
Mes de tel chose qui vos plese.
Or gart chascun que il se tese:
Que de bien dire sui en voie
Et bien garniz, se dex me voie.
Se vos me volieez entendre,
Tel chosse porrieez aprendre
Que bien feroit a retenir. (v. 1-13).

(528) J. MANN, Ysengrimus, p. 40. Zie voor deze problematiek o.a. ook nog E. CHARBONNIER, Manger et boire dans l'Ysengrimus, in: (Red.) D. MENJOT, Manger et boire au Moyen Age. Tome 1. Nice, 1984, p. 405-414; en in dezelfde bundel: M. DE COMBARIEU, Manger (et boire) dans le Roman de Renart, p. 415-428. Het laatste artikel heeft echter een opsommend karakter en gaat vooral in op de Renartverhalen die beginnen als een zoektocht naar voedsel. De bijdrage van Charbonnier beklemtoont dat het beschrijven van overvloed en vraatzucht en het overtreden van de kloosterregels typisch is voor geschriften uit een milieu van reguliere geestelijken. Interessant is de opmerking dat de voedselmetaforen maaltijden in woorden worden: ‘C' est ainsi que les festins métaphoriques offerts au loup tienneut plus de place que ses véritables repas.’ (p. 408).

(529) A.J. GUREVICH, Le comique et le sérieux dans la littérature religieuse du Moyen Age, p. 87-88, geciteerd door Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 277.

[p. 371]

Een dergelijk Renartverhaal (één der oudste!) werd verteld om lering te geven (‘aprendre’, Mar. IV v. 12) én om te amuseren, te lachen (‘rire’, v. 2)⁽⁵³⁰⁾. De studie van de lach in VdvR is nog niet gemaakt. Voor de Franse branches kwam J. Subrenat tot de conclusie dat de lach van dieren en dorpers ten opzichte van de vos ‘une tonalité sympathique’ heeft, maar dat de lach van de vos ambigu is⁽⁵³¹⁾. De vosselach gaat samen met ‘une arrière-pensée’. Het is ‘le rire hypocrite’, ‘le rire méchant’. De vos lacht om te misleiden en lacht om het succes van zijn list. De toon is sadistisch. In VdvR is de lach ambigu vóór het slachtoffer in de val loopt (tegenover Bruun in A 626 en A 657 e.v.⁽⁵³²⁾) en satanisch nadat de val is dichtgeklapt⁽⁵³³⁾. De vosselach en de daaraan gepaarde spot manifesteren zich het duidelijkst in het dorp en richten zich tegen de zondige slachtoffers (o.a. tegen Bruun in A 935-951 en tegen Julocke in A 1286-1297). De vosselach beperkt zich echter niet tot het dorp. Ook tegenover Nobel lacht de vos (in A 2568). Het is de zelfingenomen lach van een individu dat de touwtjes stevig in handen heeft.

(530) Het probleem is echter veel te complex om hier oppervlakkig behandeld te worden. In hoeverre zijn de auteurs hier natuurlijk oprecht? En wat bedoelen ze precies met ‘rire’? Bovendien moet voor elke branche dezelfde vraag genuanceerd worden. We verwijzen hier, zonder er verder op in te gaan, naar P. WACKERS, Al ist som boert... Methodological Reflections on the Study of Comedy in Animal Stories, in: Reinardus, 3 (1990), p. 199-211.

(531) J. SUBRENAT, Le rire des animaux dans le Roman de Renart, in: (Red.) Th. BOUCHE en H. CHARPENTIER, Le rire au Moyen Age, p. 335-346, m.n. p. 341-343.

(532) Hiertegenover staat de naïeve lach van het slachtoffer, dat meent dat de buit verzekerd is in A 622 (Bruun) en A 1622 (Isegrim).

(533) Wij denken trouwens dat ook in de RdR deze satanische dimensie in de vosselach niet ontbreekt. Hiervoor is echter een nauwkeurig en diepgaand onderzoek nodig.

Carnaval en rite

De Reynaert is een ingewikkeld web van maskers en vermommingen. De wereld van VdvR is een omgekeerde wereld waarin de dieren spreken. In het universum van het dierenverhaal zet de mens een dierlijk masker op. Maar ook het dier wordt op zijn beurt weer ontmaskerd. De dorpswereld is een ‘andere wereld’ waar de feodale orde omgedraaid wordt. Het dorp is een wereld op zijn kop⁽⁵³⁴⁾. De mensen die getekend worden verpersoonlijken de lage menselijke uitingen en leven instinctief als dieren; de hofdieren verliezen in het dorp hun menselijke trek-

(534) Dit is niet hetzelfde als het literaire motief van de ‘mundus inversus’ (‘topsy-turvy-world-motief’). Vgl. P. KING, De Verkeerde Wereld in ‘Van den Vos Reynaerde’, p. 299. In VdvR komt het absurde of het paradoxale niet voor. De literaire werkelijkheid wordt beschreven in herkenbare categorieën. De verhoudingen tussen de dieren vertonen parallellen met de verhoudingen tussen de dieren in de reële dierenwereld.

[p. 372]

ken. In de dorpswereld worden de maskers nogmaals omgedraaid, zodat men op den duur niet meer weet wie wie is. Uiteindelijk stelt men zich de vraag wie het masker draagt. Reynaert? De andere dieren? De mens? De verteller? De interpretator? Reynaert is de meester-vermommer, de grote verleider. Hij vermomt zich als monnik, maar ook als pelgrim, biechteling, vredebrenger, trouwe hoveling, bange christen, ketter, trouwe bondgenoot, neef, enz.

Het gebruik van maskers en vermommingen, de omkering, de nadruk op de versmelting van het sacrale en het profane, van ernst en lach, het op zijn kop zetten van de norm, het parodiëren van godsdienstige formules, het lawaai maken, de ambivalentie, het taalspel, de obsceniteiten, de agressie, de instincten, de list..., al deze thema's zijn typisch voor de carnavalliteratuur. Is VdvR in het algemeen, en zijn de dorpsscènes in het bijzonder, in verband te brengen met carnaval? Een verleidelijk probleem... dat alleen met de nodige nuances kan worden benaderd.

We vinden in VdvR inderdaad gegevens en passages die verwantschap vertonen met carnavaleske motieven en thema's, dit wil zeggen dat ze in verband kunnen worden gebracht met het carnaval en de zottenfeesten. Daarom kunnen we de tekst als ‘carnavalesk’ definiëren, op voorwaarde dat we ‘carnavalesk’ in de breedst mogelijke zin opvatten, nog breder dan de Bakhtineaanse definitie van het carnavaleske:

non seulement les formes du carnaval au sens étroit et précis du terme, mais encore toute la vie riche et variée de la fête populaire au cours des siècles et sous la Renaissance, au travers de ses caractères spécifiques représentés par le carnaval à l'intention des siècles suivants⁽⁵³⁵⁾.

VdvR is geen carnavasleske tekst in Bakhtineaanse zin⁽⁵³⁶⁾. In de dorpsscènes in VdvR is wel een aantal door Bakhtin bestudeerde fenomenen

(535) M. BAKHTIN(E), L'oeuvre de François Rabelais et la culture populaire au Moyen Age et sous la Renaissance. Parijs, 1970, p. 218-219.

(536) Vooraleer we nader op deze vraagstelling ingaan, willen we een kritische bemerking formuleren over de Rabelaisstudie van Bakhtin. We delen de veelvuldig geformuleerde kritiek op het werk van Bakhtin (o.a. van A.J. GUREVICH, in: Le comique et le sérieux dans la littérature religieuse du Moyen Age; zie Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 277). Bakhtin maakt een onjuiste scheiding tussen de officiële en de populaire cultuur (de cultuur van de marktplaats en het ‘proletariaat’) en hij suggereert een oneigenlijke breuk tussen het komische en het ernstige. Bakhtins analyse vertrekt vanuit een aantal verkeerde ideeën over de middeleeuwse sociale verhoudingen en over de rol van de clerici. Hij gebruikt voor de scheiding van het officiële en het niet-officiële circuit (voor hem synoniem van volks) een mooi beeld, dat hij evenwel fout interpreteert. Hij vergelijkt de officiële cultuur met de religieuze tekst en de gehistorieerde initialen en de niet-officiële cultuur met groteske margeversieringen uit middeleeuwse geïllustreerde handschriften. Drolerieën komen voor op dezelfde pagina's van de religieuze teksten, maar ze hebben geen verband met de tekst: ‘s'ils existent côte à côte, ils ne fusionnent pas, ne se mêlent pas’ (L'oeuvre de François Rabelais, p. 104). Hier vergist Bakhtin zich. Het ernstige en het komische maakten deel uit van hetzelfde levensbeeld. Het was dezelfde lezer die grotesken bekeek en het gebed las. Ernst en komiek hadden hun eigen vaste plaats en existeerden terzelfdertijd. Margeversieringen konden een illustratie of een antithese zijn van wat in de tekst gezegd werd.

[p. 373]

aanwezig. Naast de hierboven opgenoemde: het tegenover elkaar stellen van leven en dood, ondergang en regeneratie, de verstoring en de omverwerping van de feodale orde, de nadruk op eten en drinken, de lichamelijkheid en het groteske lichaam met de nadruk op openingen en onedele functies (neus, mond en aars)⁽⁵³⁷⁾. De dorpsscènes worden gekenmerkt door een opmerkelijke lichamelijkheid in de naamgeving en in de activiteiten van de bewoners. De beer moet om los te komen, zichzelf verminken en laat een oor en zijn klauwen in de boom. De kater ‘castreert’ de geestelijke door een van zijn testikels af te bijten. Alle straffen zijn lichamelijke straffen. Ook Reynaerts spot richt zich deels naar het lichaam. Geschonden lichaamsdelen worden verbonden met religieuze metaforen (‘capproen’, ‘crune’, ‘anscoen’ in A 944-949). Het rood van het bloed wordt in de Bruunpassage het rood van de geestelijke kledij en in de Tibeertscène het rood van de saus. Zo worden eten en drinken met het gevecht verbonden.

Toch is VdvR geen carnavalliteratuur. De Reynaertverhalen hebben sociologisch niets met vastenavond te maken en ze zijn ook niet geschreven om te vertellen of te spelen tijdens een welbepaalde periode van het jaar. Wellicht wordt hier en daar aan carnavaleske situaties gedacht of eraan gerefereerd, bijvoorbeeld het luiden van de klokken en de haast rituele wolvejacht in Vermandois. Deze elementen functioneren in VdvR (en in sommige branches van de RdR⁽⁵³⁸⁾) anders dan in de carnavalliteratuur. De ‘carnavaleske’ elementen worden in VdvR geïntegreerd en met een nieuwe betekenis geladen. Het literaire effect mag niet verwisseld worden met de bouwstenen waaruit het werk is opgebouwd⁽⁵³⁹⁾.

Volgens M. Bakhun zijn de lach, het gevecht, de nadruk op eten en drinken in de carnavalliteratuur ambivalent: enerzijds worden ze geassocieerd met laagheid en vernietiging, anderzijds houden ze een be-

(537) Zie P. ARENTS, De amplitude van het carnavalisatie-concept bij M. Bakhtin, in: (Red.) H. VAN GORP, Dialogeren met Bakhtin. De uitdaging van het vreemde woord. (ALW-cahier, 4.) Leuven, 1986, p. 68-85, m.n. p. 68-72.

(538) In de ‘matière renardienne’ is wel een aantal ondubbelzinnige toespelingen naar het carnaval of naar het zottenfeest te vinden. Het zottenfeest is het feest van de onnozele kinderen, dikwijls onmiddellijk na kerstmis of op de dag van de besnijdenis. Op deze dag werden de religieuze formules en de religieuze taal omgekeerd. Br. XII van de RdR, geschreven door Richard de Lison, verwijst naar het zottenfeest: ‘Dan prestre, il est la feste as fox. / Si feta len demein des chox / Et grant departie a Baieus: / Ales i, si verres les jeus'.’ (Mar. XII 469-472). Er zijn in dit verhaal duidelijke verwijzingen naar het op zijn kop zetten van de religieuze rites. Richard verwijst in branche XII naar ‘Saint-Gilles’ (XII v. 1006), de patroon van de zotten in de middeleeuwen, naar de priester van de Zotheid (XII v. 837), naar het zottenfeest zelf (XII v. 469) en naar het eten van kaas, het geliefde voedsel van de gekken. Zie o.a. Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 276.

(539) Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 276: ‘la présence de scènes ou de personnages prétendus “carnavalesques” ne doit pas conduire inéluctablement à penser que toute cette littérature est carnavalesque’.

[p. 374]

lofte van hernieuwing in en zijn ze in verband te brengen met de nietofficiële waarheid, vrijheid en verandering. Er geschiedt een omkering vanuit de geestdriftige krachten van blijheid. De carnavaleske wereld is triomfantelijk, vruchtbaar en houdt een positieve utopie in.

De Reynaerthyperboliek en -lach functioneren niet in een visie van een zich steeds vernieuwende, bevrijdende wereld. Het ‘Lebensbejahend’ karakter⁽⁵⁴⁰⁾, de positieve utopie en de fundamentele blijheid, die kenmerkend zijn voor de carnavalliteratuur, zijn in VdvR afwezig. Het woord, de spot, het groteske lichaam, het eten en drinken, de platheid (‘le bas corporel’) staan in de Reynaert in dienst van de satire. De topografie van het lichaam en van het ‘lage’ spreken (vloeken en vervloeken, roepen en briesen) wordt gebruikt ter karakterisering van het moreel verkeerde en van de ontmaskering. Voor Willem heeft de dorpsgemeenschap geen positieve kanten.

Een mogelijke toespeling op het zottenfeest in de ‘matière renardienne’ is het schreeuwend zingen van de mis in branche XII van de RdR (‘A chanter a mis son pense / Durement brait et ulle et crie’, v. 468-469). Een dergelijke kakafonie was typisch voor het luide geschreeuw van de zottenfeesten. In de branches XII en XIV kan ook het klokken luiden verbonden worden met zottenfeesten. In beide gevallen wordt er gezegd dat Renarts slachtoffer dit met te veel ijver deed⁽⁵⁴¹⁾. Ook in VdvR worden de klokken te Elmare zo hevig geluid dat iedereen gealarmeerd wordt en denkt ‘dat die duvel ware’ (A 1494)⁽⁵⁴²⁾. De bron van het klokken luiden in VdvR is de ‘matière renardienne’⁽⁵⁴³⁾.

Het auditieve speelt in VdvR een belangrijke rol. Het maken van lawaai is een van de terugkerende vaste elementen van de vosselist. Wanneer Lamfroyt de gevangen beer opmerkt, loopt hij naar het dorp en de dorpers komen er luidkeels op af. Dit geluid is voor Bruun een teken

(540) P. ARENTS, De amplitude van het carnavalisatie-concept bij M. Bakhtin, p. 71.

(541) J. FLINN, Le Roman de Renart dans la littérature française, p. 88, verbindt deze passage met het zottenfeest, de dag waarop de klokken met overdreven ijver werden geluid. Voor een analyse van dergelijke feesten, verwijzen wij naar: H. PLEIJ, Het gilde van de Blauwe Schuit.

(542) Dit motief van het ‘duivelse’ luiden komt ook in branche XII voor. Volgens Bouwman ligt branche VIII aan de basis van de vermelding in VdvR, en niet de branches XII en XIV die het klokken luiden uitvoerig verhalen. Als dit klopt bewijst dit nog maar eens hoe goed Willem thuis is in de ‘matière renardienne’. Wij gaan niet akkoord wanneer Bouwman stelt dat er van invloed geen sprake kan zijn als er een aantal opvallende verschillen zijn (bijv. Primaut of Tibert in plaats van Isegrim, of een andere aanleiding, of een andere straf...). Willem past immers voortdurend zijn bronnen aan en gebruikt ook Le plaid zeer creatief.

(543) Het klokken luiden komt voor in de branches Mar. VIII (v. 130), Mar. XII (v. 1003-1212; 1274-1257), Mar. XIV (v. 416-443; v. 471) en Mar. XVII (v. 789-791 en v. 1047-1048) van de RdR (vgl. M. DE COMBARIEU DU GRES en J. SUBRENAT, Le Roman de Renart. Index des thèmes et des personnages, p. 59) en in de Ysengrimus, boek V, v. 855 e.v.

[p. 375]

som in actie te komen. ‘Doe hi dat gheruchte hoorde, / Hi spranc up’ (A 739-740). Hij scheurt zich los zodat hij zichzelf verminkt. Wanneer Tibeert vaster en vaster in de val zit, begint hij te schreeuwen, hij ‘stont ende ghal / So lude dat Martinet ontspranc’ (A 1226-1227). Wanneer de zes naaste buren van de rijke pastoor Isegrim bemerken, ‘Doe maecten si een groet gheluut / Ende die ghebuere quamen huut / Ende maecten grote niemare / Manlic andren’ (A 1571-1574). Er volgt een afslachting. Ook Isegrims val van de hanebalk gaat gepaard met groot lawaai, zodat iedereen die ligt te slapen, opschrikt. Het geluid wijst de gesloten dorpsgemeenschap op een vreemdeling. Geluid roept de dorpers op tot strijd gedurende de dag of schrikt hen op tijdens de nacht. Het is best mogelijk dat dergelijke scènes waren geïnspireerd op reële toestanden. Het klokken luiden maakte deel uit van het leven van de middeleeuwer. Het was in dorpen en steden een signaal van gevaar⁽⁵⁴⁴⁾. De klok was een middel tot algemene mobilisatie en een symbool van de sterke solidariteit van de gemeenschap. Bij het horen van klokkengelui waren de stedelingen en dorpelingen getraind om zich naar buiten te begeven om zich te vergewissen van het gevaar. Dit alarm werd in de realiteit vaak beantwoord met blinde reacties van paniek en met wanordelijke vechtpartijen⁽⁵⁴⁵⁾.

Het luiden van de klokken kan worden verbonden met rituele praktijken. Het is trouwens opvallend dat de slachtpartijen in een aantal Reynaertpassages een ritueel karakter vertonen. De afranseling van beer, kater en wolf vertoont een vast patroon. In tegenstelling tot de meeste avonturen in Le plaid gaat het in VdvR steeds om gevechten tot de dood⁽⁵⁴⁶⁾. Isegrim wordt het wreedst behandeld. Door zijn vraatzucht raakt hij gevangen in een gat. Hij wordt ontdekt, bekogeld en geslagen, geblinddoekt door de kinderen van het dorp, opnieuw geslagen en

(544) Het luiden van de klokken kon op velerlei situaties wijzen: begrafenisceremonieel, zottenfeest, gevaar... De klokken waren in de middeleeuwen ook de aankondigers van kalenderfeesten. Het kalenderjaar, gebaseerd op een versmelting van profane riten en mythen en van religieuze feesten, kende momenten van stilte (de vasten, in theorie althans) en van lawaai (carnaval, de vooravond van Sint-Jan en Allerheiligen). Het gaat hier bijna steeds om feesten die een wisseling van de seizoenen aanduiden en dus verbonden worden met geboorte, leven en sterven, met vruchtbaarheids- en doodsriten. Lawaai wordt verbonden met momenten van omkering, wisseling en vermomming. Op Allerheiligen, de dag waarop de wintercyclus geopend werd, werden de klokken geluid. Dit lawaai wordt door M. Grinberg in verband gebracht met gemaskerde geesten en terugkerende doden (‘chasse sauvage’). Zie M. GRINBERG, Charivaris au Moyen Age et à la Renaissance, Condamnation des remariages ou rites d'inversion du temps?, in: (Red.) J. LE GOFF en J.-C. SCHMITT, Le charivari, Parijs/enz., 1981, p. 141-147, m.n. p. 146. Zie ook R. MUCHEMBLED, La violence au village. Sociabilité et comportements populairen en Artois du XVe au XVIIe siècle. Turnhout, 1989, p. 126-130 en p. 353.

(545) R. MUCHEMBLED, La violence au village, p. 126-141, beschrijft de betekenis van en de reacties op het luiden van de klokken in de vijftiende eeuw.

(546) Zie onze p. 360.

[p. 376]

gestoken, vervolgens uit het gat gesleurd en een steen rond de hals gebonden. Daarna wordt hij losgelaten en door een meute honden en de dorpers opgejaagd en met stokken belaagd. De tekst meldt expliciet: ‘Doe viel hi neder up dat gras / Of hi ware al steen door.’ (A 1596-1597). De confrontatie tussen mens en hofdier of tussen de vos en sommige hofdieren is er een op leven en dood. De halfdode wolf wordt na het vernederende gevecht door de kinderen op een baar gelegd en weer onder luid geschreeuw, ‘met groten ghehuke’ (A 1601), ‘over steene ende over struke’ (A 1602) rondgedragen. Uiteindelijk wordt hij buiten het dorp in een gracht gegooid, waar hij heel de nacht als dood blijft neerliggen.

De wolf wordt gestraft door kinderen. Dat de executeurs kinderen zijn, is betekenisvol⁽⁵⁴⁷⁾. Kinderen werden in de middeleeuwse literatuur, voor zover ze er een plaats in verwierven, beschouwd als tegengesteld aan de volwassenen. Zij werden op hetzelfde niveau behandeld als de ouderlingen en de gekken. Net als deze groepen behoorde het kind tot de niet-ridderlijke, onhoofse wereld. Kenmerkend voor het kind waren de onbezonnenheid, uitgelatenheid en wreedheid. ‘Aux yeux des homines mûrs, c'est l'âge de la turbulence et de la déraison, c'est l'âge comique par excellence.’⁽⁵⁴⁸⁾ Isegrim wordt in een steeds ergere graad vernederd: de volwassenen, de honden, de dorpsjeugd. Deze scène vertoont gelijkenissen met het voltrekken van een begrafenisceremonieel. Op bijna rituele wijze wordt de wolf naar een ‘andere wereld’ geleid, naar de gracht aan de rand van het dorp waar hij aan zijn lot wordt overgelaten. De gracht symboliseert de laagte, de afzondering en de onderwereld.

We moeten opletten om de associaties niet te ver te drijven. Toch roept deze beschrijving parallellen op met de overgeleverde gegevens betreffende de vele middeleeuwse jeugdbendes en de middeleeuwse charivari. A. van Gennep beschrijft diverse groepen van kinderen en jongelingen die tijdens bepaalde periodes van het jaar vechtend door de straten trokken. Deze trektochten kunnen verbonden worden met de rituele overgang van de ene levensfase naar de andere⁽⁵⁴⁹⁾. Zulke gebeur-

(547) Of het om kinderen of jongelingen gaat, is niet uit te maken. De middeleeuwse literatoren ‘ne distinguent pas toujours nettement l'enfance et l'adolescence et qu'ils usent parfois indifféremment des mots enfant, valet, bachelier, jovencel pour désigner l'être qui n'est pas encore adulte’, in: Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 148.

(548) Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 149.

(549) A. VAN GENNEP, Manuel de folklore françair contemporain. T.I. Parijs, 1943: ‘on peut regarder les batailles d'enfants et d'adolescents comme une tradition française générale’ (p. 171). Ook in Vlaanderen kwam dit verschijnsel voor. Het bestaan van deze traditie gaat ten minste tot de elfde en twaalfde eeuw terug. De oudste getuigenissen van charivari (groepen van ongehuwde jongelingen, meestal gemaskerd, die een stoet vormden, lawaai maakten, die niet bang waren van geweld en obsceniteiten) dateren pas uit de veertiende eeuw (een der oudste vermeldingen ervan is te vinden in de Roman de Fauvel). Ongetwijfeld bestond deze traditie reeds langer en waren er oudere voorlopers van dit fenomeen bekend. C. Ginzburg ziet in de ‘familia Herlechini’ (‘chasse sauvage’) een vroege voorloper (reeds geattesteerd in de elfde eeuw). Zie C. GINZBURG, Charivari, associations juvéniles, chasse sauvage, in: Le charivari, p. 131-140, m.n. p. 133; en M. GRINBERG, Charivaris au Moyen Age et à la Renaissance, p. 141-147. Vgl. H. REY-FLAUD, Le charivari; les rituels fondamentaux de la sexualité. Parijs, 1985; en H. PLEIJ, Het gilde van de Blauwe Schuit, p. 32-46.

[p. 377]

tenissen grepen in de middeleeuwen plaats als relict van Germaanse riten, zonder dat men de werkelijke achtergronden kende. Dergelijke jachten overleefden uiteindelijk slechts in gedesacraliseerde vorm of als literaire motieven⁽⁵⁵⁰⁾.

De middeleeuwse mens trachtte door een dergelijke initiatie zijn angst voor het gevaar en het duivelse te overwinnen. De symbolische dood van de vijand van de mens brengt de mens zelf leven. De afslachting van Bruun (vgl. de ‘chasse à l'ours’) en vooral die van Isegrim vertonen gelijkenissen met het ondergaan van initiatieproeven. De wolf wordt geïnitieerd in de dood, de kinderen in het leven, door het gevaar te trotseren en het demonische dier te overwinnen. M. Eliade⁽⁵⁵¹⁾ somt onder de kenmerken van de initiatiedood onder andere het buiten bewustzijn geraken en het begraven op. Isegrim wordt daarenboven onder veel lawaai en in de duisternis aan zijn lot overgelaten. De hofdieren worden geïnitieerd in de wetmatigheden van de andere wereld, waar ze oog in oog staan met de dood. De wereld van het dorp is voor Isegrim de wereld van de ondergang.

Het middeleeuwse publiek maakte bij het aanhoren van het avontuur van de wolf in Vermandois wellicht nog andere associaties. Misschien werd een parallel getrokken met de middeleeuwse wolvejachten? De middeleeuwer had een grote schrik voor de wolf, die een aantal satanische eigenschappen werd toebedeeld. Angst en haat leidden tot wrede klopjachten⁽⁵⁵²⁾. Werden dergelijke jachten door de Reynaertdichter ge-

(550) De middeleeuwse mens paste deze initiatieclichés in zijn denk- en leefwereld in. M. Eliade heeft dit onderzocht voor een aantal literaire motieven uit de ‘matière de Bretagne’ (o.a. de nachtelijke initiatiewake, de afdalingen in de Onderwereld, de band tussen soevereiniteit en een aantal initiatierituelen). M. ELIADE, Riten en symbolen van inwijding, p. 217.

(551) M. ELIADE, Riten en symbolen van inwijding, p. 60.

(552) Over het bijgeloof rond wolven en de ‘huées au loup’, de wolvejachten, zie D. BERNARD en D. DUBOIS, L'homme et le loup. Parijs, 1981, p. 77-125 (Chasser le loup). Zij vermelden enkele Franse getuigenissen die erop wijzen dat dergelijke wolvejachten inderdaad plaatsvonden (o.a. van premies uitgeschreven voor de wolvejacht in 1297 en een ordonantie uit 1413). Er is nog een aantal andere volksgebruiken bekend waarbij dieren worden gevangen om ze daarna pijnlijk te doden (kattrekken, rattenschieten, ganzerijden, hanevechten, bullebijten, het doden van het winterkoninkje, enz.). Er zijn in de Vlaamse archieven gevallen bekend van gevangen wolven die door een smid gemuilkorfd werden, waarna ze terug vrijgelaten werden om zo de hongerdood te sterven (en aan de soortgenoten kond te doen dat die van dat bepaald dorp geen gemakkelijke waren). Wij zijn ervan overtuigd dat verder onderzoek in deze richting resultaten oplevert. Wij verwijzen hier ook naar middeleeuwse dierenstraffen zoals beschreven in H.A. BERKENHOEF, Tierstrafe, Tierbannung und Rechtsrituelle Tiertötung im Mittelalter. Leipzig/enz., 1937.

[p. 378]

transformeerd tot een scène waarin Isegrim slachtoffer wordt van Reynaerts list?

De Reynaertverhalen zijn polyinterpretabel. Het samenbrengen van de afrossing, de seksualiteit, de jacht, de kinderen en de vermelding van de halfdode wolf resulteert in een scène waarin leven en dood, vruchtbaarheid en vernieling worden gecontrasteerd. De rituele praktijken worden hier door de wreedheid in deze context bijna lachwekkend. De angst wordt verdrongen door de lach en de scène verandert in een talig spel. Ernst en lach zijn tekenen van deze dubbelzinnige dorpswereld.

2.5. De onhoofse dorpswereld: conclusies

Het dorp in VdvR is een diabolische, waanzinnige en gewelddadige wereld waar geen plaats is voor blijheid en utopie. In de mensenwereld blijven de dieren dier, of anders: in het dorp worden de hovelingen in de confrontatie met de mens beest. Hoe antropomorf ze zich elders ook gedragen, hier worden ze in hun rol van slachtoffer dierlijk voorgesteld. De hovelingen verliezen hun spraak en reageren impulsief en instinctief. Ze janken en huilen. De confrontatie tussen mens en hofdier verloopt stom; de rede wordt uitgeschakeld. De hoofse koningsboden die te Maupertuus nog zwierig het hoofse taalregister bespeelden, worden in deze omgeving beroofd van die kwaliteit. Er is nergens sprake van echte communicatie. Pas wanneer hij het dorp verlaten heeft, herwint Bruun zijn rationele vermogens (hij begint te denken, te vervloeken). De dorpelingen reageren instinctief. Geprikkeld door lawaai wapenen ze zich en gooien zich solidair in de strijd. Hun talige activiteiten beperken zich tot roepen, vloeken en jammeren. Ze worden gedreven door emoties, paniek en wraak. In de confrontatie tussen mens en hofdier wint de mens altijd. Alleen Reynaert is mens en dier meester. Hij bespot zowel zijn slachtoffers onder de hoofse ridders als onder de dorpers. De dorpsruimte is de enige ruimte in VdvR waar mens en dier met elkaar in contact komen. Het is een gemengde wereld. Het is mogelijk dat er van werkelijk talig contact sprake is wanneer Reynaert Julocke spottend troost. Het betreft hier eerder een interne monoloog, zoals dit reeds gebeurde in de verwensing van Lamfroyt (‘ergher puten sone’). Reynaert is de enige die communiceert in de confrontatie tussen dier en mens. De taal is zijn grootste wapen.

De dorperlijk-kloosterlijke ruimte in VdvR is een negatieve ruimte. Het is een topische plaats, gekenmerkt door lelijkheid, platvloersheid en perversiteit. De dorpers worden afgeschilderd als wreed, smerig en onhoofs. In het dorp is een zekere sociale stratificatie aanwezig. Pastoor en koster voeren de parochianen aan, Lamfroyt is de beste van afkomst. Toch zijn de relaties en de afstamming dubieus en lachwekkend en is er van een vaststaande hiërarchie geen sprake. De dorpers zijn eerst en

[p. 379]

vooral een collectief⁽⁵⁵³⁾. Het dorp schijnt slechts uit individuen te bestaan bij de gratie van de denigrerende naamgeving. In de beschrijving van hun uiterlijk is geen plaats voor nuance, noch voor realisme. Het zijn enkelvoudige figuren. Hun fysiek, portret of naam verraadt ook hun karakter⁽⁵⁵⁴⁾. De naamgeving structureert de ruimte: de antroponiemen schetsen het dorp als een sociaal gesloten ruimte, een a-hoofse ruimte. Het resultaat van de naamgeving is dat de dorpswereld gekarakteriseerd wordt als de anti-these van de hoofse wereld: de ‘andere wereld’. De dorper is door zijn lelijkheid een spiegel van de slechtheid. Hij wordt fysiek geschilderd als een primair menstype, dat bijna archetypische dimensies aanneemt en in een aantal opzichten verwantschap vertoont met de reus, de wildeman, de melaatse, de ketter en zelfs de duivel.

De hofwereld en het dorp hebben geen gemeenschappelijke kenmerken. De dorper leeft uitgesloten van de hoofse gemeenschap. De dorpsgemeenschap is streng gesloten, solidair en chaotisch. Het dorp is een vijandige ruimte voor de hofdieren en de hoofse mens. De afstand is significant voor het mentaliteitsverschil, voor het totale verschil tussen beide antithetische werelden, tussen hoofs en dorperlijk. De afstand tussen hol en dorp wordt niet geëxpliciteerd. Het dorp ligt ver weg van het hof. In de Bruunscène moet Bruun een flink stuk afleggen voor hij weer aan het hof is. Het gaat hier om een ideologische afstand: het beeld van de dorper en de afstand tussen dorp en hof weerspiegelt een gefixeerd wereld- en mensbeeld, waarbij de aandacht ligt op de gevestigde sociale orde en de afkomst⁽⁵⁵⁵⁾.

Maupertuus en het dorp worden verbonden door een krom pad. De Reynaertwereld en de dorpewwereld vloeien ineen. Voor Reynaert is de dorpswereld de plek waarnaar hij zijn slachtoffers leidt en waar hij zelf voedsel vindt. Hij kent er de kleinste gaten en ontsnapt er bijna steeds ongestraft. Voor zijn tegenstanders bestaat de dorpswereld uit bedreigende holen, gaten, (val)deuren, ommuringen en spleten. Het dorp is voor het hofdier een ruimte van de verleiding en van de belofte van voedsel, maar waar uiteindelijk alleen gevaar, ‘baraet’, straf en vernedering schuilt. De dorpswereld sluit aan bij de Reynaertwereld. Zowel geografisch als moreel ligt het dorp het dichtst bij de Reynaertwereld.

(553) H.R. JAUß, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, p. 221, spreekt in dit verband van ‘die wesenlose Kollektivität des vilain’.

(554) Ph. MENARD, Le rire et le sourire, p. 534: ‘Pour un homme du Moyen Age un être affreux ou simplement laid est nécessairement méchant. Le corps n'est-il point la senefiance de l'âme?’.

(555) M. DE COMBARIEU, Image et représentation du ‘vilain’ dans les chansons de geste (et dans quelques autres textes médiévaux), in: (Red.) CUER MA, Fxclus et systèmes d'exclusion, p. 7-26, m.n. p. 22-23. ‘Le vilain connaîtrait alors le plus profond niveau de l'exclusion pour les mentalités médiévales: celui de l'exclusion spirituelle de la communauté religieuse et chrétienne’ (p. 23).

[p. 380]

Hoewel het dorp nauw aanleunt bij de Reynaertwereld wordt de dorpswereld geregeerd door andere wetmatigheden. Het is een tussenwereld waar de mens de baas is. Wanneer de vos een kip gevangen heeft, trekt hij weg, ‘verre huut allen weghen’ (A 882), waar hij niet gestoord wordt. Het dorp is deel van Reynaerts jachtgebied, maar het ligt in de periferie ervan. Reynaert blijft er niet langer dan nodig.

[p. 381]

3. Tussen hof en hol (het verhaal)

In de vorige paragrafen werd de oppositie hoofs (hof) tegenover onhoofs (Maupertuus/dorp) geschetst. De Nobelwereld is potentieel een hoofse wereld, waar harmonie en eensgezindheid zouden moeten heersen; de vossewereld symboliseert het negatieve, de kromheid en het ‘menichfoude’. Tot nu toe behandelden we de diverse werelden als statische ruimten los van de verhaaldynamiek en kwam nauwelijks aan bod hoe ze op elkaar inwerken.

De hovelingen hebben de opdracht om de verstoorde hoofse norm in het eigen midden te herstellen en uit te dragen. Zowel langs de hofzijde als langs de hofzijde worden pogingen ondernomen om het anders-zijn van de tegengestelde wereld op te heffen.

Van nu af aan volgen we de verhaalloop aan de hand van een dynamisch model dat geïnspireerd is op het semantisch-structurele schema van A.J. Greimas. We volgen de verhaalontwikkeling met de nadruk op de transformaties die zullen plaatsgrijpen tijdens de momenten van opdracht (MF), voorbereiding (CF), confrontatie (PF) en sanctie (SF). Onze aandacht gaat vooral naar de ruimten waarin deze transformaties plaatsgrijpen en naar de manier waarop de veranderingen en ontwikkelingen gebeuren. Het taalgebruik staat centraal. Daarnaast trachten wij een consequente commentaar op het hele verhaal te geven. Een van de verschillen tussen onze lezing en de exegetische interpretaties van J.W. Muller, F. Lulofs, e.a., is dat wij een selectie van de Reynaertproblemen maken. Op sommige passages wordt in detail ingegaan (vgl. de close-reading-methode), andere worden niet behandeld. De passages die reeds in vorige delen ter sprake kwamen, zijn het vertrekpunt van de analyse en worden summier behandeld bij de lineaire Reynaertlectuur.

We analyseren VdvR als een zelfstandige tekst. De analyse van VdvR gaat vooraf aan de vergelijking met de RdR. De Franse brontekst wordt als achtergrond en vergelijkingsmateriaal gebruikt om een beter inzicht te krijgen in de specifieke bedoelingen van de Reynaertauteur.

We verdelen het verhaal in vier delen, die overeenkomen met de vier fasen uit het model van Greimas; de scène aan het hof, namelijk de hofdag met de klachten en de aankomst van Cantecleer (1. Het hof van Nobel en het ‘hof’ van Cantecleer); de drie tochten van de hofboden (2. De bodetochten naar Maupertuus); het proces, de veroordeling en de vrijspraak (3. In het hol van de leeuw); en tot slot Reynaerts terugtocht (4. De afrekening). Deze indeling is gebaseerd op de belangrijkste ruimtelijke cesuren in VdvR. De ruimtewisselingen structureren het verhaal. De lokalisatie van het gebeuren helpt de verhaaldraad in de meest letterlijke zin vooruit.

[p. 382]

3.1. Het hof van Nobel en het ‘hof’ van Cantecleer (A 41-496)

In de openingsverzen van het verhaal schetst de Reynaertauteur een idyllisch lentelandschap ter karakterisering van het hof van koning Nobel. Nobel heeft zijn onderdanen laten roepen, hij heeft vrede geboden over heel zijn rijk en hij wil hof houden om zijn prestige te vergroten. Hij meet zich duidelijk de allures aan van Karel en Artur, wat door de Reynaertdichter onderstreept wordt door het gebruik van typische ridderromanconstructies. De Reynaertdichter gebruikt net als de dichter van Le plaid het register en de genreconventies van de ridderroman om zijn Reynaertverhaal te vertellen. Iedereen komt naar het hoffeest, behalve de vos, die meteen ruimtelijk wordt geïsoleerd. Het ontbreken van Reynaert, één van de genodigde onderdanen, vormt een ‘manque’, een onvolkomenheid in de hoofse orde. De schijn van harmonie wordt slechts enkele verzen volgehouden. Tot in A 49 lijkt de hofwereld een perfecte gemeenschap: ‘Doe quamen tes sconinx hove / Alle die diere, groet ende cleene’ (A 48-49). Onmiddellijk treedt een verstoring van de hoofse ordo op. Die verstoring blijkt bij de eerste tussenkomst van Isegrim. Formeel is alles in orde. De wolf volgt de gebruikelijke procedure: hij gaat rechtop staan, laat zich vergezellen door zijn verwanten, spreekt de koning formeel aan en uit zijn klacht. Inhoudelijk loopt er iets fout. Isegrim geeft zich voor de hele hoofse gemeenschap uit als een hoorndrager. De wolf is gedwongen om een aantal intimiteiten openbaar te maken. Reynaert heeft Hersinde tot hoer gemaakt. De vos heeft zich bovendien meester gemaakt van de wolvewoonst en met zijn urine heeft hij het kroost en het huis van de wolf ontluisterd. Dit urineren in de woning lijkt een grappige toevoeging, maar tevens impliceert het dat de vos het territorium van de wolf heeft geschaad. Door het achterlaten van zijn sporen, maakt Reynaert aanspraak op deze ruimte en bedreigt hij Isegrims eigendom. Bovendien maakt vosse-urine blind. De vos heeft zo een aantal getuigen van het overspel (de verkrachting?) uitgeschakeld.

De wolf heeft zijn emoties niet onder controle. Na een formele aanhef glijdt hij af tot een dubbelzinnig en obsceen taaltje (A 73-77). Zijn taalgebruik is ambigu⁽⁵⁵⁶⁾ en wordt getekend door een hyperbolisch

(556) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 204, meent dat iemand ‘verhoeren’ op een dubbele wijze kan worden geïnterpreteerd en zowel ‘verkrachten’ als ‘iemands wensen ingewilligen’ betekent. Bovendien meent hij dat een dergelijke dubbelzinnigheid tijdens de voordracht kon geëxpliciteerd worden. Het rijm ‘verhoert/mesvoert’ wijst in dezelfde richting. Lulofs vermeldt dat ‘lupa’ in het Latijn een homoniem is van ‘wolvin’ en ‘hoer’. Hoewel een dergelijke suggestie waarschijnlijk lijkt, is ze niet volledig bewijsbaar. Wij volgen de stelling van Lulofs omdat de aanklachten vol dubbelzinnigheden en obsceniteiten zitten en omdat Isegrim later Reynaert en Hersinde op een dubbelzinnige manier met elkaar in (lichamelijk) contact brengt. Niet iedereen deelt deze mening. Verder onderzoek over de uitspraak van deze vormen is nodig.

[p. 383]

spreken: ‘Al ware al daken paerkement / Datmen maker nu te Ghent,/ In ne ghescreeft niet daer an’ (A 91-93).

De volgende klager is de hond Cortoys⁽⁵⁵⁷⁾. Op het eerste gezicht lijkt zijn klacht banaal. Na een ernstig delict betreffende verminking en overspel volgt nu de diefstal van een worst. Verdere ondermijning van de plechtige zitting geschiedt wanneer Tibeert het woord neemt. Hij verhindert dat er hofsolidariteit zou ontstaan - die er idealiter op de hofdag zou moeten zijn - door geen stelling te nemen tegen de vos en het klachtenpatroon te verstoren. De kat reageert op de klacht van de hond. Het hof is intern verdeeld. Er is aan Nobels hof geen harmonieus samenlevingsmodel. Tibeert bezorgt nieuwe informatie: de worst werd gestolen van een slapende molenaar. De combinatie van het conflict tussen kat en hond, de worst, de nacht en de molenaar wijst op een mogelijke scabreuze interpretatie van de klachten. Een scabreuze lectuur zou in het verlengde liggen van de klacht van Isegrim. De molenaar had in de middeleeuwse literatuur een twijfelachtige reputatie⁽⁵⁵⁸⁾. Ook haas, hond en kat speelden vaak een dubieuze rol in de middeleeuwse literatuur en iconografie⁽⁵⁵⁹⁾. Of het hier nu om een echte worst gaat of om de geslachtsorganen van de molenaar, is secundair. Het publiek kon in deze context de klachten dubbelzinnig opvatten. De hovelingen zijn geen heer en meester meer over wat ze zeggen.

Pancer stelt orde op zaken door een zware, doch enigszins duistere zaak aan te klagen: de mishandeling van de haas door de vos (A 126-169). De beschuldiging is bedreigend voor Reynaert omdat het slachtoffer aanwezig is en men zijn verse wonden kan zien. Wat precies wordt aangeklaagd is niet duidelijk. Reynaert leerde zijn leerling het credo zingen. Hij wilde hem kapelaan maken in een ongewone houding: ‘Vaste tusschen sine beene’ (A 145). Elders hebben wij gepoogd aannemelijk

(557) De Reynaertauteur geeft de klacht van het Franssprekende hondje weet in de indirecte rede (A 100-106). Hieruit kunnen we niet besluiten dat Willems publiek geen Frans zou verstaan. Wellicht heeft hij hier de indirecte rede gebruikt vanuit stijloverwegingen. De indirecte rede vergroot ook de komiek van deze passage, wat vooral in de voordracht van de tekst tot uiting kan worden gebracht.

(558) Zie onze p. 124.

(559) De hond wordt in overgeleverde literaire teksten en vooral in iconografische bronnen dikwijls met het diabolische en het obscene verbonden. De problematiek is echter complexer dan wij aangeven. De hond was ook een symbool van trouw en hij was als jager een van de meest gekoesterde dieren. Zie R. VAN DAELE, Die burse al sonder naet, p. 58-59 en onze n. II 867-868. Maerlant onderscheidt drie soorten honden. De edelste zijn goede jachthonden op hoge poten die niet kunnen blaffen. Ze worden verbonden met edelen die kerkelijke goederen beheren, roven en de vrouwen nalopen. De tweede zijn brakken en nuttig als jachthond, de derde zijn de huisdieren, minderwaardige honden maar goed als waker. De honden worden verbonden met geilheid: ze kleven bij het paren van achteren aan elkaar omdat ze zo hitsig zijn. Zie verder: E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, deel I, boek II, v. 629.776 en: P. BURGER, Jacob van Maerlant. Het boek der natuur. Amsterdam, 1989, p. 37-40, m.n. p. 39.

[p. 384]

te maken dat de uitdrukking ‘het credo zingen’ in liederen soms in scabreuze betekenis werd gebruikt. Bovendien is de keuze van de bever, in de middeleeuwse bestiaria als een castraat beschreven, opmerkelijk. Volgens ons is ook Pancers klacht dubbelzinnig. Net zoals Isegrim de dubbelzinnigheid van zijn klacht niet inziet, beseft de bever de draagwijdte van hetgene waarvan hij getuige was niet.

Er is een dubbele interpretatie van deze passage mogelijk. Een eerste is dat de dubbelzinnigheid op het niveau van de personages werkt. Dit zou betekenen dat hond en kat in bedekte termen praten over de castratie van de molenaar en dat de hovelingen de mishandeling van Cuwaert verbinden met sodomie⁽⁵⁶⁰⁾. Pancer wordt dan voor de hovelingen een naïeveling. Een andere lezing is dat de dubbelzinnigheden niet op het niveau van de personages werken. Tibeert en Cortoys brengen dan een banale klacht naar voren en de bever zou dan gezien hebben dat de vos Cuwaert beet. In dit geval hebben we te maken met dramatische ironie. Op het niveau van de verteller en de toehoorder zou het dan wél om een roof van een penis en om een castratie kunnen gaan. Het resultaat is in elk geval dat de toehoorder geconfronteerd wordt met een aantal scabreuze dubbelzinnigheden. In het eerste geval versluieren de hofdieren de situatie (worst) of zien ze de ernst van de situatie niet in (credo); in het tweede geval gaat de taal zelf leven, doordat een aantal bijbetekenissen geactiveerd wordt zonder dat de personages daar controle over hebben.

De openingsscène bestaat volledig uit klachten. De procesvorm is het kader om de hofwereld bijna onmiddellijk vanaf het begin negatief te tekenen. Het gesproken woord domineert de handeling en de hofruimte. Taal wordt gebruikt voor persoonlijke belangen. Pancer is hierop een uitzondering, maar ook het effect van zijn taal is dubbelzinnigheid. Anders dan de ruimtelijke beschrijvingen aangeven en de Natureingang suggereert, is er geen idyllisch hofkader, maar wordt de hele hofgemeenschap vanaf het begin (A 50) gekleurd getekend. Er bestaat geen hofsolidariteit. De hofdag blijkt een klaagdag tegen de verdorven Reynaert. Hij is de verpersoonlijking van een negatieve seksualiteit: hij verkracht (of pleegt overspel) en, minder eenduidig te interpreteren, hij steelt een worst en hij heeft een dubieuze meester-leerling-relatie met de haas. In de meeste gevallen gaan ook de slachtoffers niet vrijuit.

Nadat een vijandig klimaat is geschapen, poogt Reynaerts neef in een knap pleidooi de vos te rehabiliteren (A 177-282). Grimbeert volgt in

(560) Zie hierover: R. VAN DAELE, Die burse al sonder naet, p. 59-63. In deze bijdrage hebben wij onderzocht of deze passage scabreus te duiden is. Wij kwamen tot het besluit dat dit niet uit te sluiten is.

[p. 385]

zijn pleidooi de regels van de ‘oratio judicialis’ nauwkeurig⁽⁵⁶¹⁾. Hij is een uitmuntend advocaat. Maar ook de das wordt, net als de andere aanwezigen op de hofdag, gekarakteriseerd door zijn dubbelzinnig taalgebruik. De uitspraken van de klagers waren echter ambigu uit onwetendheid of naïviteit, Grimbeert misleidt de hovelingen bewust. Hij schept verwarring door Reynaerts burcht een andere naam te geven, Malcroys, dat echter een synoniem is van Maupertuus⁽⁵⁶²⁾. Tevens verandert hij Reynaerts imago, verder inspelend op de religieuze beeldspraak van de bever (‘credo’ en ‘capelaen’). Reynaerts woonst wordt in een kluis veranderd (de vos zou Malcroys verlaten en een kluis betrokken hebben), waarin hij als heremiet in volledige onthechting leeft. Tegelijk weerlegt Grimbeert de klachten van de aanklagers in een dubbelzinnig taaltje. Hij bespot Isegrim en meent dat Hersinde ‘sciere ghenesen’ was (A 245): ze kwam het gauw te boven. In de klachten en in Grimbeerts antwoord worden een seksuele en een religieuze isotopie naadloos in elkaar verstrengeld.

De rol van Grimbeert in VdvR is ambigu. Hij is ongetwijfeld een van de meest complexe personages uit het Reynaertverhaal. Is hij een van de weinig positieve figuren uit het Reynaertverhaal? Sommige onderzoekers menen dat zijn rol in de ‘matière renardienne’ weinig geprofileerd is en dat hij in het verhaal louter in de actantiële rol van helper verschijnt⁽⁵⁶³⁾. Door zijn optreden wordt voor anderen ook het belang van de clan onderstreept. Voor VdvR zou dit betekenen dat Grimbeert Reynaert aan het hof als clanlid verdedigt, hem vervolgens naar het hof haalt en uiteindelijk van het hof moet vertrekken om de hopeloosheid van Reynaerts situatie te suggereren. Door dit vertrek krijgt de vos de gelegenheid in zijn openbare biecht om naast zijn vader ook zijn neef te kunnen beschuldigen, wat zijn verhaal nog geloofwaardiger maakt.

In de bestiariumtraditie worden vos en das met elkaar in verband gebracht, maar niet in positieve zin. Maerlant zegt dat de vos het hol van de das in bezit neemt, waarna de das het hol verlaat⁽⁵⁶⁴⁾. De vriendschappelijke verhouding tussen vos en das is een literaire alliantie, die pas in de RdR populair wordt. In de Ysengrimus komt de das niet voor.

(561) E. ROMBAUTS, Grimbeert's Defense of Reinaert in ‘Van den Vos Reynaerde’. An Example of ‘oratio iudicialis’?, in: (Red.) E. ROMBAUTS en A. WELKENHUYSEN, Aspects of the Medieval Animal Epic, p. 129-141.

(562) Zie onze p. 189 en p. 301.

(563) O.a. E. SUOMELA-HÄRMÄ, Les structures narratives dans le ‘Roman de Renart’. Helsinki, 1981, p. 65: ‘Sa fidélité à toute épreuve envers Renart est en premier lieu une nécessité narrative.’

(564) Hierin een verklaring zoeken waarom Grimbeert later in Reynaerts hol binnentreedt, is vergezocht en strijdig met de vijandschap tussen vos en das die Maerlant bespreekt. Zie E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, deel I, p. 164: boek II, v. 3901-3908: ‘Experimentator die seghet, / Dat die das te maken pleghet / Holen, daer hi in rusten sal. / Dan coemt die vos ende neemtse hem al, / Want die vos die smelter in, / Ende dan en wils meer no myn / Die das, ende vliet siere vaerde: / Aldus blivet dat hol Reynaerde.’

[p. 386]

In de RdR verschijnt Grinbert voor het eerst in branche Va⁽⁵⁶⁵⁾ en later in de branches I, Ia, X, VI, XI (en in de branches XIII, XVII en XXIII na 1205). In al deze branches neemt Grinbert steeds positie aan de kant van Renart. Hij waarschuwt de vos, helpt hem ontsnappen, vecht aan zijn zijde en begeleidt hem naar het hof. Bijna steeds is zijn rol ondubbelzinnig. Branche Va is de trendsetter. De das, die er de ‘niés’ van Renart is (Mar. Va 1154) en ‘Cosins estoit Renart germeins’ (v. 1075), krijgt de opdracht om de vos te dagen⁽⁵⁶⁶⁾. Ook in Le plaid is Grinberts rol ondubbelzinnig. Hij verdedigt Renart aan het hof, hij hoort zijn biecht en hij verhindert dat de vos nabij het klooster op het slechte pad belandt. Daarenboven redt hij - alleen in de ß-groep⁽⁵⁶⁷⁾ - Renart van de galg. Hier verschilt hij van de Vlaamse das. Die vertrekt van het hof na de veroordeling van Reynaert. Een ander verschil betreft de omstandigheden waarin de das naar Maupertuus vertrekt. In Le plaid vraagt hij Noble een gezegelde brief om zijn eigen missie meer gewicht te geven⁽⁵⁶⁸⁾.

Volgens E. Suomela-Härmä is Grinbert in de oudste branches een positief personage dat verscheurd wordt door de keuze tussen het bloed (de clan) en de vorst. De das zou in de branches I en VI loyaal zijn ten opzichte van de vorst. Pas in de latere branches, nl. Mar. XIII en XVII, zou de das werkelijk aan de kant van de vos staan. In VdvR speelt Grimbeert een ambigue rol. Zoals in Le plaid staat hij aan Reynaerts kant, maar hij is van bij het begin op de hofdag aanwezig en dus een hoveling. Hij is een ‘go-between’. Hij behoort zowel tot de hofwereld als tot de vossewereld. Hij stapt de vossewoning binnen als een goede bekende. Hij is ‘la charnière entre le monde de l'ordre et le monde du contre-ordre’⁽⁵⁶⁹⁾. De das is in VdvR een lid van de vosseclan en daarom ook onbetrouwbaar, gewiekst en listig, tegenover de hofgemeenschap, maar ook tegenover Reynaert. Hier blijkt een verschil met Grinbert. Op het moment dat Reynaert in een uitzichtloze positie verkeert, verlaat Grimbeert het hof. Het literair effect hiervan is dat de vos bij zijn ontsnapping sterker uit de verf komt. Toch speelt Grimbeert hier geenszins zijn traditionele rol van helper in nood. Hij gaat niet tot het uiterste, maar

(565) In de oudste branche Mar. II komt de das niet voor, ook niet in de branches Mar. V, XV, III, IV, XIV, VIII, XII, VII en IX (wij volgen de chronologie van L. Foulet voor de branches tot 1205; de das komt ook niet in branche IV voor, die recent door K. Varty, J. Batany, e.a., als de oudste branche naar voren werd geschoven).

(566) In dezelfde branche is hij verder getuige van het ‘serment’ (v. 1073) en helpt hij de vos ontsnappen (v. 1154-1168).

(567) In de ß-versie is het de das die Noble vraagt om de vos gratie te verlenen en hem op bedevaart te laten gaan (Roq. 1436-1449). In Mar. 1381-1394 weet Renart zichzelf te redden. Deze laatste ontknoping is natuurlijk het meest verwant aan VdvR.

(568) Of moeten we ook hier veronderstellen dat hij zijn eigen oom niet volledig vertrouwt? Het dassegedrag in de RdR verdient een nieuwe studie.

(569) Op dit punt volgen wij E. SUOMELA-HÄRMÄ, Les structures narratives, p. 66.

[p. 387]

capituleert en laat zijn oom in de steek⁽⁵⁷⁰⁾. Grimbeert is een opportunist, die net als zijn oom, in de eerste plaats aan zichzelf denkt⁽⁵⁷¹⁾. Grimbeert is een echte geestesgenoot van Reynaert, een vos in dassepels, een hypocriet en een leugenaar. Hij is de knappe advocaat die de waarheid ondergeschikt maakt aan het doel. Met Reynaert heeft Grimbeert in elk geval gemeen dat zijn ‘scone tale’ weinig waarheid bevat, dat hij het hoofse taalgebruik perverteert⁽⁵⁷²⁾ en dat hij een meester in de versluiering en de omkering is. Hij keert de situatie om: hij schildert de beschuldigde af als een heilige en hij pakt de aanklager zelf hard aan. De omkering geschiedt op een aantal niveaus. Een objectieve klacht wordt geminimaliseerd en gesubjectiveerd. Bovendien slaagt hij erin de ernst van de klachten te verdoezelen door de volgorde ervan om te draaien:

Klacht	Repliek Grimbeert
Isegrim: verkrachting, blindpissen (A 62-97)	Verkrachting was wederzijdse liefde (A 235-246)
Courtois: worstdiefstal (A 98-106) (reactie Tibeert) (A 107-125)	Leerling Cuwaert verdiende straf (A 247-252)
Pancer: misbruiken Cuwaert (A 126-169)	Worst was gestolen (A 253-262).

De repliek van de das zit vol spitsvondigheden. Isegrims klacht wordt niet volledig ontkend, wel omgedraaid en gesubjectiveerd: het gaat om een wederzijds beantwoorde hoofse liefde⁽⁵⁷³⁾. De klacht van Pancer, poging tot doodslag, is ongetwijfeld het moeilijkst te weerleggen omdat het slachtoffer zelf aanwezig is en de wonden nog zichtbaar zijn⁽⁵⁷⁴⁾. Voor deze daad heeft Pancer de wraak van de hele gemeenschap gevraagd. Grimbeert ontkent de feiten niet, maar hij bagatelliseert ze en bespot het slachtoffer. De twee beschuldigingen waarvoor geen be-

(570) Deze interpretatie verschilt van het standpunt van F. Lulofs. Lulofs gebruikt de zorg voor de clan en de eer van de clan als een interpretatiesleutel.

(571) De relatie tussen de vos en de das is op zijn minst dubbelzinnig. Reynaert besmeurt de das in zijn openbare biecht. Moeilijker interpreteerbaar is de manier waarop de vos de das nabij de priorij misleidt en waarop de Reynaertauteur de das tekent als een nieuwsgierige biechtvader die graag schandaaltjes hoort (A 1659 e.v.).

(572) ‘De hoofse mens was ervan overtuigd dat het goed gekozen woord, een uitgebalanceerd gesprek, mensen nader tot elkaar kon brengen en op die manier échte gemeenschap kon realiseren. Zo was de “scone tale” een uiting van bezonnen zelfbeheersing, van het rekening houden met de andere en als dusdanig een essentieel onderdeel van hoofsheid.’ Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 217.

(573) A 243: ‘Dor minne ende dor quade zede’ is waarschijnlijk een corrupt vers. Volgens V. Uyttersprot en J.D. Janssens stond er oorspronkelijk ‘dor hoveshede’. De polygraaf zou de dubbelzinnigheid die deze lezing bevatte hebben weggewerkt. Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 105.

(574) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 207. Het zo duidelijk aanwezig zijn van een bewijs, staat bijna gelijk aan het ‘op heter daad’ betrapt worden.

[p. 388]

wijnmateriaal is, behandelt hij uitvoerig als eerste en als laatste. Hij verandert de volgorde van de klachten en behandelt de mishandeling van Cuwaert als een onbenullig intermezzo (in amper zes verzen) met de mededeling dat een meester een slechte leerling mag straffen. Tot slot blaast hij de klacht van Cortoys op door handig in te spelen op het getuigenis van Tibeert. Meteen creëert hij een gelegenheid om Reynaert voor te stellen als een hoofse minnaar, een nauwgezette geestelijke leermeester en als eerlijk vinder van gestolen goed. Grimbeert beroept zich op een niet nader genoemde getuige: ‘Dat seidi die ghistren danen quam’ (A 272). Hoewel Grimbeert de pleitbezorger van Reynaert aan het hof is, is het opvallend dat hij zichzelf niet in diskrediet brengt.

Grimbeert verdraait de feiten door een subtiel taalspel. In het eerste deel van zijn verdedigingsrede (A 180-262) manipuleert hij de feiten door het gebruik van spreekwoorden (‘Viants mont seit selden wel’, A 182, en ‘Male quesite male perdite!’, A 257), door het voorstellen van een proef (wie de andere het meest onrecht heeft aangedaan, zal hangen) en door het verleden, het pladijzenavontuur en de verdeling van het stuk spek, te vermelden. Pas nadat hij de wolf in de positie van beklaagde heeft gemanoeuvreerd, weerlegt hij diens aanklacht en gaat hij in op de andere aanklachten. Door de structuur van zijn redevoering en de kracht van zijn taal komt Grimbeert (en met hem Reynaert) als winnaar uit dit duel in welsprekendheid. Vanuit deze positie typeert hij Reynaert zelfs als een rechtvaardig man, een oprechte boeteling en heremiet. Hij vergroot het positieve vossebeeld in het tweede deel van zijn redevoering door climaxwerking (A 263-282): de door Isegrim gedupeerde vos is thans rechtvaardig (A 263), de banperiode wordt één jaar (vgl. A 264 en A 270), de heremiet (A 268) wordt een boeteling in een haren kleed (A 269 en A 276-281) en hij verlaat zijn kasteel en kiest voor een kluis (A 275). Dat deze vrome en deugdzame vos een talige creatie van Grimbeert is, wordt spoedig duidelijk. Vooraleer iemand van de aanwezige hofdieren kan reageren, ziet en hoort men de rouwstoet aankomen. De hoofse norm wordt verstoord door de dood. De initiële ‘manque’, het feit dat één van de genodigden niet aanwezig is, wordt versterkt de aankomst van een slachtoffer van de grote afwezige.

Wanneer we een tussenbalans maken, dan blijkt er een discrepantie te bestaan tussen de ruimtelijke hoofse vormgeving van de scène en de houding van de hovelingen. De ruimtelijke organisatie wijst op een geordende situatie die typisch is voor de hoofse roman: hofdag, idyllische opening, algemene aanwezigheid. Formeel gezien lijkt alles te zijn zoals het hoort. De rechtsprocedure verloopt volgens de regels: aanwezigheid van ‘maghen’ en slachtoffers, formele aansprekingen, klachten, woord en wederwoord. Onder deze oppervlakkige laag worden de verschillende individuen echter negatief gekarakteriseerd: Isegrim als hoorndrager, Cortoys als een dief en Pancer wellicht als naïeveling. Bovendien speelt hier dramatische ironie mee en kan de toehoorder bijna alle klachten op het lichamelijke en seksuele vlak negatief interpreteren. Het initiële hof-

[p. 389]

landschap en de geschetste ruimte staan in contrast met de eigenlijke toestand. Deze incongruentie wordt handig uitgebuit door de meester-advocaat Grimbeert, die Reynaert formeel afschildert als een boeteling, maar dit doet aan de hand van het beeld van de aartsgevaarlijke valse boeteling. Het is precies in zijn valse religieuze kleed dat de vos in zijn ware gedaante naar voren zal komen: dat van verleider, hypocriet en bedrieger. Tot dit inzicht komt het hof niet. De rol van het gesproken woord is dominant. De taal is een middel tot versluiering en manipulatie. Dit geldt ook voor het vervolg van het verhaal, wanneer de gedupeerde Cantecleer het woord zal nemen.

*

Vooraleer de haan het woord neemt, beschrijft de verteller de kippenfamilie (A 283-314). Hij geeft de toehoorder een uiterst subjectieve beschrijving van de haan en zijn familie. Door de ironie wordt Cantecleer belachelijk afgeschilderd nog voor hij een woord gesproken heeft⁽⁵⁷⁵⁾.

De haan en zijn kroost hebben een ambigu statuut. Ze behoren tot een gemengde wereld. Zij zijn niet van bij het begin op de hofdag aanwezig. Kippen en hanen leven in het dorp of nabij een klooster⁽⁵⁷⁶⁾. Het statuut van de vogels in VdvR staat ter discussie⁽⁵⁷⁷⁾. Hoewel wij niet diep op dit probleem ingaan, kunnen we opmerken dat de kippen en de hanen in ruimtelijk perspectief een aparte plaats innemen omdat ze tot beide werelden behoren. In de dorpswereld zijn het naamloze prooien voor vos en wolf, maar wanneer zij aan het hof verschijnen hebben ze dezelfde rechten en plichten als de andere hofdieren. De vogels spreken zoals de andere dieren - Tiecelijn is een van de klagers - en krijgen ook dezelfde rechten⁽⁵⁷⁸⁾.

(575) Onderstaande stellingen en de iconografie van de haan in de ‘matière renardienne’ werden uitgewerkt en beschreven in: R. VAN DAELE, Als Reynaert de passie preekt, Cantecleer pas op je kippen. Over de haan in de Reynaerttraditie, in: De Brabantse folklore en geschiedenis, (1992), nr. 275-276, p. 224-255.

(576) Cantecleers hof ligt in een landelijke omgeving. Een gracht (A 348), een weg, een haag (A 386), een afgesloten en paradijselijk erf (A 334). Zie ook onze p. 336-337.

(577) J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 41; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 211; en A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 75-78, p. 309 en p. 414. De vraag die zowel J.W. Muller, F. Lulofs, A.Th. Bouwman, e.a., zich stelden, is of de vogels tot de hoofse gemeenschap behoren. Lulofs wees erop dat Tiecelijn bij het verlaten van het hof geen ‘orlof’ neemt en dat de vogels apart van de dieren worden opgenoemd. Bijvoorbeeld door de vos in A 365-366: ‘Alle dieren gheboden vrede/ Ende oec allen voghelen mede.’ De vraag is of het hier om een topische formule gaat of een stoplap van de Reynaertdichter of, dan wel of hier inderdaad een verschil wordt gemaakt. Er zijn argumenten pro en contra. Een onderscheid tussen de viervoeters en de vogels zou aansluiten bij de bestiariumtraditie waar dit expliciet wordt gemaakt.

(578) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 77, heeft terecht gesteld dat Cantecleers klacht door rechtskenner Grimbeert wordt aanvaard. Van een ‘discriminatie’ van de vogels is er in VdvR geen sprake.

[p. 390]

De verteller onderstreept het ambigu statuut van hanen en kippen door de naamgeving⁽⁵⁷⁹⁾. In die naamgeving zijn diverse principes terzelfdertijd werkzaam. De vogels dragen een naam die verwijst naar een activiteit, een lichamelijk kenmerk of een lichaamsdeel. Cantecleer, ‘hij die klaar zingt’, Cantaert, ‘de cantor’ en Crayant, ‘hij die kraait’, slaan op de activiteit van het zingen, het kraaien van de hanen. Naar een lichamelijk kenmerk verwijzen de vrouwennamen Sproete, ‘de gespikkelde’, Pinte, ‘de kleurig geschilderde’ en Roede, ‘de rode’⁽⁵⁸⁰⁾. Ook in de dorpswereld werden de individuen door lichamelijke kenmerken getypeerd. Coppe, het slachtoffer, heeft een ‘anticiperende naam’ en wordt genoemd naar het lichaamsdeel dat ze zal verliezen. De kip wordt de kop afgebeten en wordt gereduceerd tot een object⁽⁵⁸¹⁾. De naamgeving sluit aan bij de uiterst negatieve naamgeving in de onhoofse dorpswereld. Ook de namen van de hanen roepen negatieve associaties op. Achter de naam van Cantaert schuilt de cantor. De cantor had volgens W.Gs Hellinga in de middeleeuwse literatuur een weinig positieve rol⁽⁵⁸²⁾. Ook de associatie in de naamgeving van Alente zou naar de onverkwikkelijke praktijken van deze jonge haan kunnen wijzen. Er wordt gezegd dat hij zijn naam gaf aan een van de kinderen van vrouw Alente. De vermelding van ‘vrauwe’ bij een kip werkt ironisch. Volgens Hellinga is Alente⁽⁵⁸³⁾ te verbinden met ‘al enten’ en wordt hier verwezen naar de seksuele prestaties van deze ‘dame’.

Deze lage naamgeving wordt vermengd met hoofse trekjes. De hanen krijgen zoals een aantal ridders uit de ridderroman formeel op elkaar betrokken, allitererende namen: Cantecleer, Cantaert en Crayant⁽⁵⁸⁴⁾ De

(579) Wij baseren ons hier gedeeltelijk op de studie van W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 6 en p. 22-23. Wij volgen niet altijd Hellinga's radicale voorstellen.

(580) Rood kan geassocieerd worden met seksualiteit en obsceniteit. Cantecleer affirmeert zijn seksueel kunnen door te pronken met het feit dat zijn vijftien kinderen uit één broed voortkomen. In de eerste plaats is Cantecleers uitspraak een saluut aan Roede. Veel kinderen hebben werd ook positief beoordeeld. Narratief gezien heeft Cantecleer die vijftien kinderen natuurlijk nodig om er veel te kunnen verliezen. Vgl. onze p. 308-312.

(581) Coppe is o.i. geen dialectische nevenvorm voor kip zoals W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 6, voorstelt. De naam is verwant de Franse Copee (a 386; in α 383: copee; en ß 1399: ‘Coupee’).

(582) Vgl. W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 22-23. De cantor zou een even schunnige reputatie hebben als de schoenlapper en de molenaar. Opnieuw is er een band tussen de velden van seksualiteit en religie.

(583) Wij volgen de suggestie van L. Peeters, die Alente in de historische werkelijkheid zocht, niet (zie onze p. 144). Ook met A.Th BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 80, die eveneens meent dat Alente in de buitentalige werkelijkheid wordt gesitueerd, zijn wij het niet eens (nl.: ‘De vertellersmededeling bevat dus mogelijk een toespeling op een historisch gegeven, die door het geïntendeerde publiek begrepen is [hij verwijst naar Kloeke]. Bovendien plaatst deze mededeling [en die in A 654] het verhaal in een onbepaald verleden, net als bij de niet-historische Arturroman.’

(584) Dit naamgevingsprincipe speelt in de vossefamilie: Reinaerdijn en Rosseel. Dat dit niet speelt bij de broers van Isegrim, Rume en Widelanke, is wellicht functioneel, omdat het op de onhoofsheid van de beide individuen zou kunnen wijzen. Vgl. onze p. 91 en p. 457.

[p. 391]

alliteratie duidt op verwantschap en op het belang van de clan. Bovendien ontvangen zij zoals de romanhelden epitheta: Cantaert, ‘Daer wijlen na gheheeten waert / Vrauwe Alenten goeden hane’ (A 296-297); Crayant, ‘Die scoenste hane diemen vant / Tusschen Portaengen ende Polane’ (A 300-301). Roede is ‘die vroede’ (A 331) en de beide jonge hanen zijn ‘wijde mare’ (A 294). De kippen en hanen worden gekenmerkt door de adjectieven ‘goed’, ‘beroemd’ en ‘wijs’. Zij worden geloofd om hun vermaardheid en hun afkomst. De toponiemen Portugal en Polen worden hyperbolisch gebruikt in een groteske overdrijving die dient om de personages belachelijk voor te stellen. Ook de alliteratie vergroot het lachwekkende effect.

‘Coppe’ verbindt de naamdrager inhoudelijk met de kippen (lichamelijke aspecten) en formeel, door de alliteratie en het epitheton ornans, met de hanen. Net zoals haar broers ontvangt zij een epitheton: ‘Coppe, die mare’ (A 417), wat de moord een zwaarwichtiger, maar voor de toehoorders vooral een lachwekkend, karakter geeft.

De hyperboliek, de naamgeving en het misplaatst gebruik van epitheta worden gebruikt om de kippenfamilie op een subtiele manier belachelijk te maken. Maar de auteur gebruikt nog een aantal retorische trucs om het kroost van Cantecleer te ondermijnen. De ‘beroemdste haan van Europa’ wordt bij de voorstelling belachelijk gemaakt doordat de verteller twijfelt aan de naam: ‘na minen wane’ (A 298). Indien het hier om een stoplap zou gaan, dan is die knap en functioneel gebruikt. Subtiel is ook het functioneel gebruik van het rijm. De opeenstapeling van rijmvormen met een lange a in de beschrijving van de stoet (A 283-302) heeft een slepend en klagend effect. De opeenvolging van gelijke klanken wordt herhaald in de eerste verzen van de klagende Cantecleer (A 317-320). Hierdoor wordt een monotone, klagende sfeer gecreëerd, die tijdens de voordracht sterk kon worden beklemtoond⁽⁵⁸⁵⁾. De huilende en jammerende kippen en hanen komen wijd klapwiekend onder aanvoering van de pater familias de vergadering binnen. De hanen weeklagen⁽⁵⁸⁶⁾, de kippen verrichten het zware werk en dragen de lijkbaar. Dezelfde komische omkering vinden we ook in de dorpswereld bij de hemicastratie van de pastoor, wanneer Julocke het slachtoffer naar bed draagt. De auteur heeft nog een andere reden voor deze omkering. Hij kan de dierlijke kenmerken het sterkst uitbuiten door de hanen een

(585) Vgl. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 213-214. Hij verbindt de korte a-klank (die dan lang aangehouden werd) tijdens de begrafenis (A 447-455) met de zangerige intonatie van de liturgische gebeden. Het is ook opvallend dat bijna alle verzen tussen A 295 en A 308 (tien op veertien) met een d beginnen.

(586) De beschrijving van de klagend kraaiende hanen in VdvR komt niet overeen met wat Maerlant in Der naturen bloeme over de haan schrijft. Maerlant stelt dat als ‘sijn hennen bliven doet, / Laet hi sinen sanc van rouwen groet.’ (E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, deel I, p. 240: boek II, v. 2005-2006.) Cantecleer rouwt echter met luid gekraai.

[p. 392]

meer decoratieve taak te geven. Hanegekraai is veel indrukwekkender dan gekakel en de kleurrijke vederpracht van de haan maakt de scène des te dramatischer. Bovendien zijn de hanen verantwoordelijk voor de bescherming van de kippen. De woede van de groep om de dood van een zoveelste kip maakt het meest indruk door een indrukwekkend schouwspel op te voeren.

Oog in oog met de koning gedraagt Cantecleer zich hoofs. Hij stapt in de ring, zoals voorgeschreven, hij vangt aan met een waardige begroeting (A 316-317) en hij structureert zijn klacht volgens de retorische regels⁽⁵⁸⁷⁾. Cantecleer is een meester van het woord. In ruimtelijk opzicht is zijn verhaal opmerkelijk. Het begint met een Natureingang die een harmonieuze en veilige situatie oproept:

Ten in gane van aprille,
Doe die winter was vergaen,
Ende men siet die bloumen staen
Over al die velde groene (A 322-325).

Cantecleer leefde met zijn familie in een hortus conclusus:

[...] in een scone paerc,
Dat was beloken in eenen muere.
Hier binnen stoet eene scuere,
Daer vele honden toe hoorden, (A 334-337).

De beschrijving van deze ruimte heeft vele functies. Ze toont het idyllisch karakter van de woonplaats van Cantecleer. De haan leeft met zijn familie in een paradijselijke tuin, die volledig ommuurd is en die dubbel beveiligd is door een meute honden. Episch gezien bevindt de haan zich in een veilige positie. Dat hij niets hoeft te vrezen, blijkt uit het feit dat de vos al enkele mislukte roofpogingen heeft ondernomen.

De belangrijkste functie van de aanvang van de klacht ligt op het compositorische vlak en overstijgt Cantecleers verhaal. De verteller laat Cantecleer aanvangen met een (gesuggereerde) locus amoenus. Zo wordt de aanhef van het Reynaertverhaal herhaald. In beide beschrijvingen wordt een lentetijdstip vermeld. Tevens valt de herhaling van het bloeien en van het gebruik van het adjectief ‘groene’ op. Narratief gezien wil dit zeggen dat de beide hoven, dat van Nobel en dat van Cantecleer, op elkaar betrokken kunnen worden. Het hof van Cantecleer is narratief een afspiegeling van de Nobelwereld. De kippenwereld heeft een tekenfunctie en fungeert als een spiegel.

(587) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 210-211: achtereenvolgens de salutatio (begroeting, A 316), het exordium (inleiding, met captatio benevolentiae A 318-321), de narratio of expositio (verhaal of uiteenzetting, A 322-418, met Natureingang A 322 e.v.) en een petitio (verzoek, met conclusio, A 419-420).

[p. 393]

Naast de parallelle Natureingang in beide fasen zijn er nog elementen die een dergelijke lezing rechtvaardigen. Cantecleer herhaalt letterlijk Isegrims openingsformule voor de koning⁽⁵⁸⁸⁾, vergelijk:

Ende sprac: ‘Coninc, heere,
Dor hu edelheft ende dor hu eere
Ende dor recht ende dor ghenade,
Ontfaerme hu miere scade
Die mi Reynaert heeft ghedaen,
Daer ic af dicken hebbe ontfaen
Groeten lachten ende verlies. (A 65-71)

met

Ende seide: ‘Heere, coninc,
Dor God ende dor ghenade,
Nu ontfaermet miere scaden
Die mi Reynaert heeft ghedaen
Ende mine sustren die hier staen
Ende seere hebben haren onwille. (A 316-321).

Dat het hier om een stereotiepe aansprekingsformule gaat, lijdt geen twijfel⁽⁵⁸⁹⁾. In de literaire context is deze parallellie significant. Het begin van de Cantecleerscène wijst terug naar het begin van het Reynaertverhaal. Doordat de scène teruggrijpt naar de initiële situatie, wordt de afloop van de Cantecleerscène boeiend in het licht van een mogelijk einde van VdvR. De parallellie werkt niet alleen terugwijzend, maar ook vooruitwijzend. Het einde van het Cantecleerhof (vernedering en ondergang) prefigureert het einde van de Nobelgemeenschap. Net zoals Cantecleer zal ook Nobel worden bedrogen door een valse geestelijke die het hof verlaat in religieus habijt (heremiet versus pelgrim). De uiteindelijke ontmaskering geschiedt door een ‘brief’, in de Cantecleerscène bij het begin van de list, in de Nobelscène op het einde als sluitstuk van de ontmaskering. Zowel Cantecleer als de koning komen tot de ontdekking dat de brief niet is wat hij lijkt te zijn. In beide scènes herinnert de vos aan zijn kluizenaarsbestaan en zijn onbesproken levenswandel, zuiverheid en deugd. In beide gevallen heeft hij ‘palster ende slavine’. Vergelijk verder de toon in:

Ghi zijt van zoeter wandelinghen
Ende onberoupen ende goedertieren
Ende ombeclaghet van allen dieren.
Ghestade es huwen beeder zede,
Als ic doe ten tijden dede
Als ic clusenare was. (A 3059-3064)

(588) Een dergelijke herhaling vergemakkelijkte de voordracht, maar dit is niet de enige reden.

(589) Vgl. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 568 n. 67.

[p. 394]

en in

Ende seide dat hi ware
Een begheven clusenare
Ende hi hadde ghedaen vele zware
Voer sine zonden meneghe pine.
Hi toechde mi palster ende slavine (A 368-372)⁽⁵⁹⁰⁾

De oorzaak van Cantecleers voortvarendheid is zijn eigen domheid en ijdelheid. Reynaert richt zich naar de zwakke kanten van zijn tegenstanders. Cantecleers domheid blijkt uit de discrepantie tussen woorden en daden, tussen de formele aspecten van zijn taalgebruik en wat hij uiteindelijk zegt. Formeel acteert hij onberispelijk, maar door zijn taalgebruik ontmaskert hij zichzelf⁽⁵⁹¹⁾ Hij moet voor de hele hofgemeenschap toegeven dat hij aan zijn eigen ondergang schuld heeft, sterker nog, dat hij de hoofdschuldige is. Alles draait om een brief met koningszegel waarin zou staan dat de koning vrede zou hebben geboden:

Ende brochte mi zeghele ende brief
Te lesene, heere coninc,
Daer hu seghele ane hinc.
Doe ic die letteren began lesen,
Dochte mi daer an ghescreven,
Dat ghi haddet coninclike
Over alle huwen rike
Alle dieren gheboden vrede
Ende oec allen voghelen mede. (A 358-366).

Wat er in de brief stond is niet belangrijk, essentieel is dat de haan moet toegeven dat hij niet kan lezen: ‘Dochte mi daer an ghescreven’ (A 362)⁽⁵⁹²⁾. Het geschreven en het gesproken woord en de vermomming als valse geestelijke misleiden en verleiden Cantecleer. Het vossebeeld dat Cantecleer schetst, komt overeen met het vossebeeld in Grimbeerts vals pleidooi. In de rede van de das en de klacht van de haan komen dezelfde elementen terug: de ‘begheven clusenare’, het boeten voor de zonden, het derven van vlees en het haren kleed. Cantecleer

(590) Deze laatste woorden herinneren dan weer aan de verdedigingsrede van de das: ‘Bleec es hi, ende magher van pinen. / Hongher, dorst, scerpe karijnen / Doghet hi voer sine zonden’ (A 279-281).

(591) Zijn taal klinkt belachelijk als hij zijn kroost beschrijft door op zijn eigen potentie te wijzen. Hij is ‘fier ende coene’ om zijn ‘groten gheslachte’ (A 326-327): acht zonen en zeven dochters. Of we de getallen zeven en acht onmiddellijk symbolisch moeten interpreteren, is weinig waarschijnlijk. De keuze van zeven en acht (zeven plus één) tekent de fierheid van de vader. Zeven werd geassocieerd met de volmaaktheid en de volheid. De kinderen worden tot hun dierlijke status gereduceerd door de vermelding dat dit gebeurde in één broed. Wanneer de fiere vader de kinderen van zijn ‘vroede’ gade beschrijft als ‘vet ende staerc’ (A 333), is Reynaerts interesse natuurlijk te begrijpen.

(592) ‘Dochte’ zou ook kunnen slaan op ‘Ende oec allen voghelen mede’ (A 366).

[p. 395]

brengt drie nieuwe elementen aan: Reynaert heeft een pelgrimsstaf (‘palster’) en een -mantel (‘slavine’), hij komt van Elmare en hij heeft geen tijd omdat hij nog ‘middach ende noene / Ende priemen [had] te segghene van den daghe’ (A 384-385). De combinatie van de gepresenteerde elementen is problematisch. Zowel Cantecleer als Grimbeert spreken van een kluizenaar. Pelgrimsattributen zoals de ‘palster’ en de ‘slavine’ zijn dus van geen nut. Ook de vermelding van een - zij het afgelegen - priorij heeft hier weinig zin. Daarbij komt nog dat de genoemde getijden door elkaar gehaspeld zijn: de normale volgorde is ‘primen-middach-noenen’. De auteur van Reynaerts historie kon dit grapje niet waarderen of meende een corrupte plaats te moeten herstellen: ‘Ic heb noch sext ende noen / Ende vesper te lesen vanden dage’ (B 412-413). Het is onduidelijk wie verantwoordelijk is voor de omdraaiing van de opeenvolging der gebeden. Het effect van de scène op het niveau van het publiek is dat de haan in elk geval belachelijk wordt gemaakt⁽⁵⁹³⁾. De kans is groot dat de vos bewust heeft misleid. Reynaert stelt de zaken zo voor dat er een mogelijkheid bestaat om zijn bedoelingen te doorzien⁽⁵⁹⁴⁾ en geeft Cantecleer één, wellicht zelfs twee kansen. De laatste schenkt echter geen aandacht aan de onverenigbaarheid van het kluizenaarschap, de pelgrimsattributen en de vermelding van de priorij Elmare⁽⁵⁹⁵⁾. Vervolgens - maar dit is speculatiever - ziet hij niet in dat de valse geestelijke de uren van het gebed verwisselt. Reynaert is de arrogante verleider. Zijn slachtoffers laten zich niet door de rede, maar door hun instincten, emoties en hoogmoed leiden⁽⁵⁹⁶⁾.

De domme naïeve haan verlaat zijn eigen beschermde ruimte om zich in de gevaarlijke buitenwereld te begeven: hij gaat ‘buten muere’⁽⁵⁹⁷⁾. Dit ‘buten muere’-gaan wordt als effect van de lectuur of de voor-

(593) Vgl. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 212.

(594) Ook bij de uiteindelijke ondergang van de hofgemeenschap, is grote verwarring te constateren over het precieze ‘geestelijke’ statuut van Reynaert. Is hij boeteling, pelgrim of bedevaarder?

(595) Elmare was een benedictijnenklooster te Waterland-Oudeman. Zie n. I 247 en de kaartjes 5-6-7 in bijlage.

(596) Zie hiervoor ook A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 86-87 en J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 220. Wij zijn het niet eens met Bouwman als hij beweert dat de vos hier onmogelijk de haan bewust zou hebben misleid. Bouwman gelooft niet in de ‘eye-catcher’ van de vos. Volgens Bouwman gaat dit te ver. Hij vraagt zich af: ‘Zou die listige Reinaert steeds steken laten vallen, zodat zijn slachtoffers het bedrog hadden kunnen opmerken? Dan is de vos toch niet zo listig als we denken of hij toont een bijna onaardse vorm van fair play.’ (p. 87). Bouwman schat de situatie verkeerd in. Het is een veelgebruikte truc van de vos om verborgen hints in te bouwen. Wij zullen hier nog op wijzen. Ook het feit dat hij de attributen van een pelgrim en een kluizenaar verwisselt, is hiervan een voorbeeld. Het gaat hier niet om fair play, maar om een superieur intellect, een arrogante verleider die een bijna perverse zelfzekerheid uitstraalt.

(597) Zie G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 82.

[p. 396]

dracht door het rijm verbonden en geassocieerd met ‘quade avontuere’ (A 393-394). Reynaert snijdt de toegang naar de poort af. Vanaf dat moment is de enig mogelijke weg, de weg naar Reynaerts ‘male’ (A 400)⁽⁵⁹⁸⁾. Er is geen sprake meer van de op het eerste gezicht logische terugkeer naar de veilige wereld⁽⁵⁹⁹⁾. Het ‘buten muere’-gaan is een onomkeerbare, morele keuze. Eens de bescherming van buitenaf verbroken is, houdt ook de bescherming van binnenuit op. De poort is de toegang tot de verboden wereld, die wel een avonturenwereld (‘quade avontuere’) is, maar die leidt naar de ondergang. Geen enkele bescherming baat nog:

Want sint dat hise smakede
In sinen ghierighen mont,
Ne conste ons wachtre no onse hont
No bewachten no bescaermen (A 402-405).

Cantecleer wordt in zijn expositio geschetst als een naïeveling die de schijn en de realiteit niet uit elkaar kan houden. Zijn grootste zonde is het niet willen erkennen dat hij dom is. Onwetendheid is geen excuus voor zonde, zeker niet wanneer deze onwetendheid gepaard gaat met ijdelheid. Wie schijn en wezen uit elkaar wil houden moet alert zijn. Cantecleer ‘salueert’ echter reeds bij het vermelden van de koning.

Koningsbrief en -zegel verwijzen naar een potentiële realiteit. De inhoud van het geschreven document hangt echter af van de inhoudsopgave ervan door de vos. Hetzelfde geldt voor Elmare. Dit toponiem verwijst naar een bestaande plaats en dit weet Cantecleer (net als zijn publiek aan het hof én het publiek dat Willems verhaal beluistert). Het bestaan van deze plaats is voor Cantecleer een overtuigend argument. Dat Reynaert er ooit was als boeteling, is fictie. Reynaert vermengt de elementen die een zekere realiteitswaarde hebben (een brief, Elmare, een pelgrimsstaf en -mantel) en de fictie (de brief is een koninklijke vredesbrief, hij heeft zich bekeerd, hij is pelgrim en komt van Elmare). Cantecleer kan de werkelijkheid en de leugen niet meer onderscheiden doordat in Reynaerts taal elementen die deel uitmaken van de historische of van een potentiële werkelijkheid zijn binnengeslopen. Hij doorziet Reynaerts list en taal niet.

(598) Het definitieve einde van de Nobelwereld wordt op een gelijkaardige manier ingeleid. Reynaert lokt een hofdier (Cuwaert) buiten de vertrouwde hofwereld en hij zal dezelfde techniek - het afsnijden van de terugweg naar de poort - nogmaals gebruiken bij de moord op de haas om uiteindelijk Nobel definitief te kunnen ontmaskeren.

(599) Men zou immers kunnen veronderstellen dat de goedgelovigheid van de haan zou beboet worden met het verlies van één kind. Dit is echter niet het geval. Eens de grens doorbroken is, kan geen bescherming meer baten. Het gaat niet om een eenmalige gebeurtenis.

[p. 397]

Hoewel Willem in de opbouw van de scène af en toe Le plaid volgt⁽⁶⁰⁰⁾, zijn er meer verschillen dan gelijkenissen. De lange monoloog van Cantecleer is niet ontleend aan de RdR. Verwante verhalen bestaan er wel, onder andere in de Ysengrimus, waar haan en vos tegenover elkaar staan (boek IV 811 tot V 316). Reynardus roemt de haan Sprotinus om zijn mooie zang en slaagt erin de haan te vangen. Hij wordt achternagezeten door de dorpers. Sprotinus overtuigt Reynardus om hem los te laten om zich beter te kunnen verdedigen en kan ontsnappen. Reynardus probeert de haan nogmaals te strikken door hem een stuk boomschors te presenteren, een officieel document dat een algemene vrede zou verkondigen. Vooral deze laatste scène is thematisch nauw verwant aan het relaas van Cantecleer in VdvR⁽⁶⁰¹⁾. Ook in de RdR zijn vos en haan opposanten. De eerste scène van het verhaal uit de Ysengrimus wordt bewerkt in het eerste avontuur van branche II. In het tweede avontuur van dezelfde branche komt de tweede scène voor. Renart wil de mees de vrede aanbieden. De scène van de gezegelde vredesbrief in VdvR staat echter dichter bij de Ysengrimus dan bij de RdR. Van de kippenverblijfplaats komen we in Le plaid alleen te weten dat ze eigendom is van Gomberz du Fresne en dat de kippen verblijven achter een schutting (a 331: ‘lices’). Ook in branche I heeft de ‘potte’ (a 332) een afscheidende rol. De poort is de grens met de vijandige wereld, de wereld waar de vos thuis is en zijn hinderlagen legt. In de open ruimte wordt ook Chantecler geconfronteerd met zijn grootste vijand.

De naamgeving van de vrouwelijke gezinsleden en van Cantecleer is geïnspireerd op Le plaid, waarin Pinte, Noire, Blanche, Rosete (a 288-289) en Chantecler worden genoemd. In het Oudfranse verhaal zijn er vijf zonen en zes dochters. Geen van de zonen wordt met zijn eigen naam genoemd. Allen werden ze door Renart verslonden⁽⁶⁰²⁾.

(600) Zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 75-93.

(601) Hiermee beweren we niet dat de Reynaertdichter met de Ysengrimus op zijn tafel lag. Wél dat hij de verhalen van de Ysengrimus direct of indirect kende. Wij gaan akkoord met de opwerping dat in de Ysengrimus de omstandigheden anders zijn, net zoals de personages, de toedracht en de afloop. Men moet zich echter hoeden om passages op een dergelijke manier te vergelijken. Men gaat dan uit van een verkeerd standpunt. De middeleeuwse auteur combineerde de bouwstenen uit de traditie op een geheel eigen wijze tot een nieuw bouwwerk.

(602) Een eigenaardigheid is A 320: ‘Ende mine sustren die hier staen’. Deze uitspraak ligt in de Middelnederlandse tekst in de mond van Cantecleer. In F en B komt dit gegeven niet voor: daar zijn het de kinderen van de haan. Dat deze verwarring zich hier voordoet zou kunnen verwijzen naar een slordigheid van de Reynaertdichter zelf. Ook hij kon fouten maken. Ook in Le plaid heeft deze scène voor verwarring gezorgd. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 82-83, vraagt zich terecht af hoe Blanche, Noire en Rosete zich verhouden tot Pinte. Bouwman leidt uit branche II af dat Pinte de echtgenote van Chantecler is. Zij beklaagt haar broers en zusters. Zijn de drie genoemde kippen de kinderen of de gezelschapsdames van Pinte? Ook de kopiist van ms. a is in verwarring geraakt. Eerst zegt Pinte dat ze haar vijf broers en zusters is verloren. Daarna verklaart ze in a 319-320: ‘C'onques Renarz ne l'en lessa / De totes. VIII. que une soule’. Heeft de polygraaf Blanche, Noire en Rosete bij de vijf geteld? De polygraaf van ms. A (Mar.) ziet de telling van Pinte niet zo goed zitten, want hij laat Pinte nadien verklaren dat er van haar vijf zusters slechts één overbleef. Of is Pinte de tel kwijtgeraakt? Dat de kippen in ms. a en de hanen in VdvR precies met zijn achten zijn, is wellicht toevallig. Opmerkelijk is wel dat de elf slachtoffers uit VdvR ook in de varianten van Le plaid te vinden zijn.

[p. 398]

Ook Pintes vijf zusters worden door de vos verslonden. In Le plaid krijgt de vermoorde kip aanvankelijk geen naam. Zij is gewoon ‘kip’, vossevoedsel, en zoals Pinte zegt, ‘tendre et grasse’ (a 324). Renart heeft haar een bout en een vleugel (a 296-297), dit zijn de lekkerste stukjes, afgebeten. De naam in Le plaid, ‘dame Copee’ (a 386), wordt pas later met een ironische knipoog gegeven. De Franse passage bevat meer komische elementen dan de Middelnederlandse. Wanneer Pinte het verlies van haar zuster verwoordt, legt ze het accent op de eieren die Gomberz du Fresne verliest. Het wordt burlesk wanneer de overlevende dames na Pintes vervloeking van Renart samen in zwijm vallen. Een knieval van de uitzinnig wenende Chantecler maakt Noble zo furieus dat Coarz het slachtoffer wordt van een koortsaanval⁽⁶⁰³⁾.

De Reynaertdichter heeft de Cantecleerscène uitgebreid door te peilen naar de omstandigheden van de moord op de kip. Meteen karakteriseert hij de haan als een ijdel en de vos als een aartsgevaarlijk heerschap. Cantecleer is de heerser van een microkosmos. Hij wordt getekend als een begaafd redenaar en pleiter. Toch wordt getoond dat deze welsprekendheid maar schijn is. Hij is schuldig aan de ondergang van zijn geslacht. De Reynaertfiguur wordt in VdvR scherper getekend dan in Le plaid, waar alleen wordt vermeld dat de vos enkele kippen heeft geroofd. In VdvR zien we hoe de vosselist en de ‘scone tale’ werken.

De lange invoeging van de monoloog van Cantecleer, ruim 100 verzen!, is een creatieve inlassing van Willem. Het feit dat Willem deze scène zelfstandig uitwerkt in het deel van VdvR (RIa) waar hij zijn voorbeeld het dichtst volgt, wijst erop dat hij hiermee een specifieke bedoeling had. De Cantecleerscène is geen bewerking van Le plaid, maar een omwerking. De scène krijgt een andere betekenis, verliest haar burlesk karakter, maar blijft ironisch doordat de haan zichzelf belachelijk maakt. Toch is de situatie in VdvR ernstiger. De lange monoloog ondersteunt onze hypothese dat Willem de Cantecleerscène van bij de aanvang van het verhaal een belangrijke rol geeft. Deze belangrijke inlas, die ook op het ruimtelijke vlak sterk is uitgewerkt, steunt onze hypothese dat de Cantecleerscène een spiegel is van de uiteindelijke afloop van het verhaal (p. 513). De wereld van Cantecleer is een rustige en vredige ministaat, goed afgeschermd tegen de listen van de vos. Cantecleer en Nobel zijn heerser over een gesloten en goed beschermde gemeenschap met

(603) De hevigste woedeuitval van de vorst wordt in Le plaid reeds in het begin van het verhaal gesitueerd. Willem reserveert de oerschreeuw van de leeuw voor de totale ondergang van het hof.

[p. 399]

een eigen ‘hofhouding’⁽⁶⁰⁴⁾. De Cantecleerscène is niet alleen een voorafspiegeling en een waarschuwing, ze toont ons vanaf het begin de sterkte van de vos. Nobel is gewaarschuwd.

De Cantecleerscène verschilt in Le plaid en VdvR niet alleen door de invoeging van de klacht van Cantecleer. Ook de woordvoerder verschilt. In Le plaid voert Pinte het hoge woord. Het feit dat een vrouw het heft in handen neemt, is bij de Reynaertdichter vrij gewoon. Julocke draagt de ‘pape’ naar bed, de kippen dragen de lijkbaar, Gente overtuigt Nobel... Toch geeft de Reynaertauteur de voorkeur aan de mannelijke heerser. Omdat hij hierin de mogelijkheid ziet om in Cantecleer Nobel te projecteren?

De grafplaats van Coppe vertoont gelijkenissen met die van Copee. De Franse kip wordt onder een boom begraven, ‘enmi ce plain’ (a 428)⁽⁶⁰⁵⁾. De boom uit Le plaid wordt een linde in VdvR. De boom markeert het graf als dat van een gewichtig iemand. De begrafenisscène is in de twee teksten gelijklopend. ‘Doe die vygelyen ghehent was’ (A 450) is zelfs een letterlijke vertaling van ms. a 416: ‘Quant la vigile fu finee’⁽⁶⁰⁶⁾. Toch zijn hier ook weer meer verschillen dan parallellen. Brun en Bruyant, de voorgangers tijdens de dienst, zijn geestelijken. Terwijl in Le plaid de verschillende functies en taken worden beschreven, volstaat Willem met een brevitasformule⁽⁶⁰⁷⁾. Deze verschillende technieken resulteren in hetzelfde effect. Toch vergroot de Reynaertdichter het komische door de epitaaf op het graf:

Hier leghet Coppe begraven,
Die so wale conste scraven,
Die Reynaert, die vos, verbeet
Ende haren gheslachte was te wreet (A 461-464).

Hier wordt het genre van het epitaaf geparodieerd en meteen wordt de dode kip, die net een staatsbegrafenis kreeg, in een ander licht geplaatst. Er is een discrepantie tussen het formele karakter van de begrafenis en de banale mededeling als levensbericht van het slachtoffer.

(604) De haan staat boven zijn kippen en heeft de verantwoordelijkheid hen te beschermen. Ook hij heeft een hofhouding. Het heeft echter geen zin deze parallel tot in al zijn consequenties door te trekken.

(605) H. REY-FLAUD en A. ESKENAZI, Le roman de Renart. Branche I, p. 30, vertalen ‘plain’ als ‘terrain défriché’, ontgonnen terrein.

(606) Geen enkel ander overgeleverd Renarthandschrift volgt de tekst zo getrouw: vergelijk met Mar. 413: ‘Quant la vigile fu chantee’ met ß 433: ‘Qant l'evangile fu finee’ en γ 6081: ‘Qant l'evangile fu chantee’.

(607) ‘Ic seit oec in waren worden, / Ne ware oec ware ons te lanc, / Wie daer der zielen vers zanc / Ende wie die zielen lesse las’ (A 446-449). Bouwman wijst er in navolging van K. Iwema op dat de beschrijving van de begrafenis in VdvR nauwelijks één vers korter is dan in Le plaid. De enige winst is dat een aantal namen wordt uitgespaard (wat de economie van het aantal personages ten goede komt). Bovendien krijgt de begrafenis op deze manier nog een gewichtiger karakter en wordt de impliciete spot groter.

[p. 400]

Coppe wordt gereduceerd tot een gewone scharrelkip. Coppes belangrijkste daad is dat ze mooi in de aarde kon krabben op zoek naar voedsel. Scharrelen was de levensdragende arbeid van een kip. Het enige wat ze deed was eten zoeken⁽⁶⁰⁸⁾, nu niet meteen een heldenleven. Nobel heeft de pil verzacht. De schone schijn heeft de bovenhand.

De dood van een kip is het motorisch moment van het Reynaertverhaal. Reynaert, de eeuwige ordeverstoorder, ‘le trouble-fête’⁽⁶⁰⁹⁾, miskent de wetten van het Nobelrijk. Hij introduceert de dood aan het hof en breekt zo de hoofse ordo. Daarom moet hij gedaagd worden. Nobel moet de agressor stoppen, de opstandige vazal temmen, de eigen harmonie herstellen. De koning neemt zelf het initiatief om het dode lichaam met eer te begraven. Meteen neemt hij de wraak van de moord op zich. Hij vraagt raad aan zijn ‘heeren’ (A 434), om zich te beraden en om te bespreken welke verdere stappen zullen worden ondernomen⁽⁶¹⁰⁾. De raadslieden komen samen en geven de koning de raad om het vergrijp te wreken en Reynaert voor het hof te dagen. Bruun is als een van die ‘heren’ bij de beraadslaging aanwezig. De koning neemt na de raadszitting nogmaals formeel het woord en bekrachtigt Bruun officieel als bode. Nobel neemt de aanwezigen tot getuige: ‘dit segghic voer dit heere’ (A 480). De koning volgt de geëigende rechtsprocedure. Hij spreekt niet in eigen naam, maar in naam van de hele hofgemeenschap. Nobel is de bepalende figuur, hij is de Destinateur. De opdracht is de vrede en de gerechtigheid in het rijk te herstellen. Bruun wordt door de gemeenschap aangesteld als vertegenwoordiger. Hij fungeert als exemplarische bode. Hij krijgt de opdracht om op pad te gaan. Het avontuur van de beer zal erin bestaan de eigen hoofse norm op te leggen aan de vreemde wereld. Concreet wil dit zeggen dat hij de vos mee naar het hof moet brengen. Voor het vertrek wijst de koning Bruun uitdrukkelijk op Reynaerts gevaarlijkste wapens, zijn taalgebruik en list:

Oec biddic hu dat ghi zijt vroet,
Dat ghi hu wacht van baraet.
Reynaert es fel ende quaet;
Hi sal hu smeeken ende lieghen.
Mach hi, hi sal hu bedrieghen

(608) Volgens J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 178, wijst ‘scraven’ ook naar scharrelen, wat ook seksuele connotaties heeft (copuleren). Zie ook: F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 213. Hier is echter verder lexicaal onderzoek nodig. Was scharrelen reeds in middeleeuwse teksten dubbelzinnig?

(609) Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 229: ‘Renart est certainement le modèle le plus achevé de trouble-fête que la littérature médiévale puisse offrir. Il est de tous les perturbateurs celui dont l'obstination est la plus remarquable. On le voit en effet allègrement semer la zizanie au milieu des assemblées festives présidées par Noble le lion et manifester par la même occasion son éternel esprit de contradiction.’

(610) Zie ook p. 420.

[p. 401]

 

Met valschen woorden ende met sconen.

 

Mach hi, bi Gode, hi sal hu honen.’ (A 482-488).

Nobel blijkt Reynaerts sterke kanten goed in te schatten. De koning is ‘wijs’, een waardige antagonist. Hij vermeldt de ‘felheid’ en de kwaadheid van de vos en verbindt ze met de vosselist en -taal. Hij typeert Reynaerts spreken door de werkwoorden smeken, liegen en honen. Deze waarschuwing ontbreekt in Le plaid. De taal speelt in VdvR een dominantere rol dan in Le plaid. Bruun is een gewaarschuwd man. Hij kan op avontuur vertrekken. In zijn antwoord, ‘“Heere”, seit hi, “laet hu castyen! / So moete mi God vermalendyen”’ (A 489-490), legt Bruun de koning het zwijgen op en hij betrekt er zelfs de godheid bij. Dit is geenszins een hoofs spreken. Het ontbreekt Bruun niet aan zelfvertrouwen. Nog vóór zijn vertrek wordt de beer door zijn woordgebruik als een hoogmoedig heerschap getekend.

Tot nu toe bleef het hof de centrale handelingsplaats. Bijna 500 verzen lang speelt de handeling zich af aan het hof, het hier van de hoofse gemeenschap. De hele actie bestaat uit gesproken uitingen: beschuldigingen, aanklachten, dialogen, ruzies... Pas nu staan we voor een eerste ruimtewissel⁽⁶¹¹⁾. Daarom ook sluiten we hier het eerste deel van het verhaal af. Reynaert is nog niet in beeld geweest. Hij werd ons enkel geschetst door de getuigenissen van de andere dieren. De tegenstelling is duidelijk en ondubbelzinnig. Reynaert is een misdadiger en zal voor het hof moeten verschijnen.

We kunnen Nobels hof karakteriseren als de centrale plaats, het middelpunt van het feodaal gestructureerde rijk. De hofgemeenschap is te associëren met hiërarchie, stabiliteit, symmetrie, recht, universaliteit en eenheid. Ondanks de aanwijzingen dat de eenheid is verstoord (de afwezigheid van de vos, de ruzie tussen kat en hond, de dood van de kip), heeft de hofwereld op het moment van Bruuns vertrek nog troeven genoeg in handen om het pleit in het eigen voordeel te beslechten. Men moet er in staat zijn om de geschonden ordo te herstellen. Nobel is de souvereine vorst die de touwtjes stevig in handen heeft. Wanneer zich een ‘manque’ voordoet, wordt gereageerd. De koning kan zelf als spil en verpersoonlijking van de gemeenschap zijn troon niet verlaten. Daarom wordt na overleg een der belangrijkste baronnen met een bodetocht belast. Schematisch is het begin van VdvR als volgt voor te stellen (fig. 7):

(611) Men kan ook de intrede van Cantecleer als een eerste ruimtewissel beschouwen. De kip, afkomstig uit de dorpswereld, komt dan de hofwereld binnen. We opteren ervoor de eerste echte ruimtewissel te laten plaatsvinden wanneer één van de hofdieren het hof verlaat. Het voordeel hiervan is dat deze eerste ruimtewissel samenvalt met het einde van de Manipulatiefase.

[p. 402]

(Fig. 7)

3.2. De bodetochten naar Maupertuus (A 497-1752)

3.2.1. De bodetocht van Bruun: het gesproken woord als wapen

We kunnen de drie bodetochten als zelfstandige verhalen beschouwen met opdracht, groei, strijd en evaluatie. Het model van Greimas is op elk van deze passages afzonderlijk toepasbaar. We leggen het schema op de Bruunscène en bekijken waar de specifieke accenten van deze passage liggen. De tocht van Bruun en de verschillende landschapstypes werden reeds uitvoerig besproken, zodat in wat volgt een summiere behandeling volstaat.

Bruun heeft van Nobel de opdracht gekregen om Reynaert te dagen. Hij wordt gewaarschuwd voor de list en de ‘scone tale’ van Reynaert (Manipulatiefase). De beer gaat onmiddellijk op pad (begin van de Competentiefase). Hij interpreteert de zending eerder als een gunst dan als een verplichting. De tocht naar de tegengestelde wereld is een reële, maar ook een psychologische tocht. Het doorgangslandschap is geen realistisch landschap⁽⁶¹²⁾. De adjectieven ‘hoog’ en ‘lang’ verstoren het argument dat Willem een historisch landschap beschreef en wijzen naar een topische ruimte⁽⁶¹³⁾. Het woud, de ‘woestine’ en de berg zijn in verband te brengen met de ruimtelijke organisatie van de ridderroman.

(612) A 497-512. Zie onze p. 314.

(613) Vooral de beschrijving van de berg, die hoog en lang is, lijkt realisme uit te sluiten. Er is reeds meermaals op gewezen dat in de Vlaamse toponymie vele bergen te vinden zijn. Wel is de beschrijving zo vaag gehouden dat op de plaats van de voordracht de toehoorders wellicht een aantal gegevens uit de tekst in de buurt konden lokaliseren. De opeenvolging van bos, wildernis en ‘heuvels’ moet zowat overal in Vlaanderen weinig problemen gegeven hebben. Een bewijs hiervan is te vinden in de vele pogingen om dit landschap in de concrete historische realiteit te lokaliseren. Zie deel I, bij de bespreking van de stellingen van o.a. J. de Wilde, M. Gysseling en M. Nonneman.

[p. 403]

Wanneer we Bruuns heenreis vergelijken met de queeste van de hoofse ridder, dan geeft een dergelijke parallel ons een mogelijke sleutel voor de lectuur.

In de ridderroman is de heenreis de eigenlijke queeste op zoek naar de andere wereld. De weg van groei, inzicht en confrontatie zal uiteindelijk leiden tot de definitieve strijd. In de ridderroman wordt deze fase meestal lang uitgewerkt. Het traject heen is bezaaid met hindernissen. Wanneer het object verworven is, brengt de terugreis de bevestiging van de overwinning, kennis en loutering. Het ‘avonture’ brengt een bevestiging van het ridder-zijn (het ‘edel mens-zijn’) en heeft een ethische dimensie⁽⁶¹⁴⁾. De held keert als een verrijkt mens naar de gemeenschap terug.

Het is opvallend dat de diverse landschapstypes op de heenreis in de Bruunscène gecondenseerd worden weergegeven. De drie gordels vullen de epische ruimte, ze symboliseren de grote afstand tussen hof en hol en ze accentueren het anders-zijn van de beide werelden. Bovendien impliceert deze samenballing dat de beer klaar is om de confrontatie aan te gaan (korte CF). Het landschap karakteriseert het personage op tocht. Het doorgangslandschap zegt ons iets over Bruuns houding en motieven.

Men kan veronderstellen dat Bruun redenen genoeg heeft om zijn doel zo snel mogelijk te bereiken: op de heenreis vanwege zijn grote ijver, op de terugreis om de pijnlijke aftocht niet nodeloos te rekken. De beer wil de vos onmiddellijk een lesje leren. Het accent ligt in VdvR, in tegenstelling tot de ridderroman, op de terugweg. De heenweg verloopt vrij probleemloos en wordt kort beschreven, de weg terug des te problematischer en wordt over enkele honderden verzen uitgesponnen. Dat de heenreis zo gemakkelijk verloopt heeft vanuit episch standpunt belang. De ridder wordt competent genoeg geacht om de confrontatie met de vos aan te gaan.

Bruuns vertrek en tocht zijn als volgt voor te stellen (fig. 8):

(614) N. DE PAEPE, De ‘Vengeance Raguidel’ en ‘Die Wrake van Ragisel’, p. 33.

[p. 404]

Een vergelijking van Bruuns tocht met de missie van Brun in Le plaid levert weinig parallellen op. Brun volgt een andere weg. De Oudfranse auteur concentreert zich ook niet op de weg zelf. Terwijl Brun onderweg is, verschuift de aandacht naar het hof, waar zich een wonder voltrekt op het graf van de dode Copee. In de Middelnederlandse tekst wordt de tocht van Bruun niet opgevuld door een uitweiding over een gebeurtenis aan het hof. Terwijl de afstand in Le plaid gesuggereerd wordt door de beschrijving van een nieuwe scène, gebeurt dit in de Reynaert door de opsomming van landschapsgordels.

In ms. a zijn twee versparen weggevallen, waar in drie regels de tocht van Brun wordt beschreven:

Atant se met en l'ambleüre
Parmi le val d'une coture,
Que il ne siet ne ne repose (Mar. 445-447)⁽⁶¹⁵⁾.

Na de genezing van de haas wordt Brun opnieuw gevolgd:

Car Bruns li ors est la venuz
A Malpertuis le bis entier,
Parmi l'adresce d'un sentier (a 475-477).

Malpertuis ligt in het bos. Brun geraakt er door een ‘sentier’ te nemen. In de ß-groep is deze informatie afwezig. Indien Willem zich hier door zijn Oudfranse voorbeeld liet leiden, ligt een verwantschap met α(a) voor de hand. De verschillen zijn echter groot. Niet Bruns pad, wel de hindernissen, de afstand en het anders-zijn van Reynaerts wereld (door het gebruik van de adjectieven hoog en lang) worden in VdvR geaccentueerd. Willem heeft zich missschien geïnspireerd op het vers ‘Que il ne siet ne ne repose’ (Mar. 447) en zeker op de tocht van de vos en de das naar het hof⁽⁶¹⁶⁾.

*

Pas op dit moment in het verhaal maken we kennis met Reynaerts woning, en dit door de ogen van de hoveling. Maupertuus is voor de hovelingen de onhoofse plaats bij uitstek. We verwezen in dit verband reeds naar de naamgeving en naar het feit dat geen enkel hofdier de naam van de vosseburcht vermeldt. In ons schema staat Maupertuus op

(615) Een ‘val d'une coture’ (zowel in Mar. 446 als in Roq. 466, maar niet in a) is een vallei met gecultiveerd land. In ß wordt tegenover dit gecultiveerd land nabij het hof gesproken over ‘une aire’ (d.i. niet-gecultiveerd land) nabij Maupertuis (Roq. 495-496). Het ontbreken van de verzen Mar. 445-447 in ms. a kan toevallig zijn. Indien het om een bewuste ingreep zou gaan, dan zou de reden hiervoor kunnen zijn dat de kopiist van ms. a het antropomorfe aspect van het paardrijden (‘se met en l'ambleüre’) heeft weggewerkt...

(616) Zie p. 446.

[p. 405]

de horizontale as in oppositie met het hof. Maupertuus is voor het hof de antithetische wereld. Het is de kern van de andere wereld, het ‘elders’, de ruimte van de performantie (PF). Het is het einddoel van Bruuns tocht, de plaats van de confrontatie. Maupertuus is voor de vertegenwoordiger van de hofwereld de plaats van de waarheid, dit wil zeggen de plek waar hij zijn opdracht zal moeten uitvoeren. In de Arturroman grijpt daar de beslissende actie plaats. Daar wordt uitgemaakt of de ridder zijn taak aankan. In VdvR is het net zo.

Toch is er een wezenlijk verschil tussen de plaats van de confrontatie in VdvR en in de ridderroman, vooral wat de aard van de confrontatie betreft. In plaats van door het ridderlijke tweegevecht wordt de strijd te Maupertuus beslecht door het woord. Er wordt niet met wapens gevochten, alleen gesproken. Nochtans heeft de woordenstrijd alle kenmerken van een reëel gevecht: een verkennende ronde, plaagstoten, terugtrekking, schijnaanval (retarderingsmomenten), climaxen (hyperbolen), enz. De woordenstrijd gaat vergezeld van nauwkeurige ruimtelijke situeringen. De ruimte en het gesproken woord zijn complementair. De ruimte illustreert het spreken, symboliseert de aard van het spreken en reveleert het karakter van de spreker.

De Reynaertauteur karakteriseert Bruun door de beschrijving van de ruimte en door zijn talige uitingen. Reynaert woont niet in de kluis die Grimbeert aanduidde, maar in Maupertuus, een versterkt ‘kasteel’, dat beantwoordt aan de ridderlijke aspiraties van de beer. De ridderlijke Bruun ziet zichzelf geconfronteerd met een burcht met een poort en een ‘barbecane’, een ridder waardig. De ruimte wordt niet gepercipieerd door Bruun, ze doet zich aan hem voor⁽⁶¹⁷⁾. De beleefde ruimte is hier concreet, subjectief en variabel. Ze hangt af van de situatie van het individu dat te Maupertuus aankomt. De alwetende verteller selecteert voor zijn beschrijving een aantal schijnbaar objectieve gegevens. Hij vermeldt dat de vos op de binnenplaats in de warmte ligt, terwijl Bruun voor de poort gaat zitten op zijn staart. Beide opponenten worden hier getekend: Reynaert is zich van geen kwaad bewust, Bruun is nonchalant en neemt zijn opdracht licht op. Het past niet dat een koningsbode op zijn staart gaat zitten. De verteller geeft op deze manier aan de luisteraars kleine hints, die het verdere verloop van de gebeurtenissen suggereren. De verteller satiriseert, maakt de personages belachelijk zonder dat ze er zich bewust van zijn.

Voor de confrontatie tussen beer en vos heeft Willem zich sterk door zijn Franse voorbeeld laten inspireren. Brun is langs een pad (in de redacties Mar. en Roq., maar niet in ms. a) tot bij Renarts woning geraakt, maar hij kan de woning niet binnen:

(617) Vgl. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 96 en onze p. 265. Voor de ‘barbecane’, zie onze p. 313.

[p. 406]

 

Por ce que gras estoit li cors,

 

S'estoit devant la barbecane.

 

Danz Renarz, qui le monde engane,

 

Por reposer s'est tret arriere

 

Enmi le fonz d'une tesniere:

 

Garnie avoit tres bien sa fosse

 

D'une geline grasse et grosse (a 478-484)

 

[...]

 

A tant es vos Bruns a la hese:

 

‘Renarz, fet il, parlez a moi:

 

Ge sui Bruns, messager lor roi.

 

Issiez ça fors en ceste lande,

 

Si vos dirai que ge demande.’

 

Renarz set bien que c'est li ors:

 

Reconeu l'avoit au cors;

 

Or se conmence a porpenser

 

‘Bruns, fet il, beax douz amis,

 

Et con grant paine cil t'a mis

 

Qui ça te refet avaler!

 

Ja m'en devois ge aler;

 

Mes que j'aie mengié ançeis

 

D'un mermeillex mengier françeis... (a 488-501)⁽⁶¹⁸⁾.

Een aantal elementen van de materiële beschrijving van Reynaerts burcht, de poort en de ‘barbecane’, heeft Willem aan zijn voorbeeld ontleend. De Franse verteller zegt uitdrukkelijk dat de grote beer niet in de vosseburcht binnen kan vanwege zijn gestalte. Willem acht een dergelijke explicitatie niet relevant.

Nochtans zijn de verschillen tussen VdvR en Le plaid significant. Hoewel de vos in beide teksten beneden diep in zijn hol nadenkt hoe hij de beer kan misleiden, is Reynaerts positie bij aankomst van de beer opvallend anders. In Le plaid bevindt Renart zich voor Brun aankomt reeds in het diepste van zijn hol, ‘Enmi le fonz d'une tesniere’ (a 482), omdat hij een grote vette kip en een kuiken heeft gevangen en opgegeten en nadien een siësta houdt. In VdvR is de situatie heel verschillend. De afstand tussen bode en gedaagde wordt hier bewust zo groot mogelijk gehouden. Om het contrast tussen beide opponenten duidelijk te maken, laat de auteur Reynaert eerst onbevangen voor de poort, dus ‘buiten, op de begane grond’, zonnen: ‘Die voer sine poene lach / Daer hi vele te ligghene plach / Dor waremhede van der zonnen’ (A 535-537). Zodra Reynaert de stem van het hofdier hoort, trekt hij zo

(618) De verzen Roq. 517-518: ‘En grant paine est d'estudïer / comment le puisse conchïer’ (na a 495) komen niet voor in de α-groep. Meteen is dit een argument voor de stelling dat VdvR in eerste instantie de ß-familie volgt (vgl. A. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 21). Men moet er toch rekening mee houden dat dit een topische formule is om het vossegedrag te beschrijven.

[p. 407]

snel hij kan, zo diep mogelijk weg, in het diepste van zijn ‘haghedochte’. Wanneer een hofdier in de Reynaertwereld binnendringt, wordt de vos dubbel voorzichtig. Hun respectievelijke houding karakteriseert de opponenten. Bruun gaat op zijn staart zitten, terwijl Reynaert zich terugtrekt in het donkerste van zijn ‘burcht’. De verteller gebruikt een adjectief in de overtreffende trap om de afstand tussen hof en hol te intensifiëren.

Bi der tale die Bruun heeft begonnen
Bekenden alte hant Reynaert
Ende tart bet te dale waert
In sine donckerste haghedochte (A 538-541).

De nadruk wordt gelegd op de alertheid van de vos (‘alte hant’ en ‘bet’) en op het naar beneden trekken (‘te dale’ en ‘haghedochte’). De dubbele herhaling wijst op de ernst van de situatie. De vos wordt met de duisternis geassocieerd. Die duisternis wordt nu ook met het peinzen van de vos in verband gebracht⁽⁶¹⁹⁾. Het benoemen van de woonplaats van Reynaert is significant: het neutrale ‘tesniere’ wordt niet vertaald door ‘hol’, maar door het minder neutrale en meer pejoratieve ‘hagedochte’⁽⁶²⁰⁾, het diepste deel van de woning. De ruimte dient ter karakterisering van de personages. Willem heeft de rol van het gesproken woord beklemtoond en dit ruimtelijk weergegeven. Het gaat hier niet om een realistische beschrijving. De vos, die diep in zijn hol zit, communiceert probleemloos met de beer, die zich voorbij het voorplein, de poort en de ‘barbecane’ bevindt.

Na een lange tijd van nadenken beantwoordt Reynaert Bruuns bedreigingen. Er ontspint zich een subtiel spel van woord en wederwoord, dat uiteindelijk fataal wordt voor de bode. Reynaert begint met een bedenking en een zeer formele, maar vriendschappelijke aanspreking. Hij beklaagt de beer en verklaart dat hij de intentie had toch naar het hof te komen. Als verontschuldiging voor het late vertrek, wendt hij ziekte voor. Stapje voor stapje geeft Reynaert nu de reden van zijn misselijkheid prijs. Eerst suggereert hij dat ‘den buuc’ hem ‘so gheladen’ (A 556) is. Vervolgens gaat hij iets verder: het was een nieuwe, vreemde spijs. Het ‘utermaten zat’ moet Bruun helemaal van de kook brengen. Bruuns nieuwsgierigheid is gewekt. Hij heeft zichzelf niet meer in de hand en hij merkt zelfs de tegenstellingen in Reynaerts betoog niet meer op: de zieke is verzadigd, ‘zat’ (A 561); Bruun ziet ook geen contradictie tussen het slechte spul en de omschrijving ervan als goed en vers

(619) Het rijm A 541-542 ‘haghedochte-ghedochte’ steunt deze hypothese. In A 542: ‘Menichfout was zijn ghedochte’ wordt het peinzen van de vos met de veelheid geassocieerd. Voor de etymologie van ‘haghedochte’ en de beschrijving van de vossewoonst. Vgl. onze p. 303.

(620) Vgl. n. II 297.

[p. 408]

(A 568), net zoals Cantecleer er voordien ook niet in slaagde om de inconsequenties in Reynaerts taal en gedrag te ontdekken. De vos last vervolgens een retarderingsmoment in (dat niet zo lang is als in Le plaid): dit voedsel is arme-mensen-eten, ‘crancke have’ (A 563). Pas dan laat Reynaert los welk voedsel hij at: ‘Goeder versscher honich raten’ in overvloed (A 568). Reynaert spiegelt de honing in grote hoeveelheden voor. Bruun doorziet de vosseretoriek niet en bezwijkt. De koninklijke bode valt door de mand. Karakteristiek is de manier waarop hij de vos vriendschappelijk aanspreekt, ‘lieve vos Reynaert’ (A 575) en ‘soete neve’ (A 581), en het gebruik van het vertrouwelijk persoonlijk voornaamwoord ‘du’ (hij tutoyeert de vijand van het hof!)⁽⁶²¹⁾. Bruun vergeet zijn ‘mate’ en begint in hyperbolen te spreken:

Haddic al thonich dat nu es
Tusschen hier ende Portegale,
Ic haet al up teenen male (A 598-600).

Het toponiem wordt door Bruun gebruikt om zijn begeerte en gulzigheid te onderstrepen. Portugal was in de middeleeuwen een belangrijk honingexportcentrum⁽⁶²²⁾. Bruun kent zijn wereld... De constructie ‘Tusschen hier ende Portegale’ (A 599), een synoniem van ‘veraf of dichtbij’, zoals ook de Vulpes-auteur dit vertaalde in L 254⁽⁶²³⁾, illustreert de bereidheid tot volledige overgave van de hofbode. Bruun vergeet niet enkel zijn koninklijke opdracht, hij verbindt er zich zelfs toe om Reynaert aan het hof juridisch te verdedigen, te ‘minnen’ (A 583)⁽⁶²⁴⁾.

Reynaert is een meester in de verleidingstechnieken. Zijn taal verwoordt het verlangen, wordt verlangen. Hij manipuleert de taal, kneedt ze, maakt er honing van. Door zijn taal, zijn sterkste wapen, ontmaskert hij de bode, door in te spelen op Bruuns grootste zwakten, zijn vraatzucht en zijn gebrek aan ‘mate’. In feite blijkt de beer hier reeds een onhoofs individu, een schijnbode.

Het is pas na de definitieve capitulatie van de beer dat Reynaert vanuit de diepte terug naar de begane grond komt. Willem verwoordt Reynaerts spreken na de hele verleidingsdialoog als een ‘peinzen’: ‘Na dit peinsen ghinc Reynaert huwt’ (A 627). Peinzen betekent niet overwegen, maar beramen, plannen. Dan pas spreekt de vos ‘over luut’ (A 628) en begroet hij de beer. Tijd om na te denken krijgt Bruun niet.

(621) Vgl. F. LULOFS, Over het gebruik van ‘du’ in de Reynaerd, in: TNTL, 83 (1967), p. 241-273.

(622) L. PEETERS, Historiciteit en chronologie, p. 365 n. 56. Zie n. I 430.

(623) ‘Ne dicas denis, Reynarde, scias quia mella, / que procul aut prope sunt, omnia solus edam.’ [‘Zeg niet met z'n tienen, Reinaert, weet dat ik alle honing, die veraf of dichtbij is, alleen zal opeten.’] Zie R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 56-57.

(624) Minnen betekent in deze context ‘voor het gerecht verdedigen, spreken ten gunste van’. Zie D. WIERCINSKI, Minne, p. 75 e.v.

[p. 409]

Reynaert verzoekt onmiddellijk om hem te volgen. Bruun is zich niet bewust van het nakende onheil en meent het vertrouwen van de vos te hebben gewonnen. Hij is ervan overtuigd dat hij in zijn koninklijke opdracht, om Reynaert mee naar het hof te brengen, zal slagen. Schematisch is de confrontatie te Maupertuus als volgt voor te stellen (fig. 9):

Reynaert heeft schijnbaar zijn ‘anders-zijn’ opgegeven. Hij sluit een pact met de hofbode. De strijd lijkt gestreden. Op dit moment verlaten de vos en de beer de kern van de Reynaertwereld. Er vindt een nieuwe ruimtewissel plaats. Bruun is ervan overtuigd dat Reynaert mee naar de hoofse gemeenschap komt. Na het verblijf te Maupertuus (Performantiefase, ‘overwinning’) vat hij de terugweg aan. Vooraleer naar het hof terug te keren, wil hij honing als beloning. Voor de beer loopt alles schijnbaar naar wens.

In het ridderverhaal begint nu de weg terug naar het hof. De ridder rijdt door een ander landschap terug en wordt nogmaals getest. Hij kan nu bewijzen dat hij volleerd hoofs is. Hij trekt door een laatste ruimte, de ruimte van de positieve sanctie, van de bevestiging (positieve SF; deze ruimte kan ook het hof zelf zijn). In VdvR verloopt de tocht met de gedaagde eveneens door een tussenruimte. In de plaats van de koningsbode is het echter de gedaagde die het traject en de richting bepaalt. Reynaert heeft Bruun in zijn macht. Hij heeft de ratio van de hoveling uitgeschakeld en werkt op diens instinct door in te spelen op zijn mateloze vraatzucht. Reynaert geeft Bruun geen kans tot bezinning en blijft niet langer als nodig te Maupertuus. Hij beveelt de beer ‘desen crommen pat’ (A 633) te volgen. Het adjectief ‘krom’ tekent Reynaerts paden en kan hier in morele zin geïnterpreteerd worden. De koningsbode volgt de vos op het kromme pad, de ondergang tegemoet (vgl. Arendts ‘moralische Raumwechsel’⁽⁶²⁵⁾). De koningsbode moet directe en rechte wegen volgen. Hofboden die kromme paden nemen, verdwalen, ‘verdoren’. Het adjectief ‘krom’ ontbreekt in Le plaid. Daar is enkel sprake van een vlug vertrek.

Reynaert heeft de beer honing beloofd bij de ‘dorper’ Lamfroyt, die vlakbij woont (A 602). De tocht naar deze Lamfroyt verloopt ‘al spre-

(625) Zie G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 107-108.

[p. 410]

kende’ (A 644). De vos laat zijn prooi verbaal niet los⁽⁶²⁶⁾. De actie wordt verdergestuwd door een ruimtewisseling en door het gesproken woord. Reynaerts taal en de ruimte structureren de handeling. Dat het talige en de ruimtewisseling bewust met elkaar worden verbonden, is af te leiden uit een aantal constructies dat begint met het voorzetsel ‘na’ of het bijwoord ‘doe’, gevolgd door een verwijzing naar Reynaerts taalgebruik en een ruimtelijke aanduiding. Deze constructies komen vooral voor bij scènewisselingen, bijvoorbeeld:

Na dit peinsen ghinc Reynaert huut (A 627);
Al sprekende quam dus gheloepen [...] Tote Lamfroits [...]
(A 644; A 646);
Na der talen so ghinc Reynaert / Weder te sinen casteele waert
(A 707-708);
Doe Reynaert was in dese tale, / Sach hi neder waert te dale (A 909-910).

De Sanctiefase, die zich afspeelt in de onhoofse dorperruimte, krijgt in de Bruunscène veruit de meeste aandacht. In ruim 330 verzen zal Willem de ondergang van Bruun beschrijven. Voor het eerst zal een hofdier in contact komen met de mens. De enige mensen die in VdvR uitgebeeld worden, zijn de negatieve dorpelingen⁽⁶²⁷⁾. De dorpers fungeren als decor en als onhoofse opponenten. In het dorp zal blijken dat Bruun niet in zijn opdracht geslaagd is, dat de vos geenszins aan zijn kant staat en niet de intentie heeft om mee naar het hof te komen en zijn ‘anderszijn’ prijs te geven. Het dorp is in VdvR de plek van de evaluerende proef voor de hofbode. In het dorp blijkt dat de gezant van het hof in feite onhoofs is.

Een aantal elementen wijst erop dat de confrontatie in het dorp voor Bruun verkeerd zal aflopen. We wezen reeds op het kromme pad naar het dorp. De keuze zelf van het dorp als confrontatieplaats wijst naar gevaar voor het dier. In de Reynaerttraditie loopt de proef er steeds verkeerd af. De twijfel betreffende de afloop wordt vlug vervangen door de zekerheid van een nakende afstraffing door een anticiperende auteurstussenkomst:

Ghi sult noch heden hebben, sonder waen,
Also vele als ghi moghet ghedraghen.’
Reynaert meende van groten slaghen:
Dit was dat hi hem beriet.
Die keytijf Bruun ne wiste niet
Waer hem Reynaerd die tale keerde,

(626) De auteur van RII heeft het talige aspect niet overgenomen, net zoals hij het ‘kromme’ pad niet vermeldt. Het zijn nochtans deze aanduidingen die in VdvR wijzen op de ondergang van de beer.

(627) Dat Willem voor de dorpers weinig respect opbrengt, blijkt in de Reynaertproloog, in de naamgeving en de beschrijving van de dorpers en in de afhandeling van de hele dorpsscène. Zie deze studie p. 338 e.v.

[p. 411]

 

Die hem honich stelen leerde,

 

Dat hi wel seere sal becoepen. (A 636-643).

Op deze manier wordt de spanning verschoven van de vraag: ‘wat gaat er gebeuren?’ naar de vraag: ‘hoe gaat het gebeuren?’, zodat de listige vossetaal alle aandacht krijgt. De verteller is volledig afwezig in de gesprekken. Hij komt slechts vooraf en nadien tussen. Hij omkadert het gebeuren en stuurt de interpretatie van het publiek. Opnieuw bedient de verteller zich van dramatische ironie. Hij expliciteert in zijn tussenkomst Reynaerts bewuste dubbelzinnigheid van het ‘ghedraghen’ A 637), maar ook dat Bruun dit niet zo verstaat. Bruun meent dat het om honing gaat, maar de auteur geeft aan dat het slagen zullen zijn. Willem focaliseert vanuit de vos en heeft meer sympathie voor de vos dan voor de beer. Hij karakteriseert Bruun als een ‘keytijf’. Hij speelt met de meerzinnigheid van woorden en gebruikt dezelfde stijlfiguren en beelden als de vos. Auteur en personage spelen gedeeltelijk onder één hoedje. We omschreven deze identificatie reeds als de ‘style de la sympathie’⁽⁶²⁸⁾. Willem steekt zijn bewondering voor de vos nauwelijks weg. Centraal staan Reynaerts list en taalgebruik: ‘Die keytijf Bruun ne wiste niet / Waer hem Reynaerd die tale keerde’ (A 640-641). Reynaert zal de beer letterlijk in de boom praten. Het is opvallend hoe knap Reynaerts verleiding werkt. Zijn taal is even vals als het object dat hij de beer voorspiegelt. Steeds opnieuw wordt zijn spreken gekenmerkt door de nadruk op het lichamelijke (‘in huwe kele / Ende in huwen buuc’, A 662-663), het vertrouwelijke (de beer wordt aangesproken als ‘soete oom’, A 669), de veelheid en het hyperbolische (‘utermaten vele’, A 661). Reynaert bouwt zelf een retarderingsmoment in door Bruun te herinneren aan de hoofse eis van ‘mate’: ‘Hetet te zeden ende te maten, / Dat ghi hu seleen niet verdervet’ (A 666-667). Deze tussenkomst is vergelijkbaar met de waarschuwing van Nobel (vgl. A 480 e.v.). Deze had Bruun gevraagd ‘vroet’ te zijn en Bruun herhaalt dit door ‘vroetheid’ en ‘mate’ met elkaar te verbinden: ‘Waendi dat ic bem onvroet? / Mate es tallen spele goet’ (A 671-672)⁽⁶²⁹⁾. Bruuns woorden stemmen niet overeen met zijn daden. Hij schenkt geen aandacht aan het signaal van de vos en steekt begerig zijn kop en poten in de boom.

De verzen A 680-681, ‘Ende Reynaert poghede dat hi brac / Die wegghen beede huter eecken’, hebben in de Reynaertexegese tegenstrijdige uitspraken uitgelokt. F. Lulofs heeft gepleit om, tegen de teksten van AFB en tegen de Oudfranse bron (a 598-599: ‘Renarz a les coinz empoigniez / Et a grant paine descoigniez’) in, Reynaert vrij te plei-

(628) Zie onze n. II 474.

(629) ‘Mate’ (zelfbeheersing, matigheid) is de hoofse deugd bij uitstek. Zie onze n. II 259-260.

[p. 412]

ten van het uittrekken van de wiggen. Juridisch gezien zou Reynaert dan onschuldig zijn⁽⁶³⁰⁾. Zelf opteren wij ervoor om te lezen wat er staat, te meer daar alle Middelnederlandse redacties dezelfde lezing hebben. Reynaert is trouwens aan veel meer schuldig. Hij mishandelde Cuwaert in het bijzijn van een getuige, en zal hem trouwens ook vermoorden. Hij vermoordde ook elf kippen en hanen. Wij vragen ons af in welke mate de schuld van de vos groter wordt door het uittrekken van de wiggen. De beer volgde Reynaert uit eigen beweging en kroop zelfstandig in de spleet. Daarenboven is er bij dit gebeuren geen enkele getuige aanwezig en mishandelt Reynaert Bruun niet eigenhandig. Men zou kunnen stellen dat dit Reynaert minder schuldig maakt. Toch is hij het brein achter de verminking van de beer. Hij is vastbesloten de hofbode te doden. Reynaert wil zijn slachtoffer zo weerloos mogelijk presenteren aan de beulen. Het vuile werk laat hij door anderen opknappen. Dit maakt de misdaad completer.

Wanneer Bruun onwrikbaar vastzit, wordt het proces van vernedering versterkt voortgezet. Het hofdier wordt ontluisterd en tot zijn staat van beest teruggebracht. Nu komt de ware Reynaerdie, Reynaerts listige, spottende, cynische en morbide taalgebruik, naar voren. Reynaert had Bruun reeds ‘Also vele [honing] als ghi moghet ghedraghen’ (A 637) beloofd. De auteur heeft het publiek reeds uitgelegd dat dit niet naar eten verwijst, maar naar een pak slaag. Reynaert herneemt de door de verteller geïntroduceerde eten-en-drinken-metaforiek. Het ‘vele [...] ghedraghen’ in A 637 wordt verbonden met A 705-706: ‘Hier comt Lamfroyt ende sal hu scijncken. / Haddi gheten, so souddi drincken!’⁽⁶³¹⁾. Reynaert speelt ironisch in op de hoofse regel om met mate te eten en te drinken. Na de psychische, talige vernedering en bespotting door de vos, volgt een fysieke afstraffing. De beer wordt opgemerkt door Lamfroyt en achter hem komen de vertegenwoordigers van de wereld zonder hoofse zeden, zonder ‘mate’, naar de plaats waar Bruun vastzit. De beer zal op een averechtse manier aan den lijve ondervinden dat ‘mate’ inderdaad ‘tallen spele goet’ is. De eigenlijke fysieke vernedering gebeurt in twee stappen, zoals in Le plaid, kan de beer zichzelf pas losmaken uit de boom door zichzelf te verminken. Blijven vastzitten betekent sterven. De rekening is echter gepeperd: het verlies van een oor, wangen, klauwen, de hoofdhuid en ‘handschoenen’. Vooral deze laatste omschrijving wekt verwondering: de auteur maakt Bruun belachelijk door de woordkeuze. De beer wordt verder belachelijk gemaakt in subtiele auteurstussenkomsten zoals ‘Nye maecte God so leelic dier’ (in A 746, nog voor de afranseling plaatsgrijpt!), ‘Brune, onsa-

(630) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 219-220. Lulofs stelt voor om ‘Reynaert’ in A 680: ‘Ende Reynaert poghede dat hi brac’ te vervangen door ‘hi’ (d.i. ‘Bruun’).

(631) Zie voor de drankmetaforiek onze p. 368-369.

[p. 413]

lichst alre diere’ (A 778), ‘Bruce ontfinc al sulc payment / Als hem elc gaf daer omtrent’ (A 809-810, tijdens de strijd) en ‘Ghine saghet point droever / Gheen dier no gheenen man’ (na de strijd, A 872-873) en ‘Des mochte hi al Reynaerde dancken’ (A 876). Dezelfde functie heeft de nadruk op het cynische ‘sceen’ in A 773: ‘Dit sceen arem man Brunen wel’. Vluchten kan niet meer. De opgelopen schade is te groot. Na de zelfverminking zal de beer nu door de dorpsgemeenschap vernederd worden⁽⁶³²⁾.

Bruun weet door een instinctieve reactie aan de chaotische bende te ontkomen. In doodsangst springt hij blindelings weg, waardoor hij een troep oude vrouwen in de rivier werpt. Hij laat zich door het water meedrijven tot hij nog amper vooruitkomt en besluit aan land te gaan om te rusten. De dorpers worden nogmaals als onhoofse wezens getypeerd: ze zijn ‘alle gram’ en ‘verbolghen’ en staan Bruun van op de oever uit te schelden.

Pas wanneer hij uit het dorp weg is, verliest de beer zijn dierlijke trekken geleidelijk en herwint hij zijn talige vermogens. Maar hij is een ontredderde hoveling. Zijn taalgebruik is onhoofs. Hij vervloekt de vos, met de negatieve adjectieven ‘fel’ en boos’ (‘ongetrouwen’ in J en F 841)⁽⁶³³⁾, de dorper en de boom, die een totemistische functie krijgt. De heidense boomverwensing wordt in verband met de godheid gebracht: ‘bat hi dat God den boem / Moeste verdrouven ende verwaten’ (A 852-853). Dat Bruuns taalgebruik nauwelijks tolereerbaar, zelfs heiligschennend (en zeker onhoofs) was, is misschien de reden waarom de verschillende redacties/versies afwijkingen vertonen⁽⁶³⁴⁾.

(632) Voor een analyse van deze scène, zie onze p. 340-348.

(633) Bovendien refereert hij aan de baard, in A 858: ‘brunen baerde’, dat, hoewel het een aanvaardbare lezing geeft, wellicht corrupt is. F 841-842 luidt: ‘Den ongetrouwen Reynaerde, / Den fellen mitten roden baerde’. Dat Bruun zijn eigen naam (en kleur) bewust in verband brengt met de vos lijkt minder waarschijnlijk, maar niet uitgesloten. J.W. MULLER, Critische commentaar, p. 215, meent dat de bruine baard naar Bruun zelf verwijst.

(634) De auteurs van Reynaerts historie en van de Vulpes hebben de aanroeping van de godheid weggelaten. In hs. A en in de Vulpes vervloekt de beer ook Lamfroyt. Toch lijkt ons de gemeenschappelijke lezing van F, J en B de meest oorspronkelijke. A 860: ‘Daer na Lamfroyt vander stupen’; F 844: ‘Daerne Lamfreit vans ter stupen’. In A krijgt Lamfroyt een eigennaam die hem verbindt met de boom die voor de beer een schandpaal is, in FJB wordt verwezen naar de plaats waar de boom ligt. We houden A dus voor een (zinvolle) ingreep van de polygraaf. De Vulpes-auteur heeft niet alleen het in deze context heiligschennende ‘God’ verwijderd, maar hij schrapte ook de drievoudige boomvervloeking en verving ze door een langere dorperlijst (L 361-364): ‘Primo Reynardo maledicit [...], Otris, Lanfreidi, custodis presbiterque / Hactonisque memor iam maledicit eis.’ [Allereerst vervloekt hij Reinaert [...], daarna aan Otram, Lamfreit, de koster en de pastoor en Hacto denkend, vervloekt hij die.] Zie R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 64-65. De interpretatie van M.C.J.M. JONKERS, Reynardus en Reynaert, p. 219-220, wijst in dezelfde richting. Dat de drievoudige boomvervloeking een overblijfsel is van Oudgermaanse boommagie zoals F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 222, beweert, is mogelijk, maar achten wij niet bewezen.

[p. 414]

De beproeving van Bruun is nog niet ten einde. Na het mislukken van de moordpoging komt de talige vernietiging in de plaats. Na de bijtende spot, de zelfverminking en de afranseling moet de ultieme vernedering nog komen. Bruun ligt zuchtend en schokkend aan de oever als Reynaert ter verkoeling naar de rivier komt. Deze ontmoeting karakteriseert Reynaert opnieuw als een uiterst onhoofs en bijzonder gevaarlijk wezen. Reynaerts spreken richt zich eerst door een inwendige monoloog tot Lamfroyt. Wanneer de vos de beer nog in leven ziet, is zijn reactie bijzonder scherp. Hij was overtuigd dat een van zijn grootste tegenstanders opgeruimd was en was daar bijzonder verheugd om: ‘In bliscap arde menichfoude / Was sijn herte doe bevaen’ (A 898-899). De emoties van de vos worden gekenmerkt door sterke contrasten. Reynaert is door de nieuwe situatie in alle staten:

Enten eersten als hine sach,
Hadde hijs rauwe ende toren.
Daer die bliscap was te voren
Daer lach in thoren ende nijt (A 912-915).

Hij vloekt en schildert de dorper zeer negatief af:

Ende sprac: ‘Vermalendijt,
Lamfroyt, moet dijn herte sijn!
Du best dulre dan een zwijn!
Lamfroyt, ergher puten sone,
Lettel eeren bestu ghewone. (A 916-920);

O wy, Lamfroyt, verscroven druut, (A 925).

De taal maakt de man. Reynaerts onhoofse taalgebruik isoleert hem van de hoofse maatschappij. Dit isolement wordt ook ruimtelijk geïllustreerd (vgl. p. 418). Wanneer Reynaert Bruun nadert en diens wonden ziet, verandert zijn stemming plots. Hij schakelt hier abrupt over naar een ander register: verwensing en nijd worden bijtende spot en satanisch genoegen. Deze brute emotionele overgang tekent Reynaerts onhoofsheid en boosheid. Hij houdt geen ‘mate’. Hij reageert zeer emotioneel in extremen. Wanneer hij dicht genoeg genaderd is, geeft hij eerst aan Bruun zijn visitekaartje af. Hij schildert een zelfportret en tekent zichzelf als ‘Reynaert, den rybaut’ (A 938), ‘den roden scalc’ en ‘den fellen ghier’ (A 940). Door de combinatie van de adjectieven ‘rood’ en ‘fel’ en de substantieven ‘rybaut’, ‘scalc’ en ‘ghier’ stelt de vos zichzelf tot driemaal toe als uiterst negatief voor.

Hij verbindt de wonden van de beer met religieuze beelden. Reynaert en Willem gebruiken graag kerkelijke metaforiek. De beeldspraak kan verwijzen naar het gevecht zelf én naar de lichamelijke gevolgen ervan (vgl. de hemicastratie van de pastoor). Bruun wordt door de duivelse verleider als ‘priester’ aangesproken en als ‘soete vrient’. Wanneer we Reynaerts taalgebruik analyseren, blijkt dat de vossestrategie niet verandert. Net als vóór het honingavontuur is het taalgebruik van de vos

[p. 415]

dubbelzinnig en vals. Pas nu, en niet vóór het vertrek naar het dorp, toen het nog niet te laat was, komt Bruun tot het besef dat de taal van Reynaert geen waarheid bevat.

De beer baadt in het bloed. Zijn verminkte lichaamsdelen worden geassocieerd met religieuze attributen. Steeds wordt naar een band met de rode kleur gezocht. Het verlies van de hoofdhuid wordt verbonden met een onzacht uitgevoerde tonsuur (A 947-948: ‘crune’ en ‘top verloren’) en geassocieerd met een monnikskap. De bloedige scherts met de rode kruin is een bekend motief in de ‘matière renardienne’⁽⁶³⁵⁾. Bruun is bijna zo onherkenbaar verminkt dat Reynaert vraagt of hij nu abt of prior is. Wat de verminkte poten betreft, verwijst de vos naar handschoenen⁽⁶³⁶⁾. Reynaert gebruikt hier een beeld dat eerder door Willem werd aangewend⁽⁶³⁷⁾.

In Le plaid vond de Reynaertauteur dezelfde scherpe spot: ‘De quel ordre volez vos estre? / Qui roge chaperon avez?’ (a 689-690). Toch is de situatie er anders omdat Brun een geestelijke is. In ms. a neemt Noble na Bruns terugkeer deze spot onbewust over: ‘qui t'a ce fet / Ledement t'a ton chaperon tret’ (a 704-705). In VdvR wordt deze spot in gewijzigde vorm door Reynaert in de mond genomen: ‘Hi ghinc hu arde na den hore / Die hu dese crune hevet bescoren’ (A 946-947). De spot in VdvR is scherper dan in Le plaid. Wellicht wordt er ook gespot met de hogere geestelijkheid doordat Reynaert de beer in een verbasterd Frans toespreekt: ‘Siere, priester, dieu vo saut’ (A 937)⁽⁶³⁸⁾. De spot van de vos accentueert de nederlaag van de beer.

Wanneer Bruun naar het hof trekt, geschiedt een nieuwe ruimtewissel. De Sanctiefase wordt echter verlengd naar het ‘hier’ van het hof. Terwijl deze sanctie in de ridderroman de blijde intrede van de hoofse ridder is, waardoor de hele gemeenschap hoofser wordt, wordt in VdvR de vernedering verlengd.

(635) J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 66, verwijst naar Paulus Diaconus, de Ysengrimus (boek III, v. 524-525), de RdR (Mar. I 698-699, Mar. IX 1170) en de Reinhart Fuchs (v. 1611, v. 1674-1675). Het beeld komt in profane context o.a. ook nog voor in de Ferguut (v. 2405: ‘Sidi moenc of wilde die crune?’, uitg. Rombauts).

(636) Muller neemt (zoals zovele keren) de stelling van F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 33, over dat een abt zijn handschoenen alleen bij godsdienstige plechtigheden mag uitdoen, terwijl een prior er geen mag dragen. Bij F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 223, vinden we een variant. De prior moest zijn handschoenen uitdoen bij het celebreren van de mis, een abt niet. Eigenlijk is deze opmerking slechts secundair, omdat de vraag naar de geestelijke status van de beer in eerste instantie betrekking heeft op de kap.

(637) Dichter en hoofdpersonage gebruiken dezelfde stijl en metaforiek. Vgl. A 749-751: ‘Eer hi die voete conde ghewinnen, / Blever alle die claeuwen binnen / Ende sine twee anscoen beede.’ met: A 949: ‘Ghi hebt hu anscoen af ghedaen’.

(638) Vgl. J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 222.

[p. 416]

De beschrijving van Bruuns terugtocht bestaat uit een vermelding van de afstand en van de manier waarop Bruun zich voortbeweegt. Er is geen sprake meer van de landschappelijke elementen berg, wildernis en woud. Eerst is de rivier een vervoermiddel, nadien wordt enkel een afstand genoemd. Het is de tocht van de schaamte. Op zijn achterste en schuivend op zijn staart begeeft de beer zich naar het hof: ‘Hi zat over sine hamen / Ende began met groter samen / Rutsen over sinen staert’ (A 971-973). Bruuns status wordt gereduceerd van een hoofse bode tot een object. De hovelingen vragen zich af wat daar zo onhandig nadert (A 981). Bruun brengt door zijn schandelijke intrede niet alleen zichzelf in diskrediet; als vertegenwoordiger van het hof en de hoofse ordo maakt hij de koning en de hofgemeenschap belachelijk. Het hele hof wordt gesanctioneerd als een wereld waarin de schijn regeert.

Bruun is enkel in staat te zuchten en om wraak te vragen. Hij herneemt hiermee de roep om wraak van Isegrim en Cantecleer⁽⁶³⁹⁾. Episch gezien is nog niets ten goede veranderd ten opzichte van de aanvangssituatie. Reynaert is nog steeds ‘fel’ en afwezig. De ‘manque’ blijft. Men staat echter niet meer op het uitgangspunt. De situatie is verslechterd omdat één van de belangrijkste vertegenwoordigers van het hof werd vernederd. We kunnen deze bodetocht vanuit het hofperspectief in zijn geheel schematisch weergeven (fig. 10)⁽⁶⁴⁰⁾:

(639) Vergelijk ‘Ende sprac: 'Coninc, edel heen, / Wreket mi dor hu selves eere / Over Reynaerde, dat felle dier’, (A 991-993) met A 65-69 en met A 316-319 (zie onze p. 393).

(640) Men zou de Sanctiefase aan het hof ook kunnen beschouwen als een deel van de MF van de Tibeertscène. De grenzen zijn voor interpretatie vatbaar.

[p. 417]

In dit schema valt de lengte van de dorpsscène op. Men zou kunnen opwerpen dat de verminking van Bruun eerder tot de Performantiefase dan tot de Sanctiefase behoort en kunnen argumenteren dat de eigenlijke strijd het gevecht met de dorpers is. Er geschiedt echter tussen het afsluiten van het pact en de gevangenneming een belangrijke ruimtewissel (via een krom pad), waarbij de kern van de onhoofse wereld verlaten wordt en beide tegenstanders een gemengde tussenwereld betreden. De situatie verandert niet wezenlijk. In het dorp wordt de onhoofsheid van de slechts in schijn hoofse held manifest. Pas daar krijgt hijzelf inzicht. Het dorp is een overgangsruimte tussen hol en hof. Deze heterotopische ruimte is de plaats van de sanctie. De Sanctiefase (SF) is het moment van het ‘zijn-zijn’, het moment van de waarheid; daar wordt geëvalueerd in welke mate de held zijn opdracht heeft vervuld. Hier moeten ‘schijn’ en ‘zijn’ uiteindelijk convergeren. In de ridderroman is er sprake van een conjunctie: de held heeft het begeerde object en overwint probleemloos de laatste hindernissen⁽⁶⁴¹⁾. Meestal gaat het om een korte scène. In de ridderroman is de Competentiefase de centrale component. In VdvR wordt de CF nauwelijks uitgewerkt; de SF krijgt een zwaar accent (23 tegenover 334 verzen). In het dorp komt de schijn naar boven. De confrontatie te Maupertuus verliep niet in het voordeel van de beer. Het dorp is voor Bruun de plaats van de ontmaskering. Daar volgt een lichamelijke sanctie. De hofbode wordt hier op een weinig verhullende manier afgemaakt, zonder ‘mate’. Vraatzucht, naïviteit, zelfoverschatting en onderschatting van de Reynaerdie staan hier centraal. De extreme beklemtoning van de SF volgt uit het satirische karakter van de tekst.

De gehele Bruunscène is in de kiem tot Le plaid terug te leiden. In beide teksten bijvoorbeeld scheppen de auteurs plezier in de verminking van de beer: ‘Ainc Dex ne fist si laide beste’ (a 643) wordt vertaald als A 746: ‘Nye maecte God so leelic dier’⁽⁶⁴²⁾. In Le plaid merkt de auteur schamper op dat de beer niet genoeg vel meer op zijn kop heeft om er een beurs van te maken (a 645-646). Af en toe wordt een regel letterlijk vertaald, maar meestal gaat het om een bewerking van de passage. Een gedachte wordt uitgebreid, een andere verschoven, een tussenkomst door een ander personage uitgesproken. Ten opzichte van de Brunscène in Le plaid zijn vooral de taal en de ruimte geëxpliciteerd.

(641) Ook in de Arturromans zijn er echter ridders die als verliezer na een avontuur terugkeren naar het hof (bijvoorbeeld Keye).

(642) Het Opperwezen komt alleen in VdvR hs. A (dus niet in FB) en in Le plaid ms. aL voor. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 559 n. 48, merkt op dat Martin (in 1887, p. 29) en Buitenrust Hettema (in 1910, p. XCIX) reeds wezen op deze opmerkelijke variant. Bouwman omschrijft deze plaats als ‘bizar’. Het ligt hier eerder voor de hand dat de kopiisten van B en F de Godheid hebben weggelaten dan dat de kopiist van A ‘God’ zou hebben toegevoegd.

[p. 418]

Wat de ruimte betreft, heeft Willem de rivier bedacht, zodat Bruun een ontsnappingsroute krijgt. Door het antropomorfe paardrijden weg te laten kan de Reynaertdichter de lijdensweg van de beer accentueren en tot in de details uittekenen. In branche I moet Brun te paard langs Malpertuis naar het hof. Hij wordt door Renart bespot nabij de vossewoonst. In VdvR zondert de vos zich af, ver van de hoofse gemeenschap. Reynaert is, nadat hij Bruun heeft overgeleverd, eerst bij Lamfroyt een kip gaan stelen en is vervolgens de afzondering van een berg gaan opzoeken,

Verre huut allen weghen,
Daer het eenlic was ghenouch.
Dat was wel zijn ghevouch.
Dor dat daer was niemens ganc
Ende hi dor niemens bedwanc
Sine prove dorste rumen. (A 882-887).

Reynaert wordt ruimtelijk van de hoveling geïsoleerd. De vos kan in de bij Maupertuus aanleunende onhoofse dorpswereld ongestraft een kip roven, Bruun kan als hofbode in de onhoofse wereld geen honing stelen. Reynaert blijft echter niet in het dorp. Hij ontvlucht het en zoekt een berg op⁽⁶⁴³⁾, een plaats ver van de gebaande wegen waar het eenzaam is (‘eenlic’, ‘niemens ganc’), ver van de maatschappij. Reynaert wordt hier uitdrukkelijk gekarakteriseerd als eenling. Hij wil ‘niemens bedwanc’. Reynaert leeft in het verborgene (vgl. B 914-915: ‘heymelic’ en ‘buten weechs’). Als hij de rivier wil bereiken gaat hij langs een ‘verholenlike pat’. De wegen van de vos zijn geheim. Reynaerts fundamentele houding is die van de ‘heymelijcheit’. We gaan niet akkoord met de opmerking van A.Th. Bouwman dat de passage een ‘los draadje’ of ‘verstelwerk’⁽⁶⁴⁴⁾ zou zijn. Dat de vos naar zijn kasteel terugkeert (in A 707-709), is niet in tegenspraak met de mededeling dat hij op een verborgen plaats op een berg een kip verslindt. De plaats van het verborgene is typisch voor de vossewereld.

De ruimte-explicitering in VdvR tekent de vos nog negatiever dan in Le plaid en beklemtoont de vernedering van de beer. Dit wordt nog duidelijker in het taalgebruik. De Middelnederlandse dichter karakteriseert de beer negatiever door zijn verwensingen en vervloekingen. De spot van Reynaert is ook scherper. De verwensing van Lamfroyt is in Le plaid afwezig. Waar we Reynaert in zijn verleidingstechniek vóór de reis naar het dorp als een Mephisto konden beschouwen, vertoont hij satanische trekjes in de ongemeen onhoofse bespotting van de zieltogende beer. De Reynaertdichter heeft de ruimte en de taal meer nadruk gegeven en zo de scène karakteristiek gemaakt voor de tegenstelling tussen de Reynaertwereld en de Nobelwereld.

(643) Maupertuus ligt wellicht ook op een berg. Vgl. onze p. 312-313.

(644) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 126. Bouwmans opmerking betreft vooral A 707-709.

[p. 419]

3.2.2. Tibeert op tocht: de climax

De smadelijke terugkeer van Bruun is een signaal dat de ‘manque’ blijft bestaan. Nobel moet opnieuw een beslissing treffen. De scène die volgt, is vormelijk een doublure van de Bruunscène⁽⁶⁴⁵⁾. Weerom wordt na overleg een hofdier als vertegenwoordiger van de hofgemeenschap met een bodetaak belast. Weerom wordt de bode door Reynaert verleid en in het dorp mishandeld.

Alvorens op gelijkenissen en verschillen dieper in te gaan, brengen wij de diverse tochten in kaart. Als vergelijkingsmateriaal voegen wij hier reeds de derde bodetocht toe⁽⁶⁴⁶⁾. Fig. 11:

(645) Op deze structurele parallel werd gewezen door G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 156-164.

(646) In de derde bodescène is de Sanctiefase rekbaar, afhankelijk van het perspectief. Wij kunnen de aankomst van de das en de vos aan het hof (A 1753) als het eindpunt van de derde bodetocht beschouwen. Dan houdt men rekening met een impliciete Sanctiefase. Een tweede mogelijkheid is dat de SF wordt afgesloten met de veroordeling van de vos rond A 1886. Men zou er ten slotte ook voor kunnen opteren om het volledige verblijf van de vos aan het hof als deel van de SF van de Grimbeertscène te beschouwen. Dan loopt de SF tot A 3071. Aangezien de Grimbeertscène in het geheel van het verhaal deel is van de bodetochten en Reynaert op het einde ervan aan het hof aankomt, valt het tweede deel van de SF van de Grimbeertscène volledig of gedeeltelijk samen met de Performantiefase van het gehele verhaal.

[p. 420]

Dat de Tibeertscène bedoeld is als een verdubbeling van de Bruunscène komt het duidelijkst tot uiting in de Manipulatiefase. Tibeert ontvangt zijn opdracht nadat Nobel precies dezelfde strategie heeft gevolgd als bij Bruun:

1.	De koning neemt de wraak op zich (vgl. A 434-437 en A 998-999);
2.	Hij roept zijn raad bijeen (vgl. A 466-469 en A 1000-1005);
3.	Men wil een nieuwe daging (vgl. A 470-475 en A 1006-1009);
4.	De raad wijst een bode aan (vgl. A 476-477 en A 1010-1013);
5.	De koning volgt dit advies (vgl. A 478 en A 1014);
6.	Hij geeft zelf de opdracht aan de bode (vgl. A 479 e.v. en A 1015 e.v.).

In Le plaid ontbreekt deze vaste procedure. Het is Noble die op eigen initiatief een bode wegstuurt (a 720), zonder dat er een raad wordt bijeengeroepen. Formeel zijn de opdrachten van Bruun en Tibeert identiek. Bij de kater wordt echter expliciet gemotiveerd waarom hij verkozen wordt. Tibeert is niet sterk, maar wijs: ‘Al ware hi cranc, hi ware vroet’ (A 1013). Bruun was dit niet, ook al had de koning hem (in A 482) gevraagd wijs te zijn. De koning onderstreept een tweede keer Tibeerts wijsheid: ‘wijs ende wel gheleert’ (A 1032) als argument om de bange kater op pad te sturen. Het tegenspartelen van Tibeert wijst erop dat hij zich, in tegenstelling tot de arrogante beer, bewust is van het gevaar van een tocht naar de onhoofse Reynaertwereld. Tegen 's konings gebod kan de kater echter niets inbrengen. Hij moet de hofgemeenschap verlaten.

Het belang van de structurele parallellen ligt vooral in de subtiele verschillen. Uit een vergelijking met de Bruunscène blijkt dat de eenheid binnen de hoofse gemeenschap is aangetast na de terugkeer van Bruun. Er heeft zich, bijna ongemerkt, een ingrijpende wijziging voorgedaan. Wanneer Bruun werd uitgestuurd, gebeurde dit op advies van een unanieme groep van ‘houden’ (A 466 en geïmpliceerd in A 480). Nu echter, bij de tweede bijeenkomst, wordt tot tweemaal toe verdeeldheid gesuggereerd: ‘Doe rieden die meeste heren’ (A 1006) en ‘Dese heeren segghen some’ (A 1018). Bijna onzichtbaar knaagt de twijfel en sluipt een eenheid brekende kracht het hof binnen. Dat dit een verdedigbare interpretatie is, wordt duidelijk bij de derde indaging, waar geen eensgezindheid tussen de edelen meer bestaat en waar de koning zonder advies van zijn raadslieden Grimbeert op pad zal sturen. Dit proces van degeneratie van de hoofse eenheidsidee bereikt zijn voltooiing wanneer de koning Reynaert na diens openbare biecht apart neemt.

Tibeert begeeft zich op pad als representant van de hoofse orde⁽⁶⁴⁷⁾.

(647) Lulofs heeft gewezen op het specifieke statuut van de kater. Volgens hem ‘is Tybeert blijkens allerlei details geen adellijk heer, maar een vrij man en daardoor minder hoog dan Reynaert’. Reynaert zou dus niet meer door een gelijke worden ingedaagd. Dit is volgens Lulofs geen bezwaar omdat de hoge adellijke functie helemaal geen indruk maakte op de vos en geen effect had. Zie F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 223-224. Wij houden met deze bewering geen rekening omdat ze vanuit onze invalshoek weinig relevantie bezit. Tibeert krijgt de opdracht namelijk van de koning. Wij betwijfelen de geldigheid van Lulofs' uitspraak en opteren ervoor om Tibeert, net als de beer, als een volwaardig lid van de hoofse gemeenschap te beschouwen. Nergens staat dat Tibeert geen baron zou zijn.

[p. 421]

Hij verlaat de vertrouwde wereld van het ‘hier’ en gaat naar het radicale ‘elders’. We kunnen aannemen dat de kater langs dezelfde weg als Bruun Maupertuus bereikt. Bruun was een zelfbewuste ridder op queeste, die moeiteloos een typisch ridderlandschap van bos, wildernis en berg doorwandelde. Geen van deze drie gordels wordt tijdens Tienerts tocht genoemd. Men zou kunnen stellen dat het om een elliptische constructie gaat, zodat de auteur de bekende weg niet hoeft te herhalen. Maar dit is secundair. Het landschap tussen hof en hol is geen realistische, maar een psychologische ruimte, die zich aan de personages voordoet. De gebeurtenissen die zich afspelen reflecteren de zijnstoestand van de karakters. De onzekere Tibeert is met een bezwaard gemoed aan de tocht begonnen: ‘Nu moet Tybeert doen die vaert, l Die zeere es drouve ende vervaert’ (A 1043-1044). De heenreis van Tibeert wordt gemarkeerd door de ontmoeting met een onheilsbode:

Ende als hi up den weck quam,
Sach hi van verren ende vernam
Sente Martins voghel ende quam ghevloghen. (A 1045-1047).

Dezelfde ontmoeting grijpt ook in Le plaid plaats, maar de plek waar dit gebeurt is verschillend: in Le plaid nabij Malpertuis, net vóór Tibert de vossewoonst bereikt; in VdvR is deze scène verschoven naar het begin van het onderweg-zijn, zodat ze een tegenhanger wordt van Bruuns tocht door een ridderlandschap. De arrogante beer is vervangen door een voorzichtige, weifelende, maar vooral bijgelovige kater. Door een slecht voorteken, het links vliegen van de Sint-Maartensvogel⁽⁶⁴⁸⁾, is Tibeert gewaarschuwd. Katten weten alles af van vogels en worden vaak in verband gebracht met bijgeloof en heidense praktijken⁽⁶⁴⁹⁾. De identiteit van de Sint-Maartensvogel is duister. Er werden reeds heel wat moge-

(648) F. Lulofs verwijst naar een uitspraak van de twaalfde-eeuwse theoloog Petrus van Blois die het middeleeuwse bijgeloof beschrijft dat een links vliegende Sint-Maartensvogel ongeluk brengt. Vgl. H. BÄCHTOLD-STÄUBLI, Handwörterbuch des deutschen Aberglaubens. Berlijn/enz., 1927-1942, vol. V, kol. 1725: ‘De jucundo gloriantur hospitio, si a sinistra in dextram avis sancti Martini volaverit’ [Men beroemt zich op een aangename gastvrijheid als de Sint-Maartensvogel van links naar rechts vliegt]. In hetzelfde overzicht wordt ook een bewijsplaats geciteerd uit Vintlers Blume der Tugend (1411): ‘es spricht manger ich bin gogel, / ich haun gesechen sant Martis vogel/hewt an dem morgen fru, / mir stosset kain ungelück nit zu.’

(649) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 224, gaat nog verder: katten houden zich met vogelwichelarij bezig, een heidense activiteit, die katers in verband brengt met heksen. Dit klopt, maar nergens in de tekst wordt verondersteld dat dit in VdvR ook het geval zou zijn.

[p. 422]

lijke vogelsoorten ter identificatie naar voren geschoven⁽⁶⁵⁰⁾. Een nauwkeurigere identiteit van deze vogel helpt om de ontmoeting juist te interpreteren⁽⁶⁵¹⁾. De Reynaertauteur heeft de naam van de vogel overgenomen uit Le plaid: de ‘oisel saint Martin’. Wellicht gaat het in VdvR om dezelfde vogelsoort als in de RdR, namelijk de blauwe kiekendief⁽⁶⁵²⁾, die in het moderne Frans de ‘busard Saint-Martin’ heet⁽⁶⁵³⁾. Deze vogel hoort thuis in een zeer negatieve beeldsfeer, die ook karakteristiek is voor de vogels die later genoemd worden in de Kriekeputtescène, die de ondergang van Nobel illustreert. Het uiterst negatieve karakter van de vogel wordt bevestigd door de vertaling van de Vulpes-auteur, die de Sint-Maartensvogel als de ‘la(u)rus’ vertaalt. Over de identiteit van deze laurus bestaat eveneens onduidelijkheid⁽⁶⁵⁴⁾. Maerlant verbindt deze ‘helsche’ vogel met de duivel⁽⁶⁵⁵⁾. Het betreft een onreine vogel, wellicht de meerkoet⁽⁶⁵⁶⁾.

(650) Zie o.a. H. MENKE, Die Tiernamen, p. 106; de exegetische commentaren van F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 34-35; J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 69; en F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 224-225. Lulofs verwijst naar de Middellatijnse fabels waar de Sint-Maartensvogel een zwaluw is, naar de folklore, waarin hij een gans is die de toekomst kent. Volgens Lulofs is de Sint-Maartensvogel een kraai (de raaf zou ook kunnen, maar die wordt in het Reynaertverhaal genoemd als Tiecelijn). Voor de kerstening was de raaf de ‘wijze vogel van Wodan’, nadien werd hij ook Sint-Maartensvogel geheten. Zie ook: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 223.

(651) De naamgeving is in elk geval functioneel. De naam van deze vogel verwijst naar die van de pastoorszoon Martinet en krijgt zo een anticiperende functie. Het is Martinet die Tibeert zal ontdekken en hem later van een oog zal beroven. Vgl. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 227.

(652) Nl. de Circus cyaneus (Eng. Hen Harrier), een middelgrote roofvogel met schommelende, trage, weifelende vlucht. Momenteel in Vlaanderen een doortrekker, wintergast. Hoog kekkerend kè-kè-kè-geluid, ook klagende pie. In de broedperiode aarzelt hij niet om wie zijn nest benadert aan te vallen. Indien het om deze blauwe kiekendief zou gaan, is dit een bewijs dat het topische in VdvR voorrang heeft op het realistische. Het gaat om een overwinteraar, die rond Pinksteren veeal niet meer in het Vlaamse landschap te zien was. (Zie R.T. PETERSON, e.a., Vogelgids voor alle in ons land en overig Europa voorkomende vogelsoorten. (8ste druk.) Amsterdam, 1964.)

(653) Deze naamgeving op zich bewijst weinig: ook de ijsvogel (Martin pêcheur) en de zwarte specht (Picus Martin) hebben ‘Martin’ in hun naam.

(654) F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 34-35, wijst erop dat het hier geen meeuw betreft. R.B.C. Huygens vertaalde o.i. ten onrechte ‘laurus’ toch door meeuw. In de middeleeuwen werden verschillende vogels als lari aangeduid, o.a. ‘muser, merekacze, musebiter, mercatte; ook vaterhoen [sic], yysfogel’ (p. 34). Het gaat meestal om vogels die in de omgeving van water leven. De ijsvogel heet volgens Buitenrust Hettema de ‘Martin pêcheur’ (p. 35). Ook de muser = musebiter = bruine kuikendief of wouw, die graag in struiken en riet huist, komt in aanmerking, maar Buitenrust Hettema vraagt zich af of deze vogel ooit als Sint-Martinsvogel bekend was. Hij opteert uiteindelijk voor de gans.

(655) ‘Larus, als die glose seghet, / Die op Moyses boeke legher, / Es verboden in doude wet / Tetene. Van hem es gheset, / Dat hi proiet in sine vlucht / Bede int water ende in die lucht, / Ende bediet den duvel wel, / Die hem allen emmer es fel, / Weder si liede heilich lijf leven, / Daer si met Gode om sijn verheven, / Als vogle die in die lucht vlieghen; / Jof weder si hem laten bedrieghen / In dit wandele aertsche goet, / Dat bediet es bi der vloet. / Omme hem allen, groet ende clene, / Set hi sine proie ghemene, / Die helsche larus, als diet al / Bringhen wil in sinen val.’ (E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, deel I, p. 256, boek III, v. 2445-2462).

(656) Het verbod tot het eten van onreine vogels komt uit het boek Leviticus 11, 13-20: hier worden o.a. de arend, de wouw en de verschillende soorten van valken, raven, sperwers en uilen genoemd. In de Middelnederlandse bijbelvertaling van 1477: ‘Dit sijn si, die ghi vanden voghelen niet eten en sult ende si sijn u te scuwene: den grijp, den aer, dwater hoen ende [den] wouwe ende den ghier na sinen gheslechten, ende alt gheslechte vanden ravene in sijnre manieren, den struus, die vledermuus ende dbrant voghelken ende den havic na sijn gheslechte, den ule ende tukelaerken ende den odevare ende den swaene ende die heeft eens esels hoeft onocrokel ende den pellicaen ende den herodioen ende cardioen na sijn gheslechte, den nachtule, die opiupre. Ende al vanden voghellen, dat op iiii voete gaet, sal u te veronwerdene sijn.’, Leviticus 11, 13-20. C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Eerste stuk. Genesis-II Koningen. In de Vulgaat: ‘13. haec sunt quae de avibus comedere / non debetis et vitanda sunt vobis/ aquilam et grypem et alietum / 14. milvum ac vulturem iuxta genus suum / 15. et omne corvini generis in similitudinem suam / 16. strutionem et noctuam et larum et accipitrem iuxta genus suum / 17. bubonem et mergulum et ibin / 18. cycnum et onocrotalum et porphirionem / 19. erodionem et charadrion iuxta genus suum / opupam quoque et vespertilionem / 20. omne de volucribus quod graditur / super quattuor pedes / abominabile erit vobis’ (R. WEBER, Biblia sacra, p. 148). De ‘larus’ wordt in het Middelnederlands geïnterpreteerd als ‘dbrant voghelken’ (MNW: meerkoet of stormvogel).

[p. 423]

We kunnen concluderen dat in alle Reynaertteksten een vogel wordt bedoeld die thuishoort in een uiterst negatieve sfeer van onreinheid, nacht, gevaar en dood. De hoveling ontmoet een bode die hem nakend onheil voorspelt. De ontmoeting met deze vogel op zich is reeds een negatief voorteken. Tibeert meent (‘dochte’ in A 1055 en ‘waende’ in A 1058) dat hij meer kans van slagen heeft als de vogel rechts zou vliegen. De vogel vliegt echter links. Links werd gedurende de middeleeuwen onder invloed van de bijbel pejoratief geduid⁽⁶⁵⁷⁾. Het gevoelen van zwakte en twijfel wordt nog versterkt. Tibeert is de wanhoop nabij: ‘Nu was hi dies onthopet al’ (A 1059). Het effect van deze ontmoeting is dat het wankele vertrouwen van de kater volledig is aangetast. Nog tijdens de tocht blijkt dat de voorwaarden voor een succesvolle confrontatie niet voorhanden zijn. Het publiek wordt vooraf gewaarschuwd: Tibeerts avontuur zal verkeerd aflopen. De verteller stelt de toehoorder/lezer hiervan op de hoogte door een subjectieve tussenkomst (A 1054-1062). Wanneer de kater te Maupertuus arriveert en door de vos in een hoofs taalregister wordt onthaald, volgt een nieuwe auteurstussenkomst waarin de afloop nog vóór de confrontatie plaatsvindt, wordt meegedeeld:

Wat coste Reynaerde scone tale.
Al seghet sine tonghe wale,

(657) Zie o.a. M. LURKER, Woordenboek van bijbelse beelden en symbolen, p. 208-210. Ook wij zijn nog steeds erfgenamen van een stuk van dit gedachtengoed (vgl. de etymologische verwantschap tussen recht-(juist)-rechts en sinister-links).

[p. 424]

 

Sine herte die es binnen fel!

 

Dit wart Tybeerde ghetoghet wel

 

Eer die lijne wert ghelesen

 

Ten hende. (A 1075-1080).

Reynaerts ‘scone tale’ wordt vooraf als de reden van de ondergang van Tibeert aangeduid. Ook de tweede confrontatie tussen hof en hol zal door middel van de ‘felle’ en leugenachtige ‘scone tale’ worden beslecht. De Reynaertdichter breekt weerom de spanning door een negatieve afloop in het vooruitzicht te stellen, maar hij vergroot ze tevens door de manier waarop dit zal gebeuren te verzwijgen.

De aankomst te Maupertuus krijgt in de Tibeertscène andere accenten dan in de Bruunscène. Er volgt geen beschrijving van de vosseburcht. De vos bevindt zich niet meer achter de poort (zoals wel het geval is in de Tibertscène in Le plaid) en kruipt niet weg als hij de stem van de hoveling hoort. Reynaert begroet Tibeert met open vizier, zonder zich ruimtelijk af te zonderen. Maupertuus heeft zijn dreigend karakter verloren. De vossewoning ondergaat een transformatie en past zich aan het bezoekende personage en zijn relatie met de vos aan. Reynaerts woning wordt aangeduid met het neutrale ‘huus’ (A 1065, A 1118) en met het ironisch gebruikte ‘herberghe’ (A 1188 en A 1305; vgl. ook het werkwoord ‘herberghen’ in A 1082, A 1108 en A 1827). ‘Casteel’ en ‘haghedochte’ komen in de Tibeertscène niet voor. Dat ‘huus’ verschijnt, is niet verwonderlijk. ‘Huus’ rijmt immers op ‘Maupertuus’ en op ‘muus’. Dit neutrale woord past in deze context ook het best, omdat Reynaert voor de confrontatie geen behoefte heeft aan een versterkt kasteel. Dit wordt vooral duidelijk door het gebruik van het lexeem /herberg/ voor /huis van Reynaert/. De ‘herberg’ kan geassocieerd worden met een overnachtingsplaats, een vertrouwen scheppend en gastvrij huis waar de gasten van eten en drinken worden voorzien (vergelijk met het hoofse gastrecht in de Arturroman).

Zelfs wanneer de vos later aan het hof is, kiest hij weerom hetzelfde woord, namelijk in A 1827: ‘Dien ic herberghede ende ontfinc’. Ook wanneer de vos na de vernedering van de kater naar zijn kasteel trekt, speelt Willem het subtiele woordenspel mee en laat hij de vos ‘ter herberghen waert’ trekken (A 1305)⁽⁶⁵⁸⁾. Op die manier maakt hij het slachtoffer van de vos belachelijk. Het is een variant van Reynaerts terugkeer naar Maupertuus na de straf van Bruun in A 707-708: ‘Na der talen so ghinc Reynaert / Weder te sinen casteele waert’. De auteur van Reynaerts historie heeft deze nuance weggewerkt en geeft in B 1321:

(658) Hetzelfde fenomeen doet zich niet voor in Le plaid, waar Renart na de vernedering van Tibert terugkeert naar zijn verblijfplaats. Toch is er ook in Le plaid sprake van een verschil tussen de Brun- en de Tibertscène. Vergelijk a 678-679: ‘Si s'en torne par una adresce / A Malpertuis sa forteresce’ met ‘Ainz s'en foi a son repaire’ (a 880).

[p. 425]

‘Weder tot sinen castele waert’. Het woord herberg komt in VdvR alleen voor wanneer over Tibeert wordt gesproken.

De keuze van het juiste ‘hoofse’ woord kenmerkt Reynaerts spreken, de ‘scone tale’. Wanneer Tibeert nabij Maupertuus aankomt, neemt de kater onmiddellijk het woord. Als Tibeert zelf het avondlijke uur vermeldt, neemt Reynaert het initiatief over. Van nu af aan bepaalt de vos de toon en het onderwerp van het gesprek. Net zoals bij Bruun hanteert de vos een hoofs taalregister. Tibeert is een ‘helet vry’ en wordt van in het begin aangesproken als ‘neve’ (A 1072, A 1081), ‘lieve neve’ (in A 1103 en A 1111) en als ‘soete Tybeert’ (A 1122). De nadruk ligt op de gastvrijheid. Vandaar ook de vraag om te blijven overnachten. De vos speelt vervolgens in op de naijver tussen de hofdieren. Hij neemt afstand van de sterke Bruun, stelt Tibeert gerust en verzekert hem dat hij met hém wel mee naar het hof zal gaan.

Reynaert gebruikt nu een nieuwe verleidingsstrategie. In de plaats van een voorgewende ziekte, zoekt hij een wat vreemd⁽⁶⁵⁹⁾ excuus in het late uur, om de reis naar het hof uit te stellen. Wanneer Reynaert verwijst naar de gevaren en de ongure figuren die de wegen 's nachts onveilig maken, capituleert de kater⁽⁶⁶⁰⁾. Het is nu een koud kunstje om de kater in de val te praten. Net als Cantecleer en Bruun zal Tibeert de tegenspraak in wat gezegd wordt niet ontdekken. De vos, die eerst de nacht als gevaarlijk heeft afgeschilderd, zal nadien toch voorstellen in de duisternis op zoek te gaan naar muizen.

Tibeert begint zelf over eten, misschien in een poging om zelf het gesprek te controleren. Reynaert biedt hem berehoning, waarmee de vos de lachers op zijn hand krijgt, die nog zitten te gniffelen over de vernedering van de beer. Beren eten honing, katten muizen. Het betreft hier hernemend variërend vertellen van de auteur. In de andere wereld vergeten de hofdieren hun functie en vallen ze terug op hun dierlijke natuur.

Eens de muizen vermeld zijn, begint de vos aan een dodelijk spel. Weerom speelt hij in op de vraatzucht en de nieuwsgierigheid van zijn slachtoffer door hyperbolisch taalgebruik. Woorden als ‘meneghe’, ‘dicken’, ‘sat’ en ‘nemmermeer’ wijzen op het buitenmatige, het hyperbolische en de veelheid. De ondergang van de kater voltrekt zich op parallelle wijze als die van de beer. Ook Tibeert vervalt in een hyperbolisch spreken: ‘al haddi tuinen vadre / Doot ende mijn gheslachte al gadre’ (A 1140-1141); ‘In gaefse niet omme eenen busant’

(659) De kater is, net als de vos, een nachtdier en kent dus geen nachtelijk gevaar. Daarenboven schijnt de maan en is het buiten helder.

(660) Niet onterecht overigens, in acht genomen wat zal volgen. Misschien speelt hier ook een vorm van dramatische ironie. Reynaert waarschuwt de kater voor nachtelijke bandieten. Doelt hij op Tibeert? Of denkt hij aan zichzelf? In elk geval zal Tibeert in de nachtelijke duisternis kennismaken met de onhoofse dorpers.

[p. 426]

(A 1150); ‘up die gheleede / Ghinghe ic met hu te Mompelier’ (A 1155-1156)⁽⁶⁶¹⁾. Montpellier wordt hier in de eerste plaats vernoemd omdat het veraf gelegen is. De hyperboliek van Tibeert is een teken van zijn volledige overgave en bezegelt het pact tussen vos en kater. De kater is zich van geen kwaad bewust en offert zijn koninklijke opdracht en zijn familie op voor een handvol muizen. Reynaert wil het pleit zo vlug mogelijk beslechten en zet de kater aan tot spoed (A 1157-1158). Dat dit inderdaad geschiedt, wordt geïllustreerd door vers A 1162: ‘Datsi nye toghel up hilden’.

Op dit moment verlaten de beide tegenspelers de kern van de Reynaertwereld. Te Maupertuus, de plaats van de confrontatie, vond geen fysiek gevecht plaats, alleen een woordenwisseling. Tibeert ondervond geen tegenstand, verlaat zich op de vos en vergeet zijn plichten. De kater en de vos begeven zich naar een ruimte tussen hol en hof, die deel is van de onhoofse wereld. Als gevolg van de climaxwerking krijgt het huis van de pastoor alle aandacht. We vernemen dat Reynaert er daags tevoren een haan had gevangen. ‘Ghisteren’ was ook de dag waarop Coppe vermoord en Cuwaert mishandeld werd. Dit is geen realistische melding, maar kan verbreed worden tot het narratieve ‘recente verleden’. Het gat in de muur is voor de vos een toegang tot voedsel, maar voor het hofdier een toegang tot het omsloten territorium van de mens. Een hofdier betreedt het menselijke universum echter nooit ongestraft.

Voor het gat demonstreert de vos nogmaals zijn ‘scone tale’. Reynaerts spreken is een discours van de verleiding: zijn taal wordt langzaam als het piepen van de muizen. Door de Reynaerdie wordt het begeerde object zo voorgesteld dat de taal versmelt met het voorgespiegelde: ‘Hoert hoe die muse pipen!’ (A 1180). Het voornaamste stilistische middel van de vosseretoriek is opnieuw de hyperbool. Maar Tibeert is moeilijker te overtuigen dan de beer. Dit ligt onder meer aan de katteaard. De kater vreest de list van pastoors. Na een retarderingsmoment, veroorzaakt door de twijfel van de kater, volgt de finale sprong dan toch. Het hofdier wil niet laf zijn en wil de schijn hoog houden.

Het in de val geraken gaat gepaard met een enorm lawaai, dat meermaals herhaald wordt: in A 1204: ‘Tybeert moeste roupen doe’; in A 1206: ‘Hi makede een gheroup so groot’; en in A 1226: ‘Ende Tybeert stont ende ghal’. Lawaai is voor Reynaert het signaal om te spotten en voor Martinet om de strik onmiddellijk te inspecteren. Reynaerts

(661) We kunnen ons afvragen of hier nog andere toespelingen achter verborgen zitten. Montpellier had in de middeleeuwen een bekende universiteit voor geneeskunde. W.Gs HELLINGA, Het laatste woord is aan Firapeel, p. 368-369, dacht aan een spelvorm. Zie ook onze p. 191. We vragen ons af of het rijm op ‘-ier’ (met ‘hier’) geen lach uitlokte...

[p. 427]

spot verbindt de metaforiek van het eten en het gevecht. Het bloed wordt saus en de agressieve dorper wordt een hoofse ‘cnape’⁽⁶⁶²⁾.

Na het gevecht en de halve castratie richt Reynaerts spot zich niet tot het verminkte hofdier, wel tot de pastoorsvrouw, wier taal grof is, een bizarre mengeling van hoofse (‘Siet, lieve neve Martinet’ in A 1278) en onhoofse elementen. Julocke zweert bij de doden, ze belooft kerkelijke inkomsten als pand voor erotisch genot, ze betrekt de duivel in haar spreken en ze gebruikt het dubbelzinnige ‘ghewande’ (lichaamsdeel, geslachtsdeel, instrument, maar ook wapen(-uitrusting), waardoor het liefdesspel in de militaire beeldspraak zou kunnen worden betrokken). Het hoofse spreken klinkt in deze context vals. Na het taaltje van Julocke te hebben gehoord, vermengt de vos dezelfde registers verder: grof en obsceen met ‘hoofse’ knipoogjes. Julocke is een ‘soete vrouwe’ (A 1289) en wordt in de beleefdheidsvorm aangesproken. De vos speelt in op de dubbelzinnigheid van de ‘clippelen’, het ‘pinen’ (onder andere geslachtsgemeenschap hebben) en het klokken luiden. Het is opvallend dat het dier tegen de mens praat. Hoewel Reynaert en Julocke tot dezelfde onhoofse wereld behoren, is er toch geen onmiddellijk contact. Reynaert staat buiten in het donker voor het gat en reageert op wat hij hoort.

Tibeert kan van de verwarring onder de dorpers gebruik maken om naar het hof terug te keren. De terugtocht wordt kort verhaald. Tibeert volgt de ‘rechte strate / Die tes conincx waert ghelach’ (A 1316-1317). ‘Rechte’ moet hier worden opgevat als ‘kortste’, maar ook de betekenis ‘rechte’, dus niet krom, is niet uit te sluiten.

Wanneer het weer dag is, komt de kater bij het hof aan. Hij is de hele nacht op pad geweest. Het hof wordt impliciet geassocieerd met het licht⁽⁶⁶³⁾. De nieuwe dag brengt de koning echter geen goed nieuws. Opnieuw moet hij een verminkte hoveling die mislukt is in zijn koninklijke opdracht ontvangen. Na de brute kracht van Bruun blijkt ook de list van Tibeert niet bestand tegen de Reynaerdie.

Hoewel er opnieuw ogenschijnlijk niets veranderd is, gaat het steeds verder bergaf met het prestige van het hof en de ‘eer’ van de koning. Wat in de Bruunscène tot uiting kwam, wordt bevestigd. De herhaling werkt situatie-versterkend. De climaxwerking uit zich ook in de reactie van de vorst. Na Bruuns aankomst was er nog plaats voor een zekere ironie en vraagt de koning zich af wie de beer zo mishandeld heeft⁽⁶⁶⁴⁾.

(662) ‘Wiste nu dat Martinet, / Dat ghi ter taflen satet / Ende dit wiltbraet dus hatet, / Dat ghi verteert in weet hoe, / Hi sauder hu saeuse maken toe. / So hovesch een cnape es Martinet!’ (A 1212-1217). Voor een verdere analyse van deze passage, zie onze p. 368.

(663) Vgl. onze p. 290.

(664) A 984-987: ‘Dit es mijn serjant, / Brune. Hem es dat hoeft so roet. / Hi es ghewont toter doot. / Ay God, wie heeftene so mesmaect?’.

[p. 428]

Nu echter ‘mochtemen vreeselike horen / Den coninc dreeghen den dief Reynaert’ (A 1326-1327).

Willem heeft zijn brontekst naar waarde geschat, want de ingrepen zijn meestal te reduceren tot omkeringen en intensifiëringen. Wij wezen reeds op de meer geïnstitutionaliseerde opdracht, de verplaatsing van de ontmoeting met de onheilsvogel en de onmiddellijke confrontatie tussen Reynaert en het hofdier vóór het hol. Vooral deze laatste ingreep is betekenisvol. Een verschil is dat in VdvR het nachtelijke uur als excuus voor een onmiddellijke terugtocht wordt ingeroepen. Wanneer vos en kater later op pad gaan, doorziet Tibeert de contradictie niet. Dit gebeurt niet in Le plaid. Van de ‘rechte’ weg naar het hof is in Le plaid geen sprake. Tibert loopt er naar de vallei waarin het hof ligt terwijl hij de priester vervloekt. In VdvR komt deze vervloeking niet tijdens Tibeerts terugtocht voor, maar werd ze verschoven naar de terugtocht van de beer⁽⁶⁶⁵⁾. De Reynaertdichter heeft een aantal bouwstenen die hij in zijn voorbeeld vond op een andere manier gestructureerd. Hij heeft vergelijkbare personages een licht gewijzigde rol gegeven. Zo is het niet de bijzit van de pastoor die flauwvalt, maar de verwijfde (hij hanteert het spinrokken⁽⁶⁶⁶⁾) pastoor zelf.

De belangrijkste verschillen tussen VdvR en de brontekst liggen op het vlak van de vertellerstussenkomsten en, daarmee samenhangend, de rol van Reynaert als commentator en cynische spotter. Ook deze verandering is ruimtelijk te illustreren.

In Le plaid verlaat Renart het dorp wanneer Tibert in de val verstrikt geraakt:

Mes li lechierres n'i demore
Quant Martinez dist: ‘Levez sus!’,
Onques n'i voust arrester plus;
Ainz s'en foi a son repaire. (a 877-880).

In VdvR blijft Reynaert het gebeuren in het donker volgen. Hij hoort de gevolgen van de fatale beet en Julockes geklaag. Reynaert reageert hierop met een bijzonder boertige tussenkomst. We wezen er reeds op dat de vos dezelfde metaforiek, dezelfde stilistische middelen en dezelfde aansprekingen (‘vrouwe’, ‘Tybeert ende sijn oem Reynaert’, A 1160) als de Reynaertdichter gebruikt. Er ontstaat op die manier een intrigerende band tussen de auteur en zijn hoofdpersonage. Ze hebben een duivels plezier in de wrede spot. In RIa is nog een identificatie tus-

(665) Vgl. onze p. 413 en vooral n. II 497.

(666) Ook de pastoorsfamilie onderging in VdvR belangrijke veranderingen. Martinet is in Le plaid een bastaard die in het klooster is getreden en die door de dichter wordt gehekeld; in VdvR is hij een vrij neutrale executeur. De ‘pape’ is in VdvR wellicht getrouwd, in Le plaid niet. In Le plaid wordt hij afgeschilderd als een armzalig heerschap dat zich door zijn bijzit van al zijn goed heeft laten beroven. Vgl. p. 359.

[p. 429]

sen publiek, dichter en vos mogelijk. Hoewel Reynaert een doortrapte schurk is, pakt hij ijdele, vraatzuchtige of laffe hofboden aan.

Wanneer we deze bodetocht schematiseren, is de parallel met de Bruunscène duidelijk (fig. 12, vgl. fig. 11):

(Fig. 12)

De Competentiefase is in de Tibeert- en Bruunscène even groot. Relatief gezien echter krijgt ze in de Tibeertscène meer aandacht. De Manipulatiefase krijgt in de Tibeertscène meer nadruk. De kater is voorzichtiger en wijzer dan de beer. Tibeert is moeilijker te overtuigen om op tocht te gaan. Het duurt ook langer vooraleer de vos de kater in de strik kan praten. De climax ligt ook in de Tibeertscène in de dorpswereld, maar toch duurt de scène in de kern van de Reynaertwereld (PF) relatief gezien langer dan in de Bruunscène. Het accent ligt in de tweede queeste op het gesproken woord. De kater is zelf een listig dier en verbaal een betere partij voor de listige vos. In de Bruunscène lag de nadruk nog sterker op de dorpsscène en de terugtocht naar het hof. De vernedering was daar voor het hofdier nog groter, Reynaerts spot nog scherper. Het resultaat is echter hetzelfde. De hofbode mislukt: de hoofse ordo van koning Nobel faalt.

Tibeerts terugkeer sluit een tweede cirkel. De ‘manque’ is nog steeds een feit en het hof glijdt verder af. De confrontatie tussen de hofwereld en de Reynaertwereld evolueert in het voordeel van de laatste.

[p. 430]

3.2.3. Grimbeert: een biecht vol Reynaerdie

De beslissing van de raad van baronnen om Tibeert op weg te sturen, was niet unaniem. Toch was de vorst ervan overtuigd dat Tibeert listig genoeg was om zich van de taak te kwijten. Tibeerts mislukking maakt de zaken problematisch. Niemand wil zijn leven nog op het spel zetten (A 1346-1351). We kunnen hieruit opmaken dat de verdeeldheid onder de hovelingen groeit. Grimbeert verwoordt dit in A 1337: ‘Ghi heeren, ghi hebt meneghen raet’. De veelheid (‘meneghen’), die typisch is voor de Reynaertwereld, sluipt het hof binnen. We zijn getuige van de degeneratie van de hoofse eenheidsgedachte. Ook de Vulpes-auteur spreekt over de verdeeldheid van het hof. Er zijn verschillen van mening over het advies: ‘Sed de consilio dubitant’ (L 573).

Grimbeert springt op en wijst op Reynaerts rechten als een vrij man. Hij roept het middeleeuwse recht in om een derde daging te rechtvaardigen. Reynaerts neef kandideert zelf voor de opdracht, wat enigszins bevreemdend is omdat hij een familielid van de beklaagde is. De koning staat dit toe zonder dat de raad dit verzoek bekrachtigt. Deze procedure verschilt van de manier waarop dit in de Manipulatiefase van de Bruun- en Tibeertscène gebeurde⁽⁶⁶⁷⁾. Er ontstaat een breuk in de hoofse solidariteit. Het samenleven van vorst en baronnen wordt meer en meer bedreigd. Er is twijfel en verdeeldheid (herhaling van ‘menich’ in A 1332 en A 1337). De koning en zijn raad zijn niet langer initiatiefnemer. Van bij het begin blijkt reeds het geheel eigen statuut van deze bodetocht. Grimbeert zal uit vrije wil én als echt familielid van de vos gaan. Eigenlijk handelt de das niet meer als een volwaardige vertegenwoordiger van het hof, maar ook, en vooral, als verdediger van de vosseclan, met de toestemming van de koning.

Het aparte statuut van Grimbeerts tocht blijkt nog sterker onderweg. De hele heenreis wordt in één enkel vers beschreven. Dat de heenweg wordt gereduceerd, wil zeggen dat de klemtoon verschuift. Dit is geen tocht naar de ‘andere wereld’ zoals voor Bruun en Tibeert. Voor Grimbeert gaat de tocht naar Maupertuus langs een vertrouwd traject. Hij heeft als familielid niets meer te bewijzen en hij vreest de vos niet. Voor hem zijn de grenzen tussen hof en hol niet relevant. Grimbeert is in beide werelden thuis. De das is de eerste ‘bode’ die het vossehuis betreedt. Reynaerts woonst wordt in de Grimbeertpassage aangeduid als ‘huus’ (A 1360, A 1378 en A 1428), ‘haghedochte’ (A 1363), ‘casteel’ (A 1377) en ‘hof’ (A 1424 en A 1428). Deze benamingen

(667) Wanneer we de procedure in deze scène vergelijken met de zes stappen zoals we die op p. 420 beschreven, dan blijkt dat alleen de stappen 1-2-6 gelijk zijn. Voor wat 3-4-5 betreft constateren we in de Grimbeertscène dat de raad hier niet gehoord wordt. In 6 geeft de koning zoals tevoren zelf de opdracht (A 1356-1357).

[p. 431]

worden door elkaar gebruikt zonder dat één term dominant aanwezig is⁽⁶⁶⁸⁾.

Wanneer we het vertrek en de aankomst van de das in VdvR vergelijken met Le plaid, zijn er interessante verschillen. Het initiatief komt in de Franse tekst niet van de das, maar van de vorst zelf. Grinbert weigert echter omdat de vos ‘est si de putere’ (a 917). Hij eist een brief met het koninklijk zegel vooraleer te vertrekken. De tocht naar het hol wordt in Le plaid wél beschreven en vooral de beschrijving van de vossewoonst is breed uitgesmeerd. Malpertuis is een indrukwekkend en oninneembaar kasteel⁽⁶⁶⁹⁾. Renart is scherpzinnig en behoedzaam wanneer hij een bezoeker hoort. In de Middelnederlandse Reynaert is hiervan niets overgenomen. Deze verandering reveleert de ruimteconceptie in beide werken. In Le plaid wordt nu pas uitvoerig beschreven hoe Renarts woning eruit ziet, omdat op dit moment een van de hovelingen de ruimte betreedt. De Franse verteller laat zijn toehoorders de handeling op de voet volgen en gaat als het ware in het zog van de das mee de burcht binnen. Renart heeft in de RdR een sterk kasteel nodig omdat hij er na elk avontuur op moet kunnen terugvallen. Achter al die muren, diep onder de grond, hoeft hij voor niemand schrik te hebben. Le plaid kadert perfect in de episodische structuur van de RdR. In VdvR zal de vos zijn-hof uiteindelijk wel verlaten. Vandaar dat een sterke burcht niet nodig is. Tevens verschuift het perspectief. Willem schetst de ruimte zoals die zich aan de personages voordoet. Hij projecteert de ruimte zodat ze tegemoet komt aan de aspiraties van de hoveling (Bruun ontmoet een ridderlijk kasteel) of aan het valse beeld dat de vos ervan wil ophangen (‘cluse’ door bemiddeling van de das, een herberg voor de bange kater). Grimbeert vervult de rol van helper. In zijn geval is een beschrijving van de weg naar het hol en van Maupertuus weinig relevant.

Welke rol vervult de das nu eigenlijk: helper van Nobel of van Reynaert? We wezen reeds op de verschillen tussen Grinbert en Grimbeert. Grimbeert is in VdvR negatiever dan in de RdR. Hij kiest veel duidelijker dan zijn Franse naamgenoot de kant van de vos⁽⁶⁷⁰⁾. Grinbert weigert eerst de opdracht. Te Malpertuis aangekomen is hij uiterst behoedzaam. De auteur expliciteert dit door erop te wijzen dat hij eet alvorens te spreken en het delicate punt van de daging ter sprake te brengen:

(668) Toch is er een zekere distributie tussen de termen. Hof wordt gebruikt als synoniem van ‘eigen terrein’. Van zodra het aangevallen wordt, wordt het een kasteel. Grimbeert neemt als enige hofdier zelfs de naam van de vossewoning in de mond (A 1377).

(669) Zie onze p. 328-329.

(670) Hij deed dat reeds agressief in zijn verdedigingsrede waarin hij Reynaert afschilderde als boeteling en kluizenaar. Hij heeft ook geen angst om de tocht naar Maupertuus te ondernemen. Hij vraagt geen gezegelde brief. Zie ook onze p. 385-387.

[p. 432]

‘De ce tieng ge Grimbert por sage / Car ne voust conter son message, / S'eust ençois mengié assez’ (a 954-956). De andere hofboden hadden zich immers eerst door de vos(setaal) laten misleiden. In Le plaid is de tocht van Grinbert een climax⁽⁶⁷¹⁾.

In VdvR heeft te Maupertuus geen duel met woorden plaats, wel een conversatie in een hoofs taalregister. Reynaerts taal bevat nauwelijks hyperbolen. De nieuwe bode hoeft niet geslachtofferd te worden. In Reynaerts woonst krijgen de familierelaties aandacht. We maken kennis met Hermeline (in Le plaid blijft zij volledig afwezig⁽⁶⁷²⁾) en met de vossejongen Reynaerdijn en Rosseel⁽⁶⁷³⁾. In de naamgeving speelt het identiteitsbeginsel. Reynaerts lievelingszoon, Reynaerdijn, heeft een naam die volledig betrokken is op die van de vader. Het is dan ook geen geheim dat Reynaert hoopt ‘dat hi [hem] slachten sal’ (A 1414). De andere zoon is door zijn naam verbonden met het typische epitheton ornans van de vos (de rode). De vaderliefde richt zich vooral naar de kwaadaardige aspecten (een ‘scone dief’ in A 1415).

Men heeft in de Reynaertkritiek deze passage steeds aangegrepen om een genuanceerd (soms vrij positief) vossebeeld naar voren te schuiven⁽⁶⁷⁴⁾. Het valt niet te ontkennen dat de vos hier als een tedere en liefhebbende vader over zijn jongen spreekt. Reynaerts taalgebruik is in

(671) Getuige hiervan zijn de lange beschrijving van de weg tussen hof en hol, de gezegelde brief die de autoriteit van de bode vergroot en de nadruk op de voorzichtigheid en de wijsheid van de das in en nabij het vossekasteel.

(672) Hermeline komt in de RdR slechts voor in de branches Mar. Ia, Ib, III, VI, IX, XI, XVII en XXIII.

(673) Rollel uit hs. A 1415 is corrupt. De polygraaf van A heeft in zijn legger een dubbele (lange) S geïnterpreteerd als een dubbele l. Hs. F 1403 heeft ‘Roseel’, B 1457 ‘Roosteel’ en L 616 ‘Roscellus’. Vgl. E. MARTIN, Le Roman de Renart. Vol. 3, p. 43. De vossejongen komen in de RdR slechts op het einde van het verhaal voor, als Renart thuis rust vindt. Wanneer Grinbert de burcht betreedt, worden de vossejongen niet vermeld. In de RdR dragen de jongen de namen Rovel, Perchehaie, Malebranc(h)e, Renardiaus en een aantal varianten hiervan. Interessant is hier Roq. 1662-1663: ‘li tierz [fiuz/fils] avait non Renardiaus [hss. BH], / cil fu des autres li plus biaus.’ De varianten hiervan zijn ‘Rousiax’ (CM), ‘Roonel’ (N), ‘Roineax’ (a), ‘Loueax’ (L). De namen van de andere twee zonen (Malebranche en Perchehaie) zijn de meer gebruikelijke en verschillen niet. Willems tekst is hier verwant met de ß-versie. Wij achten het toch niet bewezen dat Willem daarom een versie van BH gebruikte omdat de naamgeving in VdvR teveel afwijkt van de Oudfranse namen.

(674) Zo zijn G.-H. Arendt en N. de Paepe ervan overtuigd dat alleen de vos waarachtige, ‘scone’ taal spreekt, m.n. in het bijzijn van zijn familie. In de vossewoonst is de ‘scone (vosse)tale’ ook waar, in tegenstelling tot de hoofse taal aan het hof en de hoofse taal die Reynaert verplicht is te spreken in gezelschap van de hofdieren. Een verwante stelling is te vinden bij: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 163-164 en p. 168-170. Bouwman merkt op dat het fragment ‘een hoofse inslag’ (p. 170) heeft en (toch) ook dat het hier om ‘natuurlijk’ gedrag gaat van de vos bij zijn kinderen. Onze eigen, hieraan tegengestelde interpretatie, hangt samen met onze totaalinterpretatie van het verhaal en wordt onderbouwd door de ruimtelijke structuren. (Vgl. onze p. 300-327.)

[p. 433]

de beschutte familiekring gekleurd met elementen die typisch zijn voor het hoofse spreken. Het gaat hier echter om een bewuste versluiering. In de kern van de onhoofse wereld wordt een hoofs taalgebruik gehanteerd. De situatie is ambigu. J.D. Janssens heeft terecht gesteld dat deze tedere scène een lofzang op het Kwaad is geworden⁽⁶⁷⁵⁾. Het kwaad beschermt het kwaad. Reynaert spreekt de hoop uit dat de ‘scone tale’ en de vosselist in zijn kinderen zullen voortleven.

Grimbeert overtuigt de vos om mee naar het hof te trekken. Hij voorspelt Reynaert de vernietiging van zijn kasteel en de uitroeiing van zijn familie. Maar ook Reynaert zelf zou niet kunnen ontsnappen. Grimbeert voegt er onmiddellijk aan toe dat Reynaert al voor hetere vuren stond:

Hu es dicken up eenen dach
Vremder avontueren ghevallen,
Dan ghi noch - gijite van hem allen -
Met des conincx orlove
Maerghin sciet huten hove.’ (A 1388-1392).

Reynaerts antwoord, ‘Ghi secht waer’ (A 1393), kan betrekking hebben op zowel Grimbeerts voorstelling van de kritieke situatie, als op het feit dat de vos effectief kan ontsnappen. Wellicht is de uitspraak bewust ambigu. Reynaert is immers overtuigd van zijn slaagkansen. Bij zijn afscheid spreekt hij in dezelfde zin: ‘Al eist dat ic nu van hier moet, / Ic salt mi nemen arde na / Up dat ic mach, dat ic ontga’ (A 1418-1420). Reynaerts taal is ook in de vossewoning dubbelzinnig. Zijn ‘hoofse en schone’ woorden zijn gevaarlijk. Hij spreekt Grimbeert dankbaar aan voor de wijze raad: ‘Grimbeert, neve, God moet hu lonen’ (A 1421). Hoe oprecht die dankbaarheid is, zal blijken wanneer hij de das aan het hof van verraad beschuldigt. Reynaerts woorden bevatten ook in familiekring geen waarheid. Alleen tegenover de zijnen lijkt hij oprecht. Maar die spelen zijn spel mee en lijken al even gevaarlijk.

In A 1422 e.v. doet zich in ruimtelijk opzicht een belangrijke gebeurtenis voor. Reynaert maakt zich klaar om voor het eerst de onhoofse wereld te verlaten en naar het hof te gaan⁽⁶⁷⁶⁾. Omdat Reynaert nu pas voor het eerst zijn eigen wereld wil verlaten, wordt met veel nadruk aan-

(675) Vgl. J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 223-224. Janssens vergelijkt deze passage met de reuzenscène in de Ferguut, waar een dergelijke tederheid van de reuzen, die zich in het kind dreigt verder te zetten, alleen kan gestopt worden door het reuzenkind te doden (uitg. Rombauts, v. 3615-3626). Hij doet dit niet om een mogelijke verwantschap aan te tonen, wel om er de nadruk op te leggen dat vertederende passages met kinderen niet noodzakelijkerwijze positief te evalueren zijn, zie J.D. JANSSENS, Koning Artur in de Nederlanden, p. 38.

(676) We argumenteerden reeds vroeger dat de uitstapjes met de beer en de kater naar het dorp binnen Reynaerts territorium bleven.

[p. 434]

gegeven dat hij zijn ‘selves hof’ (A 1424), ‘Manpertuus’ (A 1427) verlaat en dat hij ‘hof liet ende huus / Aldus omberaden staen’ (A 1428-1429). Bij vorige tochten was hiervan geen sprake. Reynaert is van plan een ‘Raumwechsel’ te ondernemen. Vooraleer das en vos aan het hof komen, doorlopen de beide familieleden een ruimte die veeleer tot de Reynaertwereld dan tot de hofwereld behoort.

Grimbeert slaagt erin het ‘gezochte Object’ mee naar het hof te brengen. Toch is er een nuance. Reynaert gaat niet als een gewillig slachtoffer mee. Hij neemt vanaf nu het initiatief. Hier verschilt VdvR in belangrijke mate van Le plaid, waarin anderen (vooral Grinbert en Noble) de touwtjes in handen hebben en waarin de vos zich laat leiden. In VdvR komt Reynaert uit eigen beweging naar het hof. Hij bepaalt zelf het moment van vertrek. Hij voelt zich na de dubbele overwinning op de hofboden nu sterk genoeg om de hoogste vertegenwoordiger van de hofmaatschappij, koning Nobel zelf, aan te pakken, en naar de kern van de hofwereld te trekken.

Er zijn nogal wat redenen te bedenken waarom de vos met Grimbeert mee zou kunnen/moeten gaan. Het middeleeuwse recht dwong de gedaagde bij de derde daging te verschijnen. Bovendien is er de bedreiging van de vernietiging van huis en gezin. Men zou verder kunnen stellen dat Reynaert vanuit narratief standpunt wel mee moet komen. In het andere geval zou de vos meteen naar de ‘woestine’ kunnen trekken, waar hij op het einde van het verhaal naartoe gaat, en is het verhaal afgelopen. Geen van deze redeneringen is echter bepalend voor de verdere ontwikkeling. De onhoofse Reynaert trekt niet naar Nobel omdat hij gedwongen wordt. Hij gaat naar het hof omdat hij dat wil. De situatie is nu radicaal omgekeerd: niet de hovelingen trekken naar de onhoofse wereld, maar de onhoofse vos trekt naar de kern van de Nobelwereld. Voor de hofgemeenschap wijst Reynaerts komst op een schijnbare capitulatie, maar in feite wordt de hofwereld door deze tocht sterk in zijn bestaan bedreigd.

Reynaert acteert volgens een weloverwogen plan⁽⁶⁷⁷⁾. Dat de tocht naar het hof een bewuste zet is, kan tekstueel aangetoond worden door Reynaerts interne monoloog aan het hof:

Nu willic prouven dat ic mach
Te hove bringhen een baraet
Dat ic voer de dagheraet
In groter zorghen vant te nacht.
Hevet mine lust sulke cracht
Alsic noch hope datso doet,
Al es hi lustich ende vroet,
Ic wane den coninc noch verdoren. (A 2042-2049).

(677) Hier verschilt onze interpretatie fundamenteel van andere vosse-interpretaties.

[p. 435]

Het plan wordt in A 2045 met het nachtelijk duister verbonden, waardoor de inhoud ervan aartsgevaarlijk wordt. De inhoud van Reynaerts duivelse ‘baraet’ wordt niet prijsgegeven, maar er wordt wel reeds anticiperend op gewezen. Vanaf A 1427 bepaalt de vos de loop der gebeurtenissen. Hij beperkt zich niet tot het redden van zijn eigen vel. Hij gaat naar het hof van de koning om Nobel, en met hem de hele hofgemeenschap, te ‘verdoren’ (A 2049). De aanval is de beste verdediging. Dat Reynaert niet van plan is zijn zondige levenswijze te veranderen, wordt duidelijk door de gebeurtenissen onderweg.

Grimbeerts terugtocht loopt anders dan die van Bruun en Tibeert. Het dorp wordt niet meer bezocht omdat er geen straf dient voltrokken te worden. De tocht dient wel om de vos als kwaad en onhoofs te karakteriseren. Het landschap doet zich voor aan de vos en wordt op vossemaat geschapen. Ruimtelijk gezien is de tocht naar het hof op te splitsen in drie delen. Er is eerst de tocht over de heide (A 1427-1690), vervolgens de zijstap naar de zwarte nonnenpriorij (A 1691-1746) en tot slot het laatste stuk naar het hof (A 1747-1752).

De eerste fase speelt zich af op de heide⁽⁶⁷⁸⁾. De heide is in de middeleeuwse literatuur de plaats tussen cultuur en natuur, tussen de vertrouwde wereld van het hof (of de stad) en het gevaarlijke woud. Het was een topische plaats. Op de heide gelden andere normen. Voor de geliefden is het de geheime ontmoetingsplaats, voor de ridders de plaats bij uitstek voor het gevecht, voor de dolende ridder de plaats van het isolement⁽⁶⁷⁹⁾. In VdvR is de heide een overgangsruimte, de plaats van de mondelinge afrekening met de wolf.

Reynaert neemt het initiatief: ‘Nu hoert wat Reynaert heeft ghedaen’ (A 1430). Hij wendt angst⁽⁶⁸⁰⁾ voor en vraagt te mogen biechten⁽⁶⁸¹⁾. In geval van doodsgevaar kon een leek de biecht horen indien

(678) Heidegrond was onbebouwde zandgrond. Vaak was het ook een synoniem van vlak veld. Heidegrond is woeste grond en daarom verwant aan ‘wildernisse’ (vergelijk A 1099, F 1665 en A 2284). Op deze grond groeide de heideplant of het heigewas (A 3154 ‘Van langhen haghen [F: gagel] ende van heede’).

(679) Vgl. J.D. JANSSENS, Analyse van de structuur en de verhaaltechniek, p. 393-395. Janssens rangschikt de heide, samen met de verwante ruimten ‘velt’, ‘plein’, ‘mersch’, ‘parc’, ‘payerie’ en ‘parier’ onder de ‘vlakte’.

(680) Dit is de eerste keer dat de vos in het verhaal meedeelt dat hij angstig is. Of deze angst oprecht is, zal moeten blijken. Later verklaart Reynaert nog twee keer dat hij angst heeft, m.n. net voor hij het hof binnengaat (A 1748-1752) en opnieuw thuis, wanneer hij bekend maakt dat hij nooit nog iets met het hof wil te maken hebben (A 3199). Vgl. p. 312 en p. 518.

(681) In het Comburgse handschrift ontbreekt de passage: ‘Ic ga in vresen vander doet. / Mijn berouwenisse is so groet / Van sonden die ic hebbe gedaen’ (F 1423-1425). Het lijkt erop dat de kopiist van A deze verzen bewust heeft weggelaten (ze komen voor in F, B en L) omdat hij het rijm heeft aangepast en omdat het rijmschema klopt. Indien het hier om een onbewuste weglating zou gaan, was de kans groot dat een onvolledig rijm zou overblijven. Nu worden vijf verzen gereduceerd tot twee terwijl een nieuw vers wordt toegevoegd. In A ontbreekt de ‘vresen vander doet’, een van de redenen om een lekebiecht te wettigen.

[p. 436]

er geen priester in de buurt was. Het gaat hier wellicht om een lekebiecht⁽⁶⁸²⁾. Het vers A 1438, ‘Hier nes ander pape bi’, is mogelijkerwijze een contaminatie van ‘hier is geen pastoor in de buurt’ en ‘hier is niemand anders’. Een andere mogelijkheid, die echter minder voor de hand ligt, is dat Grimbeert inderdaad een geestelijke is⁽⁶⁸³⁾. Ligt de oorsprong van deze verwarring in een onzuiverheid bij het vertalen? A 1438 is een letterlijke vertaling van ‘Ren toi a moi verai confes, / Car je n'i voi prestre plus pres’ (a 1006-1007)⁽⁶⁸⁴⁾. In de RdR ligt de situatie echter anders. Daar stelt Gribert een biecht voor omdat hij meent dat Renart in doodsgevaar verkeert (a 1002). In VdvR neemt Reynaert zelf het initiatief. Of het om een lekebiecht gaat of niet, is secundair. De inhoud van de biecht primeert, omdat die de boetvaardigheid van de boetedoener zal meten. Men onderscheidde in de theologische geschriften drie houdingen ten opzichte van de biecht. Thomas van Aquino maakte een onderscheid tussen ‘fictio’ (de zondaar heeft geen berouw), ‘attritio’ (beginnend berouw, de zondaar is nog niet volledig afgekeerd van de zonde) en ‘contritio’ (volwaardig berouw, afzweren van de zonde, voltooiing van de smart)⁽⁶⁸⁵⁾. Reynaerts werkelijke bedoe-

(682) Nodig voor een lekebiecht waren o.a. de afwezigheid van een priester, het biechten van kleinere zonden (hoewel in de praktijk ook zware zonden werden gebiecht), het vermijden van een te algemene en te vage biecht, de eis dat de biechtvader moest bidden om vergeving, en ten slotte de afwezigheid van absolutie. ‘Aflaet’ in A 1672 zou niet ‘kwijtschelding van zonden’ betekenen, maar ‘kwijtschelding door een pentitentie op te leggen’. Het zou hier eerder om boetedoening gaan dan om kwijtschelding. Zie J. VAN MIERLO, ‘Hier nes ander pape bi’. Over de leekenbiecht in den Reinaert (Rein, v. 1439), in: VMKA, (1928), p. 567-590.

(683) Toch is dit geenszins uit te sluiten. Zowel in het Frans als in het Nederlands staat er: ‘er is geen priester in de buurt’. Hetzelfde geldt voor de Reynardus vulpes (L 633-634: ‘non presbiter ullus / est hic’ [maar er is hier geen enkele priester]. Nochtans staat er in het Middelnederlands: ‘ander pape’. Indien Grimbeert een ‘priester’ is, hoeft Reynaert geen excuus te verzinnen. Dan kon hij zich zonder deze opmerking tot Grimbeert richten met een vraag om te biechten. Er is een andere mogelijkheid. Reynaert zou ‘pape’ kunnen gebruiken in de zin van ‘parochiepape’. Een vreemde priester (een priester van buiten de parochie) mocht in de parochie geen biecht horen. De das zou daarom een monnik kunnen zijn. In dit geval is de gegeven lezing zinvol. Monniken-priesters hadden het recht van mis te vieren, biecht te horen en zelfs om te begraven op eigen terrein of als er geen ‘parochiepape’ bereikbaar was, bijvoorbeeld in de uithoven, ‘spijkers’ en moernederzettingen. Met dank aan H. Heyse, die dit aantoonde aan de hand van documenten van de abdij van Boudelo.

(684) De regel ‘Car je n'i voi prestre plus pres’ komt niet voor in de handschriften BH, maar wel in aL en in de a-groep. Dit argument is in tegenspraak met de stelling van M. Delbouille, J.W. Muller en A.Th. Bouwman dat Willem BH als hoofdbron gebruikte. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 27-28, komt onder andere vanwege dit vers tot de conclusie dat de Reynaertdichter een dubbele Oudfranse bron gebruikte. Men kan de mogelijkheid dat dit vers wèl in de oudere gemeenschappelijke bronnen van de redacties B en H voorkwam, niet uitsluiten.

(685) Vgl. P. ANCIAUX, Sacramentenleer (1). Het sacrament der boetvaardigheid. Geschiedenis, wezen en vorm van de kerkelijke boete. Met bijvoegsel over oorsprong en betekenis van de aflaten. Tielt/Den Haag, 1961, p. 104-105. Het gaat hier om een generaliserend overzicht. Deze termen varieerden zowel diachronisch als synchronisch. Met dank aan Jan Coge.

[p. 437]

ling blijkt reeds duidelijk van bij de openingsformule ‘Confiteor pater, mater, / Dat ic den otter ende den cater / Ende alle diere hebbe mesdaen’ (A 1453-1455), een verbastering van de schuldformule ‘Confiteor (tibi), pater, peccavi’. Reynaert maakt zijn biechtvader belachelijk en hij ridiculiseert door zijn parodie meteen de biecht. Reynaerts intenties blijken vlug. Eerst somt hij de door het publiek en Grimbeert gekende feiten op: de mishandeling van Bruun (A 1463-1464), de afranseling van Tibeert (A 1465-1467) en de aanval op Cantecleers kroost (A 1468-1472). Hier is nog weinig aan de hand: de vos bekent schuld. Toch voelt de goede verstaander meteen dat Reynaert meer leedvermaak dan berouw heeft. Reynaerts houding is te omschrijven als ‘fictio’. Zijn biecht is spel in woorden, ‘baraet’. Hij heeft het over de bloederige kruin van de beer, over het feit dat Tibeert ‘zeere’ werd afgeranseld en ook met betrekking tot Cantecleer is de uitspraak ‘Waren si meerre ofte mindre’ (A 1470) ironisch. Als vierde benadeelde partij vernoemt hij de koning en de koningin. Waarop dit slaat is niet duidelijk⁽⁶⁸⁶⁾. Reynaerts uitspraak toont aan dat hij ook het vorstenpaar niet spaarde of zal sparen.

De grootste gedupeerde is Isegrim de wolf. Het vossebedrog wordt gekarakteriseerd door hyperbolisch spreken: Reynaert heeft Isegrim meer bedrogen ‘Dan [hi] soude ghesegghen moghen’ (A 1480). Reynaert somt zeven situaties op waarin hij Isegrim heeft vernederd:

1.	het oom noemen	A 1481-1482 (2 v.)
2.	het monnik maken	A 1483-1498 (16 v.)
3.	de kruinschering	A 1499-1503 (5 v.)
4.	de visvangst op het ijs	A 1505-1507 (3 v.)
5.	de ‘spiker’ in Vermandois	A 1508-1605 (98 v.)
6.	de hanebalk	A 1606-1645 (40 v.)
7.	het overspel	A 1646-1669 (24 v.)

Deze wervelende opsomming straalt cynisme en leedvermaak uit in plaats van berouw en deemoed. Na Bruun en Tibeert te hebben aangepakt, presenteert Reynaert in de Grimbeertscène zelf een subjectief verhaal over een derde grote vijand. Isegrim is in de ‘matière renardienne’ Reynaerts wapenbroeder en tevens zijn grootste tegenstander.

Door de biecht, die als een kaderverhaal functioneert, wordt het Reynaertpubliek verder ingewijd in de vosselist. De raamvertelling was in de middeleeuwse literatuur erg populair. Meesterwerken waarin deze techniek werd toegepast zijn onder andere Chaucers Canterbury tales,

(686) In de RdR ontbreekt een dergelijke verwijzing naar verhalen waar Renart het koningspaar benadeelt. Ook in A 1803 is er sprake van ‘eere saken in den woude’ waar het koningspaar de benadeelde partij is. Misschien verwijst dit naar de verkrachting van de koningin in branche Mar. Ia v. 1783 e.v. De koning komt voor in de Franse branches I, Ia, Ib, Va, VI, X, XI, XIII, XVI, XVII en XXIII. De koningin (Fiere) komt voor in I, Ia, XI en XVII.

[p. 438]

Boccaccio's Decamerone, en nog vroeger, De zeven vroeden van Romen. Maar ook de Ecbasis captivi, de Ysengrimus, Le plaid en diverse andere Renartbranches (bijvoorbeeld Mar. VI 154-419) bevatten ingelaste verhalen. Binnen het kader van de biecht worden in VdvR zeven anekdotes vermeld die de vijandschap tussen vos en wolf ten dele verklaren. Drie van deze geschiedenissen (oom noemen, kruipschering en visvangst) worden uiterst beknopt vermeld (vijf verzen of minder). Wij nemen aan dat de dichter veronderstelt dat zijn publiek deze verhalen kent⁽⁶⁸⁷⁾. Twee verhalen zijn iets meer uitgewerkt, namelijk het monnik maken (16 v.) en het overspel (24 v.). Ook hier mag verondersteld worden dat het publiek deze verhalen in een of andere vorm kende. Ze worden wel in een andere context geplaatst. Willem voegt ook twee uitgebreide verhalen toe. Het avontuur op de hanebalk komt in de RdR niet voor en is verder niet bekend. Wellicht is het door Willem zelf gecomponeerd. Het avontuur van de wolf in het gat (in Vermandois), komt in een aantal Franse branches summier voor, maar wordt in de Reynaert creatief uitgewerkt.

De biecht toont hoe de ‘poëtica’ van de ‘matière renardienne’ werkt. Steeds weer worden dezelfde verhalen opnieuw verteld, uitgebreid of ingekort, licht of sterk gewijzigd. De ‘matière renardienne’ bestaat uit enkele tientallen verhalen en een veelvoud van motieven⁽⁶⁸⁸⁾. Veelal structureerden de vertellers met de bouwstenen uit de traditie vanaf de Ysengrimus het eerste deel van hun verhaal. In een tweede deel presenteren ze een nieuw antwoord op de vraag hoe de vos nog listiger kon zijn dan hij tevoren was. Het was de bedoeling om betere vosseverhalen te vertellen dan degene die al bestonden⁽⁶⁸⁹⁾. In narratief opzicht zou men dus kunnen spreken van een ‘formele tweefasenstructuur’⁽⁶⁹⁰⁾. De dichter van VdvR baseerde zich in RIa gedeeltelijk op bestaande verhalen, hij werkte zijn bron creatief uit en voegde nieuwe verhalen toe. In RIb is zijn eigen ‘oplossing’ te vinden en werkt hij veel losser van zijn bron-

(687) Toch krijgt ook een publiek dat de Renartscènes niet kende, in deze beknopte weergave nog genoeg elementen om de biechtscène te begrijpen en Reynaerts cynisme te smaken.

(688) Vgl. de Index des thèmes van M. DE COMBARIEU DU GRES en J. SUBRENAT.

(689) Vgl. J. DUFOURNET, Littérature oralisante et subversion; la branche 18 du ‘Roman de Renart’ ou le partage des proies, in: CCM, 22 (1979), p. 321-335, m.n. p. 324: ‘Soucieux de ne pas dépayser ses auditeurs, le trouvère reprend les éléments du Roman de Renart qui ont fait leurs preuves. Aussi, sans parley des formules qui se pressent en grand nombre sous sa plume, s'inspire-t-il de la structure et de nombreux motifs traditionnels des branches antérieures. Mais bien entendu il ne peut les reproduire tels quels. Aussi va-t-il les marquer de son empreinte’.

(690) F.P. VAN OOSTROM gebruikte deze term in een andere betekenis in: Beatrijs en Tweefasenstructuur. Over de betrekkingen tussen wereldlijke en geestelijke cultuur in de Middeleeuwen. Utrecht, 1983.

[p. 439]

tekst(en). Hij verzint een duivelse samenzwering, verpakt in een openbare biecht en geeft het verhaal een nieuw slot en een nieuwe betekenis.

Willems gebruik van de collagetechniek (in de vorm van een kaderverhaal) is typisch voor de ‘matière renardienne’. Hij baseert zich op bestaande verhalen of verwijzingen. Het is eveneens typisch voor de ‘poëtica’ van de ‘matière renardienne’ om in elke branche allusies in te bouwen aan andere Renartverhalen⁽⁶⁹¹⁾. Dit gebeurde in VdvR ook reeds in het pleidooi van Grimbeert aan het hof, waar drie confrontaties tussen vos en wolf vernoemd werden, nl.:

8.	het viskar-avontuur	A 208-216 (9 v.)
9.	het bake-avontuur	A 217-229 (13 v.)
10.	de vos in het wolvehol	A 235-246 (12 v.)^(692)

Deze bekende verhalen worden in VdvR in een nieuwe context geplaatst. De meeste van deze allusies zijn terug te vinden in Le plaid⁽⁶⁹³⁾, maar ook in andere branches⁽⁶⁹⁴⁾. Willem heeft het thema van de vosse-

(691) Voor een overzicht van de gevallen waar deze techniek wordt toegepast, zie M. DE COMBARIEU DU GRES en J. SUBRENAT, Index des thèmes, p. 35-38 (‘Allusions’).

(692) Dit verhaal is gelijk aan nr. 7 van p. 437. In nr. 8 en 9 worden de avonturen uit de ‘matière renardienne’ door Grimbeert omgedraaid. Het is typisch voor de Reynaertstof dat dan eens het ene, dan het andere personage als slachtoffer of als verleider wordt getekend.

(693) Namelijk 1, 4, 5, 7, 8 en 10; daarenboven ook nog de vermelding van de avonturen met Brun, Tibert en Pinte. Voor de opeenvolging en de versnummering van de avonturen in de Franse lekebiecht, zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 176. Voor de filologen geeft deze typische techniek van de Renartdichters de mogelijkheid om een relatieve datering van de RdR op te stellen. Voor de Medioneerlandici is dit een mogelijkheid om Willems bronnen te onderzoeken en eventueel (maar dit onder groot voorbehoud en met de nodige voorzichtigheid) de datering van VdvR te preciseren. A.Th. Bouwman stelt dat de volgorde van de scènes in de biecht ontleend is aan branche VIII. Omdat in de achtste branche ook nog een aantal andere parallellen is te vinden, is deze stelling zeer aannemelijk. Willem heeft zich voor de vossebiecht echter geenszins tot branche VIII beperkt. Vgl. A.Th. BOUWMAN, ‘Van den vos Reynaerde’ and Branch VIII of the ‘Roman de Renart’, p. 35-45.

(694)

1.	het oom noemen (2 v.)	:	RdR: in praktisch alle branches
2.	het monnik maken (16 v.)	:	RdR: I, III, VI, VII
	het klokken luiden	:	RdR: VIII, XII, XIV
3.	de kruinschering (5 v.)	:	RdR: III, VI, VII, IX, XIV, XXIII
4.	visvangst ijs (3 v.)	:	RdR: I, III, IV, VI, VIII, IX, XXV
5.	de spiker (98 v.)	:	RdR: I, V, XIV
6.	de hanebalk (40 v.)	:	RdR: -
7.	het overspel (24 v.)	:	RdR: in bijna alle branches
8.	de viskar (9 v.)	:	RdR: I, III, VI, IX, XIV, XXV
9.	het bake-avontuur (13 v.)	:	RdR: V, XIV, XXI
10.	de vos in wolvehol (12 v.)	:	RdR: = 7

Deze lijst is niet exhaustief. Voor de juiste versvermeldingen verwijzen wij naar de Index van M. de Combarieu. Wij volstaan hier met de frequentie van dergelijke avonturen. Het betreft zowel korte vermeldingen als uitgebreide vertellingen. De verhalen 2, 4, 7 en 10 komen ook in de Ysengrimus voor.

[p. 440]

biecht zoals zijn voorgangers gebruikt om in zijn werk een reeks ‘nieuwe’ Reynaertverhalen te introduceren. Hij heeft zich niet door één specifieke branche laten leiden, maar hij heeft de verhalen die hij in zijn Franse teksten vond (waaronder de branches I en VIII) verbonden met andere scènes. Verhalen uit de geschreven en de mondelinge traditie worden getransformeerd binnen het kader van een biecht.

Ook buiten de biecht past Willem dezelfde collagetechniek toe. Hij ontleent stukken aan diverse branches en wellicht ook uit orale verhalen⁽⁶⁹⁵⁾, die hij in een nieuwe context plaatst. Een systematisch onderzoek voor alle handschriftenvarianten in alle Renartbranches zou hier waarschijnlijk interessante resultaten opleveren. A.Th. Bouwman gaf hiertoe een aanzet. Een mooi voorbeeld van een dergelijke invoeging is de toevoeging van de klacht van de ‘concubine’ van de pastoor na diens castratie in branche VI (v. 207-214)⁽⁶⁹⁶⁾, die wellicht ook door Willem is gebruikt⁽⁶⁹⁷⁾. De ‘bake’-geschiedenis toont zeer veel gelijkenissen met de veertiende branche (Mar. v. 661 e.v.). Het klokken luiden in Elmare verschilt met de traditionele voorstelling ervan door de precieze lokalisering en door het vastbinden aan het klokketouw⁽⁶⁹⁸⁾.

De doortocht op de heide wordt gevuld door het gesproken woord. Reynaert is geenszins een berouwvolle boeteling en nog minder een bange vos die zijn nakende dood vreest. Reynaert wordt getekend als een listig en superintelligent wezen. De functie van de biecht is Reynaert tekenen als een onverbeterlijke boosdoener die zich bedient van de list om zijn vijanden belachelijk te maken. Hij vertelt met waar genoegen hoe de vijandschap tussen hem en de wolf is ontstaan. Het betreft vooral gebeurtenissen die te maken hebben met voedsel, seksualiteit, inwijding en religie. Reynaert blijkt ook hier de meester van de list en de ‘scone tale’. Hij is onhoofs en ontrouw. Hij geeft zijn biechtheer en tevens

(695) In de breedst mogelijke betekenis van het woord, zie onze p. 234.

(696) ‘La prestresse est toute esbahie / De la coille qui est perie. / “Lasse”, fait ele, “malvenue! / Ne serai mes chiere tenue. / Missire a perdue ma joie / Pour quoi chiere tenue estoie. / Or n'aura il mais de moi cure / Que il a perdu l'ambleüre’ (Mar. VI, 207-214).

(697) Zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 152-153.

(698) De scène uit de RdR die het meest op deze scène lijkt, is inderdaad zoals A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 188-189, voorstelt de achtste branche (v. 130 e.v.) waar Isengrin de brandklok luidt, waardoor 2000 dorpelingen uit hun huizen stromen. ‘Het dubbele gegeven van de ingetreden en klokkenluidende wolf kan de Middelnederlandse auteur (als zijn Oudfranse legger een verzamelcodex was) alleen gevonden hebben in branche VIII.’ (p. 188). Verdere gelijkenissen vindt Bouwman in het kader van de biecht en in de vertaling van ‘Car jel fis moigne en un moster’ als ‘Ic maectene moonc ter Elmaren’ (nl. Mar. VIII 126 en VdvR A 1483). In branche XIV daarentegen wordt hij pas een hele tijd nadien afgeranseld. Dit sluit verwantschap en zelfs ontlening natuurlijk niet uit. Ook branche XII is in dit opzicht interessant. Het associëren met de duivel en het vastbinden komt in deze branche voor. Dit materiaal bewijst dat dit avontuur erg populair was en dat dikwijls rond hetzelfde thema gevarieerd werd.

[p. 441]

zijn publiek een knap geconstrueerde en duizelingwekkende opsomming van feiten die anaforisch aaneengeregen worden door het bijwoord ‘sint’. Door het steeds herhalen ervan wordt de rij misdaden bijna eindeloos. De meeste wolve-avonturen eindigen met een verwonding of een verschrikkelijke rammeling. De nadruk op elke nederlaag en elke afranseling wordt door de hyperboliek op den duur vermakelijk. De vos geniet van zijn vertelling. Hiervan getuigen uitspraken zoals: ‘Meer dan ic ghesegghen mochte’ (A 1647, wat een herhaling is van A 1480) en ‘Hem maechs ghedincken al zijn leven, / Dat weetic wel over waer’ (A 1500-1501).

Het meest in detail wordt de dorpsscène in Vermandois uitgewerkt. Willem is hier creatief te werk gegaan. Deze scène toont qua structuur en ingrediënten (kritiek op de geestelijkheid, tegenstelling schijn-zijn, vraatzucht, enz.) veel gelijkenissen met de Tibeert- en Bruunscène. Het verschil is dat Isegrim niet met een koninklijke boodschap naar de vos komt en dus niet als vertegenwoordiger van de hele hofgemeenschap. De scène wordt blijkbaar precies gelokaliseerd⁽⁶⁹⁹⁾. Dit vergroot Reynaerts geloofwaardigheid. Opvallend is de extreme wreedheid in de Vermandois-scène, waardoor de straf in vele opzichten een climax wordt⁽⁷⁰⁰⁾. Het gaat hier om een ware terechtstelling, een inwijding in de dood⁽⁷⁰¹⁾. Deze opsomming wordt bijna grotesk en daardoor uiteindelijk burlesk. De slotopmerking ‘Inne weet hoe hi danen voer’ (A 1605) is dan ook als een schertsende opmerking van de superieure vos te interpreteren. Hier komt nog maar eens de Reynaerdie naar boven. Met een duivels genoegen vertelt Reynaert over de totale afgang van een tegenstander.

Tot slot van de openbare biecht volgt een uitweiding over Reynaerts relatie met Hersinde. De verkrachting (het ‘overspel’) is het motorische moment van de RdR, waaruit de grote oorlog tussen Isegrim en Reynaert ontstaat. Reynaert heeft dit feit opgespaard als de ultieme overwinning op de wolf. Reynaerts onwil tot boete blijkt in de vertelling van deze gebeurtenis het duidelijkst: ‘Haer dedic dat mi liever ware bleven / Te doene dant es ghedaen’ (A 1654-1655). De vos wil Isegrim treffen in zijn verhouding met Hersinde. De vos schildert de wolf als een hoorndrager af. Reynaert intensifieert dit nog door Isegrims liefde voor zijn vrouw te onderstrepen⁽⁷⁰²⁾. Hij maakt echter niet alleen Isegrim be-

(699) Alle Reynaerthandschriften hebben echter een verschillende grafie van de naam van het dorp. Het betreft wellicht een kleine plek in het middeleeuwse Franse Vermandois. Of met deze rijke pastoor een historisch personage bedoeld werd, is mogelijk, maar wellicht niet meer te achterhalen. Zie deel I.

(700) We bespraken reeds enkele aspecten van deze scène en de hanebalkscène op p. 375-378.

(701) Zie onze p. 377.

(702) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 237, wijst er in navolging van F. Buitenrust Hettema en W.Gs Hellinga op dat de naam Yswenden door de grafie met die van haar echtgenoot Ysegrim verbonden wordt (identiteitsbeginsel) en dit net op het moment dat het overspel ter sprake komt. Of dit een ingreep is van de kopiist van hs. A of van de Reynaertdichter zelf, is echter niet meer uit te maken. De naam van de wolvin wordt steeds anders geschreven naar gelang van de situatie. Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 225.

[p. 442]

lachelijk, maar ook zijn nieuwsgierige biechtvader door een zeer dubbelzinnig spreken. Grimbeert speelt zijn rol precies, maar toont als ‘geestelijke’ een vrij ongezonde interesse voor de pikante details op het einde van de biecht⁽⁷⁰³⁾. Zijn vraag tot ‘ombedect’ spreken laat weinig aan duidelijkheid over. De vos beantwoordt de vraag versluierend in een chiasme:

Reynaert sprac: ‘Neve Grimbeert,
Ware dat hoofschede groot
Of ic hadde gheseit al bloot:
Ic hebbe gheslapen bi miere moyen?
Ghi zift mijn maech, hu souts vernoyen
Seidic eeneghe dorperheit. (A 1664-1669).

We worden hier weer geconfronteerd met Reynaerts ‘scone tale’ en fundamentele dubbelzinnigheid⁽⁷⁰⁴⁾. Reynaerts spreken is bedekt⁽⁷⁰⁵⁾, dubbelzinnig, spottend en obsceen. De biecht is een afrekening met de wolf, een ontmaskering van de biechtvader en een illustratie van de kracht van de ‘scone tale’.

De plaats in het verhaal waar de biecht wordt ingelast, is veelzeggend. Reynaert wordt net vóór de grote confrontatie aan het hof getekend als een gevaarlijk heerschap. Hij heeft geen last van angst of wroeging, integendeel, hij is een zelfzekere taalgoochelaar. Reynaert besluit met een ironische uitspraak dat hij alles gezegd heeft: ‘Al dat mi mach ghedincken nu’ (A 1671). Grimbeert geeft de zondaar veertig slagen als straf en maant hem door middel van een bestaande formule aan om te Waken en te bidden, te vasten en de eucharistie te vieren, ‘Ende te weghe waert te stierne / Alle die hi buten weghe saghe’ (A 1682-1683). Verder moet hij roof en diefstal afzweren. Hij moet ‘siere sielen pleghen’

(703) Wij delen hier de mening van K. HEEROMA, De andere reinaert, p. 54. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 199-200, is het hiermee niet eens. Hij citeert Dirc van Delfs Tafel van den kersten gelove waarin staat dat ‘waerachtige biecht sal wesen simpel, sonder bedeck die woorden’ (S XXXIX/46-47). Volgens Bouwman gaat het hier niet om ‘hypocrisie maar orthodoxie van de das’ (p. 200). Beide interpretaties zijn mogelijk. Aangezien in het verhaal echter niemand wordt gespaard en omdat de das ook ambigu wordt getekend, geven wij de voorkeur aan Heeroma's interpretatie.

(704) Volgens F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 237, is ‘bloot’ deel van een apokoinou-constructie. Het slaat terzelfdertijd op het ‘bloot’ (d.i. onbedekt) spreken (als een bepaling bij ‘hadde gheseit’) en het bloot slapen (bepaling bij ‘hebbe gheslapen’).

(705) In A 1665-1666: ‘Ware dat hoofschede groot / Of ic hadde gheseit al bloot’ impliceert Reynaert dat zijn ‘scone tale’ per definitie een bedekt spreken is.

[p. 443]

(A 1688). Zowel Grimbeert als Reynaert gebruiken stereotiepe penitentieformules. Reynaert is echter meesterlijk in het spelen met de taal. Even verderop zal hij de opdracht van Grimbeert letterlijk interpreteren en wie hij ‘buten weghe’ ziet gaan, straffen.

Het einde van de biecht is het einde van het eerste deel van de tocht naar het hof. We werden op de hoogte gebracht van de ‘oorlog’ tussen Reynaert en Isegrim. Verder werden we geconfronteerd met Reynaerts intenties om te boeten. Hoe we die moeten beoordelen, zal blijken in het volgende deel van de tocht, nabij het nonnenklooster. Reynaert toont zich weinig berouwvol, maar wel erg strijdvaardig.

De beide ‘maghen’ gaan recht op hun doel af en nemen de weg ‘Tote des conincs hove waert’ (A 1693). Reynaert wijkt echter van deze weg af en hij leidt Grimbeert naar een nonnenklooster⁽⁷⁰⁶⁾:

Daer meneghe gans ende menich hoen,
Meneghe hinne, menich cappoen
Plaghen te weedene buten muere.
Dit wiste die felle creatuere,
Die onghetrauwe Reynaert, (A 1697-1701).

In A 1700-1701 wordt de vos als ‘fel’ en ‘onghetrauw’ afgeschilderd, zonder dat er van enige sympathie sprake is. Reynaert deelt mee dat de ‘rechte’, dit is de juiste weg, langs de priorij loopt. De ‘rechte’ straat (ook in morele zin te interpreteren) wordt een krom pad waarlangs de vos zijn begeleider meelokt⁽⁷⁰⁷⁾. Reynaert maakt wat recht is, krom. Wanneer de vos op kromme paden gaat, dan voert hij iets in zijn schild. Hij leidt zijn neef bewust mee. Nabij het nonnenklooster lopen de kippen ‘buten muere’. Reynaert is verloren bij het zien van zoveel lekkers en hij springt naar de haan die ‘buten den andren ghinc’

(706) Er is in de Reynaertfilologie meermaals gesuggereerd dat de priorij van de zwarte nonnen een werkelijk bestaande plaats is geweest. Vooral de details dat het zwarte nonnen zijn en dat er een brugje in de buurt ligt, hebben de vossejagers aangezet om onverdroten te speuren, zeker omdat de orde niet wordt gespecificieerd in de RdR en omdat het brugje er niet te vinden is. Broeder Aloïs e.a. meenden die plaats gevonden te hebben te Oudenbos (Nonnenbos) nabij Lokeren (zie onze p. 99). F. Lulofs meent, onafhankelijk van het feit dat de passage overgenomen is uit Le plaid, dat het een benedictinessenklooster was in de buurt van Gent. (‘Als de burcht van Reynaert bij Destelbergen niet ver van Hyfte in de nabijheid van Gent is gelokaliseerd, zal dit klooster indertijd wel bekend zijn geweest’, F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 238.) Volgens F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 48, ging het om een klooster van benedictinessen of augustinessen.

(707) We volgen hier de interpretatie van G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 101-105, die Reynaerts doen en laten hier moreel interpreteert. ‘Buten’ is volgens Arendt in deze context ook moreel-figuurlijk te interpreteren. De snelle opeenvolging van ‘buten’ (in A 1694, A 1699, A 1706 en A 1710) steunt deze hypothese. Ook Cantecleer die met zijn kroost ‘buten muere’ (A 393) ging, werd ongenadig gestraft. Zie ook onze p. 395-396.

[p. 444]

(A 1710). Op een eerste niveau gaat het hier om een vos die kippen probeert te stelen. Op een tweede niveau krijgt de vos de kans om zich hier als hypocriet en gewiekste misdadiger te manifesteren. Op een derde niveau, namelijk tussen de auteur en zijn publiek, menen onder andere J.W. Muller en G.-H. Arendt dat de ‘cappoenen’ als dubbelzinnig kunnen worden opgevat, met name als dier en als geestelijke. In de nabijheid van het nonnenklooster zouden dan mannelijke geestelijken zich op het verkeerde pad begeven⁽⁷⁰⁸⁾. Wij gaan hierop niet verder in. Voor het verhaal is vooral de karakterisering van de vos van belang. Reynaert doet geenszins wat hij in A 1679-1687 beloofd heeft. Hij gebruikt echter wel de mogelijke dubbelzinnigheid van de taal om de opgelegde penitentie moedwillig scheef te interpreteren. Wie hij ‘buten weghe’ zag, moest hij op het goede pad leiden (A 1682-1683). Het tweede deel van de opdracht interpreteert hij in zijn eigen voordeel.

Reynaert is een valse boeteling. Zijn woorden en daden komen niet overeen. Terwijl hij om vergiffenis vraagt, kijkt hij opnieuw naar de kippen. De vos zal nooit veranderen. ‘Hine moeste ziere zeden pleghen’ (A 1729) is dan ook een functionele variatie op ‘Nu moet hi siere sielen pleghen’ (A 1688). De omweg naar de priorij illustreert Reynaerts weigering tot ommekeer. Hij bewandelt nog steeds kromme paden. Hij is en blijft de vertegenwoordiger van het kwaad. Religieuze geboden, verboden en plechtige beloften veranderen Reynaerts karakter niet. Op de terugweg naar de rechte weg die naar het hof leidt, wordt Reynaerts slechtheid nogmaals onderstreept: ‘Al haddemen hem thoeft af ghesleghen, / Het ware ten hoenren waert ghevloghen / Also verre alst hadde ghemoghen’ (A 1730-1732).

Reynaerts biechthouding kan omschreven worden als ‘fictio’. De vos is een onverbeterlijke hypocriet. Hij trekt de schijnheiligheid zelfs door tot in het absurde door twee paternosters te zeggen voor de kippen die hij dank zij zijn list heeft verkregen. Steeds opnieuw verheerlijkt hij zijn eigen daden. Reynaert blijft achter zich kijken tot ze bij de rechte straat aankomen. Die rechte straat lezen wij weer in de morele en in de eigenlijke betekenis. Eén landschappelijk detail treft. Er is sprake van een

(708) Kapoenen werden gevet voor consumptie. Deze hanen werden, omdat ze gecastreerd waren, geassocieerd met onvruchtbaarheid. Muller vraagt zich met de nodige schroom af of deze vermelding geen signaal naar het publiek toe is, dat het hier om een schending van de kuisheidsgelofte gaat. (J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 92-93.) Hij wijst naar Maerlant die het kapoentje bestempelt als een ‘onnutte hoen’. Maerlant tekent de kapoen in combinatie met de geestelijkheid erg negatief: ‘Gallinacius dats een capoen / Ende es een onnutte hoen’ (deel I, boek III, v. 2061-2062)... ‘Wien bedieden die capoene / Bet dan der kerkeheren doene? / Sine winnen noch en voeden / Niemen gheestlike noch en hoeden. / Vergave die Here van der sonnen / Dat si gheen vleselike kinder wonnen!’ (deel I, boek III, v. 2071-2076). Citaat uit E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, p. 242. Vgl. G-H. Arendt, onze p. 189.

[p. 445]

brugje. Deze brug is ondermeer te verklaren als een rijmvorm van ‘rugghe’, in ‘Hoe dicken sach Reynaert achter rugghe’ (A 1726), waardoor de onverbeterlijkheid van de vos wordt beklemtoond. Maar de brug is ook functioneel en heeft in de ruimtelijke organisatie van het verhaal een specifieke functie. Het is een merkteken in het landschap. De brug is de grens, de overgang tussen de Reynaertwereld en de hofwereld. Zo gauw als Reynaert over deze grens is, komt hij op de rechte hofweg en wendt hij angst voor. De brug heeft een grensfunctie en markeert de intrede in een andere wereld.

Nadat de brug is overschreden, begint het derde en het laatste stuk van Reynaerts tocht. De rechte straat loopt naar het hof en is daarom met het hof te associëren⁽⁷⁰⁹⁾. De stemming van de vos slaat op dit moment volledig om. Hij is de vijandige wereld dicht genoeg genaderd. Reynaerts eerste reactie is schrik⁽⁷¹⁰⁾. We betwijfelen echter of dit teken oprecht is. De auteur drijft de spanning op.

Tot slot van deze passage vergelijken wij de dassetocht in VdvR en Le plaid. Fig. 13:

(709) De handschriften verschillen. In A slaat Reynaerts stemming om bij het betreden van de rechte straat naar het hof. In FJBL wordt de vos bang als hij nabij het hof komt. Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 118; en F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 306. Lulofs geeft de voorkeur aan F. Wellicht is dit ook de oorspronkelijke lezing. Toch is de lezing van A mogelijk. De polygraaf associeerde de rechte straat met het hof.

(710) Dit is de tweede plaats in het verhaal waar de vos angst voorwendt. Vgl. onze p. 435.

[p. 446]

In Le plaid ligt er tussen de ‘grange de nonnains’ (a 1137) en de hofwereld nog een reeks gordels die tot de Renartwereld behoren. In VdvR behoort het klooster ook tot de Reynaertwereld. Het heeft naast het dorp een plaats in de onhoofse wereld. De Reynaertdichter liet de verscheidene gordels weg. Andere verschillen tussen de derde bodetocht in de twee verhalen zijn er voldoende, vooral op ruimtelijk vlak. De lekebiecht wordt in de RdR volledig te Malpertuis uitgesproken. Hierdoor wordt in de Franse tekst de Performantiefase benadrukt. In VdvR wordt de lekebiecht verschoven naar de Sanctiefase⁽⁷¹¹⁾, zodat de parallel met de eerste bodetochten duidelijk wordt. De lekebiecht is de tegenhanger van de dorperscènes en dient om Reynaerts verbale superioriteit te benadrukken en om de wolf als derde slachtoffer te tekenen.

Doordat in Le plaid tussen hof en hol vele gordels liggen, is te verklaren dat beide dieren toevallig verkeerd lopen en bij de nonnenschuur komen. In VdvR doen biecht en priorijscène dienst als punt en contrapunt. Reynaert misleidt zijn biechtvader bewust. Dat de Reynaertdichter overigens oog had voor de details in zijn voorbeeld blijkt uit de overname van het verspaar: ‘Et qui la teste li copast / As gelines tot droit alast’ (a 1172-1173)⁽⁷¹²⁾. Ook in Le plaid is de vos een onverbeterlijke schurk.

(711) De biecht vindt plaats nadat beide familieleden de kernruimte (Maupertuus) verlaten hebben.

(712) Vgl. met ‘Al haddemen hem thoeft af ghesleghen, / Het ware ten hoenren waert ghevloghen’, in VdvR A 1730-1731. Het verspaar a 1172-1173, dat door Willem letterlijk werd vertaald, komt in BH niet voor.

3.3. Reynaert aan het hof (A 1753-3048)

3.3.1. De veroordeling

Reynaert doet zijn intrede in het hof, de kern van de Nobelwereld. De onhoofse betreedt de hoofse plaats bij uitstek. De hofplaats wordt de plaats van de definitieve krachtmeting tussen de vos en de vorst. De bodetochten van Bruun en Tibeert waren confrontaties tussen een ‘exemplarische’ hofbode en de onhoofse vos. Ze werden uitgevochten met de taal en de list en draaiden uit op verlies voor de hofgemeenschap. Twee keer werd die hoofse gemeenschap in het dorp gesanctioneerd voor haar gebrek aan ‘mate’ en voor haar schijnhouding. In de Grimbeertscène was van een echte straf van de bode geen sprake. Reynaert had immers andere plannen, met name Isegrim ontmaskeren en de derde daging als excuus gebruiken om de hoofse gemeenschap binnen te treden. Grimbeert (en ook de toehoorder/lezer) heeft kennisgemaakt met Reynaerts weinig berouwvolle houding (‘fictio’) en met zijn werkelijke intenties: Reynaert moet ‘ziere zeden pleghen’ (A 1729).

[p. 447]

We beschouwden de klachten tegen de vos, de dood van Coppe en de daaruit volgende opdracht om Reynaert te dagen als een eerste belangrijke stap in het verhaal (Manipulatiefase). De drie daarop volgende bodetochten, die we beschouwden als drie zelfstandige verhalen, waren evenveel afsplitsingen van dezelfde intentie, namelijk de poging om Reynaert naar het hof te brengen, de ‘manque’ aan het hof te verhelpen en de hoofse ordo te herstellen. De bodetochten waren pogingen om de status van hoofse gemeenschap waar te maken. Het gaat hier met andere woorden om het verwerven van een zekere competentie. De drie bodetochten vormen samen de Competentiefase van het volledige Reynaertverhaal. Zowel in de eerste fase (vosselist tegenover Cantecleer), als in de tweede fase (onder andere de vosselist tegenover Bruuns en Tibeert) werd de hoofse gemeenschap gewaarschuwd tegen de verraderlijkheid van Reynaerts list en ‘scone tale’. Wanneer de vos nu zelf bij het hof aankomt, wordt Nobels vroegere waarschuwing (A 482-488)⁽⁷¹³⁾ opnieuw actueel en kunnen Nobels woorden aan zijn eigen daden getoetst worden.

De scène aan het hof duurt opvallend lang. Pas in A 3071 grijpt er weer een belangrijke ruimtewisseling plaats en zal Reynaert het hof verlaten. De dynamische structuur van het eerste deel van VdvR, dat gekenmerkt werd door drie tochten, wordt gevolgd door een vrij statisch deel van 1319 verzen (A 1753-A 3071). Ruim een derde van het verhaal speelt zich aan het hof af. Het hof is de plaats van de confrontatie tussen de twee hoofdrolspelers: koning Nobel als incarnatie van de hoofse orde en Reynaert als de vertegenwoordiger van een onhoofse wereld. Het hof wordt de plaats van het duel. De keuze is duidelijk: de hofgemeenschap overwint de onhoofse vos en herstelt de harmonie, of zij verliest en geeft de hoofse ordo prijs. Deze scène houdt voor de hofgemeenschap een potentieel gevaar in. In tegenstelling tot de confrontatie in vele ridderromans, ligt de fase van de Performantie niet in de onhoofse wereld, maar in de kern van de Nobelwereld zelf.

De voorafgaande duels werden steeds in het voordeel van de vos beslecht. We kunnen deze interpreteren als een voorbereiding op de definitieve confrontatie. Voor Reynaert ziet de situatie er schijnbaar minder gunstig uit. Hij bevindt zich in een vijandige omgeving, hij heeft geen hol om naar te vluchten en geen dorpsgemeenschap om de sanctie te voltrekken. Bovendien zal Grimbeert, traditioneel Reynaerts helper, met Reynaerts ‘naeste maghen’ (A 1888) onmiddellijk na de veroordeling vertrekken. De vos zal op slechts één enkel wapen een beroep kunnen doen: zijn Reynaerdie, zijn duivelse en listige taalgebruik. Het gesproken woord zal dan ook de klemtoon krijgen bij onze analyse. In Reynaerts spreken hebben we vooral oog voor de ruimtelijke gegevens.

(713) Citaat op onze p. 400-401.

[p. 448]

Vooraleer we de betreffende passage in VdvR analyseren, confronteren we de hofscène in VdvR en Le plaid. Meermaals is betoogd dat de Middelnederlandse dichter zijn voorbeeld volgde in RIa, terwijl hij zijn eigen weg ging in Reynaert Ib. A.Th. Bouwman en anderen nuanceerden deze stelling terecht⁽⁷¹⁴⁾. Een korte schets van de scène aan het hof in Le plaid maakt dit duidelijk. We geven zowel de α- als de ß-variant omdat ze onderling sterk verschillen. In beide versies betreedt de vos met opgeheven hoofd de zaal waar de hofgemeenschap zich bevindt. Renart straalt van zelfvertrouwen. Zijn paard vertoonde onderweg tekenen van schrik vanwege de strengheid en de vastberadenheid van de meester. In VdvR is het de vos die ‘angstig’ is. Toch vraagt Reynaert zijn neef om het hof te betreden langs ‘die hoechste strate’ (A 1763). Hij gedraagt zich ‘Ghelijc of hi sconinx sone ware’ (A 1766). In Le plaid neemt de vos onmiddellijk het initiatief. Hij verklaart aan Noble dat hij hem steeds trouw gediend heeft en hij richt een scherpe aanval tegen de gang van zaken aan bepaalde hoven. De koning reageert scherp en vervloekt de vos. In de verzen a 1186-1285 is situatie vergelijkbaar met VdvR A 1753-1845. Enkele passages zijn letterlijk vertaald en ook de opeenvolging van scènes is gelijklopend, al worden identieke uitspraken anders over de personages verdeeld. In Le plaid vraagt Grinbert een rechtvaardige rechtspraak. In VdvR springen de dieren onmiddellijk op en beginnen te klagen, Belijn als eerste. De vraag van Grimbeert om een eerlijk proces was in VdvR reeds te vinden vóór Grimbeerts bodetocht (A 1335-1345). Dan volgt in alle teksten een enumeratio van klagers. Belijn, Isegrim en Tibeert klagen ook in de Franse varianten. Van dan af lopen de drie versies (VdvR en de beide handschriftengroepen van Le plaid) uiteen. Het kan geen toeval zijn dat de Middelnederlandse tekst zijn eigen weg gaat op het moment dat ook de Oudfranse varianten uiteen gaan. De drie groepen zullen terug samenkomen als de vos zich verheugt over zijn hernieuwde vrijheid (Mar. 1415 (a 1400) // Roq. 1475 // VdvR A 2764).

In de drie verschillende groepen is de grote structuur van de Performantiefase gelijklopend. De vos komt bij het hof, neemt het initiatief in handen en uit scherpe kritiek op de hovelingen. Hij wordt de mond gesnoerd, ziet de dood voor ogen, maar kan uiteindelijk, na vergeving van zonden, ontkomen door een pelgrimsreis voor te wenden. De manier waarop Renart aan de galg ontsnapt en de officiële procedures verschillen⁽⁷¹⁵⁾. In VdvR weet Reynaert zich te redden door zijn ‘scone tale’ met een magistraal verhaal over een moordcomplot en een schat. De αa-groep benadert de versie van VdvR het sterkst, omdat het daar ook de vos zelf is, en niet Grinbert, die het initiatief tot de pelgrimstocht neemt.

(714) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 230-371 en p. 373-383.

(715) Vergelijk Mar. 1382 e.v. en a 1367 e.v. met Roq. 1436 e.v. Zie verder p. 450.

[p. 449]

In de αa-groep is de enumeratio van de dieren die voor Noble klagen uitgebreider dan in de ß-groep. In beide varianten klagen Isengrin, Belin, Tibert en de hond Roniax, in α daarenboven nog Tiecelin, Chantecler, Pinte, Espinarz de egel, Petitporchaz ‘li sirons’ (in Mar. is dit Petitpas de pauw), Froberz de krekel, de naamloze eekhoorn (in Mar. Roxax) en Coarz de haas; in ß zijn het Platiaux het damhert, Brun, Brichemers het hert, Marcins de geit, Bruianz de stier en Muianz de muilezel. In αa vraagt de koning zijn baronnen nogmaals om raad en hij wordt geadviseerd om Renart te hangen. Men laat een galg optrekken op een hoge berg. De vos wordt belaagd en geslagen door de aap en een aantal andere dieren. Ook Coarz is belust op wraak. De haas meent dat het moment van de vergelding is aangebroken. Hij gooit een steen naar de vos⁽⁷¹⁶⁾ en vlucht in een haag. Hierop repliceert de verteller dat het met de haas slecht zal aflopen. Renart wordt in het nauw gedreven en ziet geen ontsnappingsmogelijkheid: ‘Del eschaper est il nianz, / Se li engins n'i est mout granz.’ (a 1362-1363). Wanneer hij de galg ziet optrekken, vraagt hij de koning het woord: ‘Car me lessiez un petit dire’ (a 1367). Renart geeft toe zwaar te hebben gezondigd. Hij heeft berouw en zegt zich van deze smet te willen zuiveren door een pelgrimstocht naar het Heilig Land te ondernemen: ‘la croiz prendre por aler, /[...] outre la mer’ (a 1374-1375). Als hij gehangen zou worden, zou dit slechts een ‘mout fole venjance’ zijn (a 1378, vertaald als ‘eene crancke wrake’ in A 1845). Renart stort zich voor de voeten van de koning en ook Grinbert springt bij. De das wijst op de hoofsheid en de dapperheid van de vos. De koning bekritiseert de kruistochten en wil de vos laten gaan op voorwaarde dat hij voorgoed wegblijft.

In ß beeft de vos van angst en wenst hij te Malpertuis te zijn. Grinbert, noch Tibert, Brun of Noble zouden hem daar nog kunnen weghalen⁽⁷¹⁷⁾. Daarna neemt een aantal dieren nogmaals het woord. Belin richt zich tegen Isengrin, Bruyant op zijn beurt tegen Belin en tot slot vraagt Brichemer om Renart nog dezelfde nacht te hangen (Roq. 1405). Men neemt de vos gevangen en blinddoekt hem. Eensgezind leidt men hem naar de galg. Isengrin, Pinte en de anderen zijn verheugd omdat ze overtuigd zijn voortaan in vrede te kunnen leven. De verteller nuanceert dit en deelt mee dat als de vos zou kunnen ontsnappen, ‘il [Renart] les feroit encor saillir’ (Roq. 1426, vgl. VdvR A 2034-2036). Deze vertellerstussenkomst werkt spanningsverhogend. Vervolgens meent

(716) ‘l'arochot / De loing’ (a 1346-1347). Hier zijn diverse interpretaties mogelijk. ‘Arochier’ kan zowel ‘lancer des pierces, des projectiles’ als ‘assaillir’ (lastig vallen) betekenen.

(717) Deze passage vertoont verwantschap met A 3191-3199: ‘Ende Godsat hebbe mijn rode baert. / Ghedoe hoe ic ghedoe, / Of mi troestet mee daer toe / No die cater, no die das, / No Bruun, die na mijn oem was, / No dor ghewin, no dor scade, / Dat ic in sconinx ghenade / Ne comme, dat ic leve lancst. / Ic hebbe leden so meneghen anxt.’

[p. 450]

Grinbert dat heel zijn nageslacht onder een veroordeling van de vos zal lidden. Daarom stelt hik een pelgrimstocht voor. Renart zweert alle ondeugd af en wordt vrijgelaten. Bij de minste klacht zal hij gehangen worden (vgl. A 2535 e.v.). Brun brengt de pelgrimsattributen aan.

Hierna lopen de beide Oudfranse varianten opnieuw samen. Renart is pelgrim geworden en hij ontvangt de pelgrimsattributen. De koning vraagt om vergiffenis voor al de ongemakken en eist dat Renart zijn listen achterwege zou laten. Renart breekt een strohalm en vergeeft alle zonden. Bid het afscheid veracht hij allen, behalve het koningspaar. De koningin verzoekt de vos om voor haar te bidden. Renart vraagt de ring van de koningin om zijn tocht te vergemakkelijken. Na de overhandiging van de ring verlaat hij het hof te paard.

De hofscènes in α en ß zijn, in vergelijking met VdvR, relatief kort. In αa blijft de vos gedurende de tijdsspanne van 261 verzen aan het hof (Mar. 1200-1460 - a 1185-1445), in ß 301 verzen (Roq. 1220-1520), dit is respectievelijk 16% en 18% van het verhaal. In VdvR neemt dezelfde scène 38% van het gehele verhaal in. Willem heeft de afrekening tussen de koning en de vos aan het hof centraal gesteld. Hier raken we de kern van de Middelnederlandse Reynaert. In Le plaid ging het erom nog maar eens te demonstreren dat de vos telkens opnieuw aan het hof ontsnapt. In VdvR zal Reynaert de Nobelwereld finaal ondermijnen nadat hij in de kern van die wereld de schijnheiligheid en het egoïsme van de koning en zijn hovelingen heeft aangetoond door middel van zijn ontmaskerende en vernietigende Reynaerdie. Willems antwoord op de vraag hoe de vos in een nieuw vosseverhaal kan ontsnappen, is diepgaander dan de Franse oplossingen omdat het de definitieve ontmaskering van de Nobelwereld inhoudt.

Welke Oudfranse variant(en) Willem voor deze scène voor ogen had, is moeilijk uit te maken. Hij meende in elk geval op dit punt zijn model te kunnen overtreffen. Het feit dat ook de varianten van Le plaid in de uitwerking van de ontsnapping van de vos aan het hof verschillen, wijst erop dat latere ‘remanieurs’ hebben getracht hun model te verbeteren. De vraag naar de oorspronkelijke lezing van Le plaid is quasi onoplosbaar. Het is immers nooit bewezen dat een eerste versie consistenter en logischer zou geconstrueerd zijn dan een latere herwerking. Een herwerking kan ook ontstaan omdat men de tegenstrijdigheden uit de brontekst wil wegwerken of omdat men meent dat de geboden oplossing in het voorbeeld niet voldoet. Willem hoefde zich niet per se op de ‘beste’ of de ‘meest oorspronkelijke’ Oudfranse versie te baseren.

Een sterk punt van de versie-α (inclusief mss. aL en ook de γ-groep) is dat Renart zichzelf uit de strik weet vrij te pleiten. In ß is het Renarts neef Grinbert die de pelgrimstocht voorstelt. In elk geval achten wij de aanval van Coarz op Renart oorspronkelijk. In a wil de haas voor de vele vossemisdaden wraak nemen en hij valt de vos aan. Zijn lafheid (‘nomen est omen’) wordt geïllustreerd door het feit dat hij dit in het geniep en vanop een afstand doet. Wanneer de vos Coarz bemerkt, kruipt

[p. 451]

de laatste stilletjes weg. In ß ontbreekt de figuur van Coarz in deze scène. Wanneer Renart het hof verlaat, heeft Renart met Coarz in beide versies nog een rekening te vereffenen. Hij rijdt onmiddellijk naar de haag waar de haas zich heeft verborgen. Bovendien klinkt het weinig overtuigend dat Belin, die één van de eerste klagers is, zich in ß tegen Isengrin in plaats van tegen Renart richt⁽⁷¹⁸⁾.

Met de αa-groep deelt VdvR de meeste (en vooral de structurele) gelijkenissen: de belangrijkste zijn Renarts voorstel om nog iets te zeggen, zijn vals berouw en de suggestie om naar het Heilig Land (‘outre mar’) te trekken. Kleinere overeenkomsten zijn enkele verwante verzen (bijv. a 1378 // VdvR A 1845) en de aanwezigheid van Tiecelin, Chantecler, de eekhoorn en - in mss. aL - Petitporchaz onder de klagers. Of al deze overeenkomsten enige significantie bezitten, is moeilijk aantoonbaar. In dergelijke dierencatalogi hebben de kopiisten hun voorbeeld niet steeds even nauwkeurig gevolgd en konden zij inkorten of een zekere creativiteit aan de dag leggen. Dit is voor de varianten van VdvR duidelijk merkbaar. Het ‘water var, dat butseel’ (A 1838) is in F 1848 ‘die vischpute peel’ en wordt in B 1880 ‘Die ganss, dat tijtsel ende tlampreel’. F bevat tevens ‘Blacart die boc’⁽⁷¹⁹⁾, ‘Brisaert de stier’ (F 1849), Cuwaert en het ‘watermaal Mucereel’ (F 1852). Op dezelfde plaats verschijnen in Reynaerts historie de ezel (‘Boudwin’ in D 1881 en P 1364, ‘Herri’ in B 1881), de stier (‘Boreel’), de hermelijn en de wezel⁽⁷²⁰⁾. Wellicht heeft de kopiist van het Comburgse handschrift hier enkele verzen geschrapt. In de Reynardus vulpes noemt de vertaler van de meeste dieren alleen de soortnaam. Opvallend in L is dat het hert, de stier, de geit en het muildier, die we alleen in de ß-groep aantreffen, aanwezig zijn. Of dit toeval is of niet, is door middel van de bewaarde handschriften moeilijk uit te maken. We mogen vooral

(718) Voor een grondige vergelijking, zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, o.a. p. 8 e.v.

(719) Deze ‘Blacart die boc’ is ongetwijfeld het interessantste dier in de rij. De passage in A bevat dit dier niet, maar is alleszins corrupt vanwege het weesrijm in A 1859 (eigenlijk een drievoudig rijm). De bok komt niet voor in B, maar wel in L 872. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 224, heeft er terecht op gewezen dat de vermelding van dit bokje ons inzicht geeft in de compositietechniek van het Reynaertverhaal. In de Franse redacties BHLa (a 1544) komt ‘Blancart’ voor op het einde van Le plaid wanneer de vos achtervolgd wordt door een meute dieren. De Reynaertauteur (wij nemen aan dat het bokje ook in Willems tekst voorkwam, hoewel er andere wegen zijn om het verschijnen van Blacart in F te verklaren) heeft dus dierennamen uit twee catalogi versmolten in een klagerscatalogus. De achtervolgingsscène ontbreekt volledig in VdvR. Ook ‘dat foret Cleene bejach’ (A 1863, vgl. a 1547:, ‘Petitporchaz li sirons’) en de raaf Tiecelijn (‘Tyocelijn’ in A 1856) komen in Le plaid niet bij de klagers voor, maar wel bij de achtervolgers.

(720) W.Gs Hellinga leest in zijn diplomatisch-synoptische editie ten onrechte ‘kermel’. Dit werd later gecorrigeerd (tot ‘hermel’) in de kroniek van W.Gs HELLINGA en P.J.H. VERMEEREN, Codicologie en filologie. XIII. Collatie, p. 34.

[p. 452]

de persoonlijke inbreng van de polygraaf als een scheppende factor niet uit het oog verliezen.

Ook de ß-groep vertoont interessante parallellen met VdvR: enkele auteurstussenkomsten (Roq. 1426 // VdvR A 2034-2036), de vraag om de terechtstelling te laten plaatsvinden vóór het avond is (Roq. 1405 // VdvR 1906 e.v.), de vrees van de das voor de blaam over het nageslacht en de dreiging van de koning om bij herhaling van het misdrijf de vos te hangen (vgl. Roq. 1466-1468 en A 2535-2537). Wij menen dat het hier veelal microstructurele motieven en kleinere tussenkomsten betreft, die typisch zijn voor de ‘matière renardienne’. Het gaat niet onmiddellijk om directe ontleningen, wel om motieven en uitspraken die tot het register van de ‘matière renardienne’ behoren, een reservoir van frequent gebruikte uitingen en motieven. Het lijkt onwaarschijnlijk dat de Reynaertdichter voor de koningsscène twee Oudfranse versies met elkaar zou vergeleken hebben om er uiteindelijk slechts zo weinig uit over te nemen.

Na de vrijspraak volgt Willem nog een tijd de verhaaldraad van zijn voorbeeld. Het gaat hier niet meer om een nauwkeurig volgen van hele passages, enkel om het gebruik van identieke motieven, die veelal op een nieuwe wijze verwerkt worden: de pelgrimsattributen, het strobreken, de vreugde van de vos, het vragen van een gebed, het vergeven van zonden, het afsmeken van een geschenk van de koningin⁽⁷²¹⁾. Bij de definitieve ontknoping lopen de beide teksten sterk uiteen.

*

In wat volgt zullen wij de stelling uitwerken dat Reynaert van bij zijn vertrek te Maupertuus overtuigd is dat hij als winnaar het strijdperk zal verlaten; anders was hij niet meegegaan met Grimbeert. Het publiek dat vertrouwd is met de ‘matière renardienne’ is gewoon de vos uiteindelijk te zien zegevieren. De verteller neemt in dit opzicht een aparte positie in. Hij speelt met de toehoorder een spel: het lukt..., het lukt niet... Dit spel speelt hij het meest overtuigend op momenten dat de vos bang lijkt. Uit Reynaerts houding blijkt nergens een fundamentele angst. Zelfs in de meest benarde omstandigheden gedraagt Reynaert zich stoer en stelt hij zich uitdagend op⁽⁷²²⁾. Reynaert blijft steeds

(721) Toch transformeert Willem de motieven uit zijn voorbeeld. Dit gebeurt o.a. met de vraag aan de koningin. In Le plaid vraagt Renart de ring van de koningin, in VdvR wordt deze vraag omgebogen tot een cynische vraag om een tas van berehuid en schoenen van wolvehuid.

(722) De vos heeft schrik als hij het hof nadert. Wanneer hij echter de hofwereld binnentreedt, is hij opnieuw zelfzeker. De ambiguïteit van de vossefiguur komt hier duidelijk naar voren. Probeert de vos de schijn te redden door via de ‘hoechste strate’ het hof te betreden en zelfbewust (‘in also bouden ghebare’ in A 1765 en ‘boudeliken’ in A 1768) voor de koning te gaan staan (‘Ghelijc of hi sconinx sone ware’, A 1766) en houdt hij zich sterk ondanks zijn twijfel en angst? Wij opteren voor een andere verklaring, nl. dat wij tijdens het onderweg-zijn misleid worden door de auteur en het hoofdpersonage. Ook onmiddellijk na zijn terdoodveroordeling neemt Reynaert zelfbewust het initiatief. De Reynaertcommentatoren hebben veelal de stelling van een angstige vos verdedigd, zie o.a. J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 104; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 238, e.a.

[p. 453]

meester van de situatie. Het effect van het spel van Willem is dat het spanningsgehalte van het werk stijgt. De toehoorder wordt op den duur toch aan het twijfelen gebracht, hoewel hij weet dat de vos zal overleven.

Reynaert neemt bij zijn aankomst zelf het initiatief. Niet de vorst, maar de gedaagde neemt als eerste het woord. De vos past de bekende strategie van de omkering toe. Hij gebruikt zijn ‘scone tale’ en volgt in de aanspreking van de vorst (A 1770- 1773) de hoofse etiquette. Hij waarschuwt de koning tegen schurken en schalken. In feite waarschuwt Reynaert de koning tegen individuen zoals Reynaert zelf⁽⁷²³⁾:

Ende sprac: ‘God, die alle dinc
Gheboet, hi gheve hu, coninc heere,
Langhe bliscap ende eere.
Ic groet hu, coninc, ende hebbe recht.
En hadde nye coninc eenen knecht
So ghetrauwe jeghen hem
Als ic oyt was ende bem.
Dat es dicken worden anschijn.
Nochtan, die sulke die hier zijn,
Soude mi nochtan gherne roven
Huwen hulden, wilde ghi hem gheloven.
Maer neen, ghi niet. God moete hu lonen!
Het ne betaemt niet der cronen,
Datsi den scalken ende den fellen
Te lichte gheloven datsi vertellen. (A 1770-1784).

Reynaerts taal perverteert de waarheid. De schurk wordt een trouwe dienaar. De hovelingen zijn leugenaars en de hoven worden bevolkt door slechte raadgevers. In zijn rede in A 1770-1795 biedt Reynaert zijn slachtoffers opnieuw de mogelijkheid zijn list te doorzien en hem te ontmaskeren (de zogenaamde ‘eyecatcher’⁽⁷²⁴⁾). In tegenstelling tot Reynaerts vroegere pogingen, waar de hofdieren onmiddellijk door de knieën gingen, wordt zijn spel in eerste instantie door de vorst doorzien. Hij ontneemt Reynaert het woord door uiterst scherp te reageren: ‘O wy, Reynaert! I0 wy, Reynaert, onreyne quaet, I wat conni al scone ghelaet!’ (A 1796-1798). De koning wil het initiatief niet uit handen geven. Wie het woord heeft, bezit de macht.

(723) Voor de parallellen en de verschillen met de Oudfranse tekst verwijzen wij naar A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 212-217.

(724) Vgl. o.a, onze n. II 596.

[p. 454]

Een sprekend teken van de zwakte van het hof en van de wankele machtsverhoudingen is dat Nobel onmiddellijk onderbroken wordt door de haan, een personage uit de gemengde wereld, dat op ongepaste wijze de koning uit zijn lood slaat. De haan, die elf kinderen verloor en reden tot klagen heeft, wordt teruggewezen. Nobel herneemt het woord en wijst naar de onfortuinlijke bodetochten van Bruun en Tibeert. Hierdoor krijgt Reynaert opnieuw de kans om de situatie in zijn voordeel om te buigen. Beide bodes hebben zelf schuld aan hun eigen ondergang. Bovendien werd de straf niet door de vos, maar door anderen uitgevoerd⁽⁷²⁵⁾. Reynaert wast zijn handen in onschuld, bespot zijn slachtoffers en reduceert ze tot ordinaire dieven. Bruuns avontuur wordt gerelateerd aan zijn bloedige ‘crune’ (A 1822) en Tibeert wordt verbonden met het ‘herberghen’ (A 1827). Reynaert poogt de vorst te vermurwen door een beroep te doen op diens almacht:

Alle diere zijn in hu bedwanc.
Ghi zijt groet ende ic bem cranc.
Mine hulp es cleene ende dhuwe groet. (A 1841-1843).

Belijn voelt dat de situatie uit de hand loopt en voorziet onheil. Hij schat de sterkte van de vos precies in en onderbreekt hem. Een knieval van de vos was, vooral voor wie de oudere Renartverhalen kende, een gebaar dat de koning wel eens zou kunnen appreciëren en mild stemmen. De onderdanen nemen het commando in handen. Het lijkt erop dat Reynaert, maar ook de koning, de controle over de situatie verliest. Er volgt een opsomming van klagers. Na de klachtenlitanie neemt men Reynaert gevangen, nog vóór er een uitspraak is.

De enumeratio wordt door de Reynaertdichter gebruikt om te satiriseren en om Reynaert te isoleren. De hofkapelaan Belijn is in het gezelschap van ‘dame Ha wy’. Net als de dorpsgeestelijkheid zondigt ook de hofgeestelijkheid tegen de kerkelijke wetten⁽⁷²⁶⁾. Hieruit blijkt dat men het ook aan het hof met de kerkelijke wetten en morele normen niet zo nauw neemt. Belijn zal later weigeren Reynaerts pelgrimsattributen te zegenen, maar snel zwichten onder druk van Nobel. Hij wordt

(725) Vanwege de parallellie met de verzen die betrekking hebben op Tibeert en omdat deze verzen in B en L voorkomen, beschouwen wij de verzen F 1809-1812 als oorspronkelijk. In deze verzen maakt Reynaert Bruun belachelijk door te verwijzen naar de honing.

(726) De stelling dat deze naam in verband te brengen is met Hadewich (o.a. D.Th. ENKLAAR, Reinaert en Hadewych, in: TNTL, 43 (1924), p. 77-79; en in: D.Th. ENKLAAR, Lezende in buurmans hof, p. 17-19) is niet bewezen. Interessanter is de stelling van W.Gs HELLINGA, die in Naamgevingsproblemen, p. 14, meent dat Hawy te interpreteren is als ‘O ja’ (Ha, oui!). Ze zou dan thuishoren in het rijtje van ‘Ogerne’ en ‘Julocke’ door het komische naamgevingsprincipe. Hellinga bewijst deze stelling niet, maar is zich wel bewust van de problemen (p. 21 n. 1). Hij baseert zich trouwens op de moderne Franse uitspraak van ‘oui’. Verder onderzoek naar dialectische varianten is hier nodig vooraleer men definitieve uitspraken kan doen.

[p. 455]

in het verhaal getekend als een zwakkeling en iemand met een dubbele moraal. Een opvallend feit in deze opsomming is dat de eekhoorn, de wezel en het fret tot de klagers behoren, traditioneel dieren die tot de Reynaertclan worden gerekend⁽⁷²⁷⁾. Dit betekent dat Reynaert volledig geïsoleerd wordt. Zelfs zijn eigen clanleden volgen hem niet⁽⁷²⁸⁾. In VdvR zal Reynaert, in tegenstelling tot in Le plaid, geen enkele medestander aan het hof hebben. Het ziet er voor de vos dus bijzonder slecht uit. Het wordt zelfs schijnbaar uitzichtloos als hij met zijn ‘scone tale’ de bovenhand niet haalt en als ook de andere dieren talig van zich afbijten: ‘Nye hoerde man van dieren / So scone tale als nu es hier / Tusschen Reynaerde ende dandre dier’ (A 1869-1871). De hovelingen reageren opnieuw eenstemmig.

Wanneer de koning in samenspraak met zijn baronnen de vos tot de galg veroordeelt, lijkt Reynaerts lot bezegeld. De hoofse ordo lijkt hersteld in de verzen A 1879-1884. A 1885 is hiervan de bevestiging. Het wordt ernst voor de vos: ‘Nu gaet Reynaerde al huten spele’⁽⁷²⁹⁾. De koningsscène uit VdvR is op verschillende manieren in te delen. De belangrijkste cesuur uit de Nobelscène ligt ongetwijfeld tussen A 1885 en A 1886. Reynaert lijkt onomkeerbaar verloren. De cesuur na A 1885⁽⁷³⁰⁾ functioneert zowel op het inhoudelijke als op het formele⁽⁷³¹⁾ vlak. In-

(727) Vgl. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 243. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 226 en p. 576 n. 277, merkt terecht op dat de eekhoorn vaak slachtoffer is van de vosselist, nl. in Mar. Ia 1691-1698, Mar. XIII 1555-1599 en Mar. XXVI 25-68.

(728) Dit wordt even verder nog duidelijker wanneer een verdeelde vosseclan zijn vertwijfeling uit. Grimbeert verlaat het hof alleen met de ‘naeste maghen’ (A 1888). Daarenboven deelt de auteur mee dat sommige clanleden geen bezwaar hadden tegen het hangen van de vos (‘waest hem somen lief’, in A 1893).

(729) De meeste Reynaertexegeten verklaren dit vers als: ‘nu is het geen spel meer’, ‘nu wordt het bittere ernst’ (MNW, VII, kol. 1678). Wij vragen ons af of ook deze lezing van Willem niet dubbelzinnig kan worden opgevat en tevens, naast de hierboven gesuggereerde lezing, kan betekenen: ‘nu zal Reynaert zijn spel spelen’, waarbij de nadruk wordt gelegd op het feit dat hij buiten de schreef gaat.

(730) In de Reynaertstudie werd deze scheiding vooral in verband gebracht met een mogelijke breuk in VdvR, met het dubbel auteurschap en met de ontleningen aan Le plaid.

(731) Dat A 1885-1886 een formele cesuur bevat, wordt bevestigd door de opeenvolging van ‘Nu’ en ‘Doe’. Normalerwijze komen deze bijwoorden afgescheiden van elkaar voor en luiden ze een nieuw verhaalsegment in. Meer dan eens wordt een dergelijke structurering extra beklemtoond door het gebruik van een lombarde of een paragraafteken. De lombarde in A 1886 en het paragraafteken in F 1881 wijzen erop dat ook voor de polygrafen van A en F ‘Doe’ een nieuwe scène aanduidt en ‘Nu’ er een afsluit. ‘Nu’ heeft echter nog een andere functie dan het afsluiten van een deel van het verhaal. Het verwijst tevens naar een voortzetting van het verhaal, naar een nieuw begin, naar een nieuwe tegenwoordige tijd.
Wij kunnen deze cesuur wellicht ook verbinden met de voordrachtsituatie. In tegenstelling tot de meeste branches van de RdR lijkt een voordrachtsessie die de gehele Middelnederlandse Reynaert omvat vrij lang. Zo telt Le plaid 1620 verzen in de editie Martin en 1678 in de variant van Roques. Vgl. ook Mar. Ia (584 v.), Ib (1008 v.), II (1396 v.), III (510 v.), IV (478 v.), V (246 v.), Va (1027 v.), VI (1542 v.), VII (844 v.), VIII (468 v.), X (1704 v.), XII (1486 v.), XIV (1088 v.), XV (522 v.), XVI (1506 v.), XVII (1688 v.). Uitzonderingen hierop zijn de branches IX (2212 v.) en XIII (2366 v.), die toch nog altijd minder omvangrijk zijn dan VdvR (3469 v.). Alleen XI (3402 v.) is bijna zo lang als VdvR. Wij achten een voordracht van VdvR in twee sessies (1885 en 1584 verzen) waarschijnlijker. Vers A 1885 zou zo de afsluiting van een eerste sessie kunnen zijn. Bij de volgende voordrachtsessie werd deze regel, eventueel na een korte inhoudsopgave van RIa, misschien opnieuw overgenomen als spanningwekkend element. Vgl. onze commentaar in: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 226. Dank zij de voordracht van de Reynaerttekst uit het Comburgse handschrift door Jo van Eetvelde hebben we een nauwkeurige tijdsmeting van een Reynaertvoordracht, nl. 3 uur en 36 minuten. Een voordracht van de ganse tekst is mogelijk, maar lijkt ons niet waarschijnlijk. Vgl. W. KUIPER, Lombarden, paragraaf- en semiparagraaf- tekens in Middelnederlandse epische teksten, in: Spektator, 10 (1980-1981) 1, p. 50-85, m.n. p. 59.

[p. 456]

houdelijk gezien zou het verhaal hier kunnen eindigen. De klachten, de bodetochten en de veroordeling zijn voorbij. Een aantal verhaaldraden is afgewerkt. Vanuit het standpunt van de hoofse gemeenschap is de hoofse ordo hersteld en het ‘anders-zijn’ van het onhoofse opgeheven. De vos is tot de doodstraf veroordeeld en virtueel uitgeschakeld. Maar de hoofse gemeenschap moet de eigenlijke proef (Sanctiefase) nog doorstaan. De definitieve confrontatie tussen vos en vorst heeft nog niet plaatsgehad. De voorgenomen executie zal de bevestiging moeten brengen van de sterkte van het hof.

Na de scharnierregels A 1885-1886 lijkt de ‘manque’ hersteld. De hofgemeenschap lijkt zijn normerende functie te hebben hernomen en zich van de geleden verliezen te hebben hersteld. Dit is echter schijn. Onmiddellijk wordt de reeds eerder geconstateerde breuk nog groter. De das vertrekt met Reynaerts meest naaste verwanten. Het feit dat de das de vos in de steek laat is in de ‘matière renardienne’ een nieuw gegeven. De toehoorders die de Oudfranse teksten kenden, zullen zich ongetwijfeld verwonderd hebben afgevraagd hoe het verhaal nu zou aflopen⁽⁷³²⁾. Het vertrek van Grimbeert verhoogt de spanning. Reynaert wordt in VdvR, meer dan in Le plaid, als eenling getekend. Het is nu werkelijk één tegen allen: het (onhoofse) individu tegen de (‘hoofse’) gemeenschap. Als Reynaert nu weet te ontsnappen, dan is dat het gevolg van zijn Reynaerdie.

Het vertrek van Grimbeert is echter ook een teken van de verdeeldheid aan het hof. Door het vertrek van een deel van de vosseclan worden de harmonie en de eensgezindheid verbroken; of anders: de verdeeldheid die er steeds is geweest, wordt door het vertrek van Reynaerts ‘maghen’ opnieuw manifest.

(732) Grinbert is steeds één van Renarts dichtste en trouwste raadgevers; hij fungeert als Renarts laatste toeverlaat en ultieme reddingsboei. (Vgl. onze p. 385-387). In de beide varianten van Le plaid (vooral dan in ß waar hij de vos vrijpleit) is de das mede verantwoordelijk voor Reynaerts ontsnapping.

[p. 457]

De reactie van de vorst op het verdwijnen van een deel van Reynaerts familie, ‘Hier mach in loepen andren raet. / Al es Reynaert selve quaet, / Hi hevet meneghen goeden maech’ (A 1900-1902), is op twee manieren te interpreteren. Een eerste interpretatie is dat de koning de executie zo snel mogelijk wil uitgevoerd zien om nog meer onheil en tweedracht te vermijden. Daarom wijst hij Reynaerts twee grote vijanden, Bruun en Isegrim, aan voor de taak. Dit zou de pil voor de clan van de vos moeten vergulden⁽⁷³³⁾. Het probleem bij deze verklaring is dat de vernederde leden van de vosseclan reeds vertrokken zijn op het moment van het voorstel en geenszins gebaat zijn bij een geste van de koning. Daarom opteren wij voor de door F. Buitenrust Hettema en A.Th. Bouwman gemaakte veronderstelling⁽⁷³⁴⁾, dat de koning tijd wil winnen. Men moest een veroordeelde hangen voor zonsondergang⁽⁷³⁵⁾. Deze vertragingspoging zou kunnen wijzen op de twijfel van de vorst en zijn gebrek aan vastberadenheid en bovendien op een breuk tussen de koning en zijn baronnen, die de vos hadden veroordeeld. Op de verdeeldheid aan het hof wijzen in elk geval het geruzie, de spot en de onderlinge verdachtmakingen van de baronnen (A 1918-1932). De naijver komt tot uiting wanneer Isegrim zuchtend wijst op een galg in de buurt. Tibeert opent de wonde door in het openbaar te herinneren dat Isegrims beide broers door toedoen van Reynaert aan die galg werden opgeknoopt⁽⁷³⁶⁾. De namen van Isegrims broers, ‘Rume’ en ‘Wijde lancke’, wijzen op vraatzucht. Hier speelt het identiteitsprincipe in de literaire naamgeving van de adellijke familie niet. De wolven worden zoals de onhoofse dorpers naar lichamelijke kenmerken getekend. Beide namen betekenen hetzelfde: ‘degene met de ruime maag (buik); die veel kan eten’. De naamgeving tekent onrechtstreeks ook hun broer Isegrim als een gulzige veelvraat. De vermelding van deze gebeurtenis ontaardt in gespot. Het gaat blijkbaar over een vernederende affaire. Isegrims reactie is bitter en sarcastisch: ‘Wat ghi ons al gader leert’ (A 1929) en op zijn beurt wijst hij op Tibeerts vernedering in het dorp door het touw te vermelden (A 1930-1932). De hofgemeenschap blijkt, zoals in het begin van het verhaal, een bende ruziemakers.

(733) Vgl. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 245-246.

(734) F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 53; en A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 232-233.

(735) J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 113; A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 233.

(736) Mogelijkerwijze wordt hier, zoals ook F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 246, suggereert, naar een niet meer overgeleverd Reynaertverhaal verwezen. In de RdR heeft Ysengrin slechts één broer, met name Primaut (die verschijnt in branche XIV en branche VIII, waarin hij gedood wordt). Een andere mogelijkheid is dat het een lokale, nu onbegrijpbaar geworden, toespeling betreft. De naam Widelanke komt voor in oorkonden van de Sint-Pietersabdij (F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 246). J. DE WILDE, Van den vos Reynaerde ontsluierd, p. 33-34, ziet hierin een historische toespeling op het domein Widelanke, dat grensde aan het domein van de heren van Beveren. Zie onze p. 91 en p. 390.

[p. 458]

Dit moment van zwakte van de hovelingen is voor Reynaert het sein om zelf opnieuw op de voorgrond te treden. Hij heeft lang gezwegen: ‘Reynaerd, die langhe hadde ghesweghen’ (A 1933). Wanneer het zwijgen van de vos (of de stilte) expliciet vermeld wordt, is Reynaert aartsgevaarlijk. Wanneer hik zwijgt, krijgen de hoofse heren het woord. Zij gebruiken die gelegenheid om zichzelf te ondermijnen. Reynaert wakkert de ruzie tussen wolf en kater aan en expliciteert Isegrims kritiek door spottend te wijzen op het touw rond Tibeerts hals. De ‘line’ is een voorwendsel om ook de kater mee naar de galg te sturen. Reynaert bepaalt mee wie zijn executeurs zullen zijn. Hoe meer gevaarlijke individuen hij kan wegzenden, hoe minder tegenstand hij krijgt bij de uiteindelijke uitwerking van de list.

Isegrim stelt zich verder aan door op zijn (erg pijnlijk verworven, vgl. A 1499-1503) tonsuur te zweren. Hij drijft de zaken op de spits door bij het vertrek iedereen aan te manen de vos goed te bewaken. Hij neemt als organisator de plaats van de vorst in. Het getuigt van weinig vertrouwen in de koning. De breuk in de hoofse gemeenschap wordt duidelijker. De wolf wendt zich in het bijzonder tot zijn vrouw Hersinde. Haar opdracht is dubbelzinnig:

Beval hi, bi haren live,
Datso stonde bi Reynaerde
Ende soene name bi den baerde
Ende van hem niet ne sciede,
No dor goet, no dor miede,
No dor niet, no dor noet,
No dor zorghe van der doot. (A 1978-1984).

Isegrim wil dat zijn vrouw van de vos niet scheidt. Hij doorziet de ambivalentie en de vergaande draagkracht van zijn eigen woorden niet. Hij bedoelt dat Hersinde Reynaert moet bewaken, maar in feite jaagt hij haar in de armen van haar ‘hoofse’ minnaar (of van haar verkrachter). ‘Live’ in A 1978 is ambigu en kan zowel ‘lichaam’ als ‘leven’ betekenen. Hij beveelt Hersinde om Reynaert bij de baard, een van Reynaerts gevaarlijkste attributen (vgl. ‘den fellen metten roden baerde’), vast te nemen. De dramatische ironie wordt uitgewerkt wanneer Isegrim in A 1981-1984 de beide geliefden als het ware in de echt verbindt⁽⁷³⁷⁾. Reynaerts antwoord is duister: hij vraagt ‘half ghenade’⁽⁷³⁸⁾. Het is de

(737) Zie F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 249-251; en Nu gaet reynaerde al huten spele, p. 174 e.v.

(738) Voor de uitwerking van de diverse interpretaties van ‘half ghenade’ (A 1987) verwijzen wij naar A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 241-242. F. LULOFS, Nu gaet reynaerde al huten spele, p. 187-203, en Van den vos Reynaerde, p. 251, meent dat de vos door een huwelijk aan de galg zou kunnen ontsnappen. Hiervan is geen sprake, maar Reynaert ‘releveert Ysengrijns dubbelzinnige woorden alsof er een huwelijkssluiting heeft plaatsgevonden.’ (p. 251). A.Th. BOUWMAN meent dat het feit dat Reynaert zou vastgehouden worden door zijn ‘geliefde’ reeds een ‘halve’ genade is (p. 241). L. PEETERS, Van den vos Reynaerde, vss. 1882-2031, De voorgenomen terechtstelling, in: Spektator, 4 (1974-1975) 7, p. 409-433, m.n. p. 419, interpreteert ‘genade’ in hoofse i.pl.v. in juridische zin. Aan zijn hoofse geliefde hoeft de vos geen genade meer te vragen, alleen nog aan Isegrim; vandaar ‘half ghenade’. Dat deze lezing niet door alle kopiisten zo begrepen werd, bewijzen de varianten. Hs. F 1978 bevat het ondubbelzinnige: ‘have genade’, maar deze lezing vindt geen steun in L en B. De lezing uit A is wellicht oorspronkelijk.

[p. 459]

vraag of Isegrim verstaat wat de vos eigenlijk bedoelt. Reynaert verlengt de dubbelzinnigheid van Isegrims eigen spreken. De wolf heeft de dubbele bodems van zijn eigen taal niet door en is daarom dom en naïef. Reynaert beseft de ambiguïteit van zijn spreken wél. Daarom is zijn spreken boosaardig. Ook Reynaerts uitspraak: ‘Al ware hu lief mijn grote scade’ (A 1988) kan op meer dan één manier begrepen worden. Isegrim verstaat niets anders dan ‘al heeft u niets liever dan dat mij veel kwaad geschiedt’, maar de vos bedoelt in feite: ‘al word ik nu om wat ik deed met uw geliefde veroordeeld’. Reynaert meent dat de wolvin, de vroegere daden (‘ouder daet’, A 1991) indachtig, hem niet te streng zal behandelen.

De tussenkomst van de vos in A 1885 e.v. bewijst dat Reynaert nog niets van zijn vechtlust en zijn list heeft ingeboet. Met de galg voor ogen blijft hij een ambigue taal gebruiken. Zoete woorden worden afgewisseld met goddeloze uitspraken. Hij blijft zijn tegenstanders bij hun titel noemen (‘heere’ in A 1987 en A 1995) en tevens legt hij de nadruk op de (valse) familierelaties: ‘mijn moye’ (A 1990), ‘her Ysingrijn, soete oem’ (A 1993), ‘huwes neven’ (A 1994). Terzelfdertijd vervloekt hij zijn opponenten: ‘Daer omme moetti, God weet, / Gheonneert werden alle drie’ (A 2002-2003). Reynaert doet alsof de dood hem niet deert en vraagt de drie heren om zich te haasten. Hoe sneller ze weg zijn, hoe comfortabeler zijn eigen positie wordt.

De manier waarop Reynaerts tegenstanders het hof verlaten, tekent hen. Het is een overhaast en impulsief vertrek. Dit wordt benadrukt door de opeenvolging van de werkwoorden ‘springhen’ (in A 2033 en herhaald in A 2035), ‘keeren’, ‘loepen’ en verder in bepalingen zoals ‘arde blide’, en ‘pijnden [...] ten strijde’ (A 2020). Ze springen over de heggen. De verteller maakt hen belachelijk door mee te delen dat Tibeert nog wat moeilijkheden ondervindt van het touw. Ook Reynaert bespot hen in de uitroep: ‘Deus, wat joncheeren’ (A 2034).

Het gaat hier niet echt om een realistische beschrijving. De tevoren verschrikkelijk verminkte Bruun springt probleemloos over de heggen in de buurt. Om dit soort realisme of logica is het Willem niet te doen. Hij benadrukt een contrast: de onbezonnenheid en het blinde geweld van de drie hofdieren tegenover de stille, passieve, peinzende vos, die in zijn brein een duivels plan uitbroedt. De passage A 2028-2049 geeft, op het moment dat Reynaerts lot bezegeld lijkt, de meest karakteristieke

[p. 460]

typering van de vos uit het hele verhaal. We zien een erg zelfzekere vos, die zijn Reynaerdie⁽⁷³⁹⁾ wil aanwenden. Reynaert wordt getekend als de peinzende. Zijn passiviteit wordt tweemaal herhaald, eerst in ‘Reynaert stont ende zweech al stille’ (A 2028) en vier verzen verder wordt dezelfde idee beklemtoond door het gebruik van de tegenwoordige tijd in ‘Die staet ende scauwet daer waert’ (A 2032). Wanneer de vos nadenkt, is er gevaar voor de hofdieren⁽⁷⁴⁰⁾.

Reynaert beseft dat drie belangrijke vijanden weg zijn. Nobel, die door Reynaert als ‘lustich ende vroet’ (A 2048) wordt omschreven, is nu zijn grootste en enige opponent. Nu pas reveleert de vos zelf dat hij reeds een nachtelijk plan (‘baraet’) heeft uitgebroed, nog vóór hij naar het hof kwam. De sleutel van zijn plan is de list (‘Hevet mine lust sulke cracht’, A 2046). Het bijwoord ‘Nu’ en daarmee samenhangend het gebruik van de tegenwoordige tijd in A 2042, ‘Nu willic prouven dat ic mach’, accentueren de spanning, de beslistheid van de vos en suggereren meteen aan welke kant Willem staat (‘style de la sympathie’). In Reynaerts interne monoloog komen de meest typische omschrijvingen in verband met de vos naar voren: de stilte, het peinzen, de Reynaerdie, de list (‘luste’ en ‘baraet’), de nacht en het ‘verdoren’. Centraal staat Reynaerts ‘scone tale’, zoals de vos in de RII het uitdrukt: ‘Mocht ic gebruken mijnre talen’ (B 2052).

Na de interne monoloog van Reynaert wordt de vergadering officieel beëindigd door het blazen van de hoorn. Reynaert wordt naar buiten geleid (A 2051). Dit kan slaan op het verlaten van de eigenlijke gerechtsplaats of op de intentie om Reynaert naar de galg te brengen. Men verlaat de eigenlijke kern van de ‘hoofse’ wereld, de eigenlijke rechtsplaats waar de koning centraal zit. De vos neemt vanaf nu resoluut en definitief het gebeuren in handen. Niet de koning, maar Reynaert neemt het woord.

De analyse van de tussenkomsten per personage is in dit verband betekenisvol. Tussen het moment van de officiële beëindiging van de rechtszitting (A 2051) en de vrijspraak van de vos in A 2541 is Reynaert gedurende 382 verzen (d.i. 78%) aan het woord. In volgorde van belangrijkheid volgen dan de verteller met 65 verzen (13%), de koningin (28 verzen, d.i. 6%) en tot slot de koning met amper 14 verzen (nauwelijks 3%). Hoewel cijfers niet alles bewijzen, is toch een aantal conclusies te trekken. Reynaert is de situatie meester. Reynaerts woord is dominant. De verteller leidt in en uit. Hij voorspelt ‘het ver-

(739) Die Reynaerdie heeft niets ironisch: het is Reynaerts boosaardige en vernietigende taalgebruik, zijn ‘scone tale’ en list. Zie o.a. F. VAN OOSTROM, Reinaert Primair, p. 21; P. DE KEYSER, Het begrip ‘Reynaerdye’, in: VMKA, (1965), p. 51-57. Wij gaan niet akkoord met F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 254, die suggereert dat ‘Het begrip reynaerdye [...] niet zonder ironie gebruikt’ is.

(740) Vgl. VdvR A 541-542 en A 627. Zie onze p. 303 en p. 407.

[p. 461]

doren’ van het koningspaar (A 2164-2178) en laakt de trouweloze manier waarop Reynaert zijn familieleden zwart maakt (A 2227-2238). Nobel komt slechts vijf keer tussenbeide. Alleen in de laatste tussenkomst, de dreiging aan het adres van de vos (A 2528-2537), komt het koninklijk gezag nog enigszins uit de verf. Nobel spreekt (heerst) in zijn eigen hofwereld nauwelijks. Zijn vrouw neemt de scepter over. Zij onderhandelt met de vos. Zij reageert emotioneel op het nieuws van de samenzwering (A 2152-2163). Zij stelt de vrijspraak voor (A 2500-2505). Zij overtuigt Nobel dat Reynaert de waarheid spreekt (A 2518-2527). De hofplaats blijkt een plek waar de ‘hoofse’ heerser zelf geen stem heeft.

Reynaert structureert zijn betoog zorgvuldig⁽⁷⁴¹⁾. Zijn plan bestaat uit twee fasen. Een eerste is openbaar te biechten en het verkrijgen van de vrijspraak. De tweede fase is het misleiden en het vernederen van de koning.

Onmiddellijk na het beëindigen van de officiële vergadering maant Reynaert de koning om eerst de galg in gereedheid te laten brengen. Ondertussen wil hij biechten omdat hij niet graag zou hebben dat anderen van zijn misdaden worden beschuldigd. De vos is een uitmuntend advocaat. De koning, die Reynaert toch wel door en door moet kennen, laat zich hier een eerste maal ‘verdoren’. Reynaert blijkt ineens niet meer gehaast te zijn. Even voordien had hij de beulen nog aangezet tot spoed. De koning doorziet Reynaerts tegenstrijdige verklaringen niet. De toehoorders zijn reeds op de hoogte van de werkelijke intenties van een vossebiecht. Wat de biecht⁽⁷⁴²⁾ zou kunnen rechtvaardigen, is dat Reynaert in doodsgevaar verkeert. Hij wendt zich echter niet tot een geestelijke biechtvader, maar tot de verzamelde gemeenschap. Het begin van zijn ‘biecht’ staat in het kader van de humilitas: hij gebruikt vleiende bewoordingen en een deemoedsformule (‘Helpe [...] Dominus’, A 2065) terwijl hij als een ‘drouve man’ (A 2062) voor de hofgemeenschap staat. Onmiddellijk grijpt hij onzichtbaar in. Hij deelt mee dat hij wil ‘wijsen ende leeren’ (A 2070). Zijn verhaal bevat (exemplarische) onderrichting. Reynaerts discours bevat enkele bijbelse toespelingen. Pas later zal blijken dat Reynaerts les er eigenlijk in bestaat om het kwade te verkondigen⁽⁷⁴³⁾. Kaderend in de humilitas schetst Reynaert zijn probleemloze, paradijselijke kinderjaren. Reeds meermaals⁽⁷⁴⁴⁾ is in

(741) Voor een structurele benadering van Reynaerts openbare biecht verwijzen we naar de knappe analyse van G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, o.a. p. 157-164 en p. 169 e.v. Arendt heeft op overtuigende manier de parallellie tussen deze koningslist en de andere listen in het verhaal aangetoond.

(742) We spreken hier van een openbare biecht omdat Reynaert zijn belijdenis zelf als een biecht voorstelt (A 2055-2056: ‘Den volcke mine biechte conden / In verlanessen van tuinen zonden’).

(743) Vgl. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 270 n. 1.

(744) O.a. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 272-273. Arendt vermeldt de Jesajaanse paradijstopiek niet expliciet. Dit gebeurt wel in: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 583 n. 477 en n. 482.

[p. 462]

dit verband gewezen naar de Jesajaanse toekomstdroom (Jes. 11, 6-7⁽⁷⁴⁵⁾), waarin een herstel van de paradijselijke vrede bij de komst van de Messias wordt voorgesteld. Het Jesajaanse perspectief wordt door de kwade vossetaal omgekeerd. Waar de bijbelse plaats perspectief biedt op een uiteindelijke voltooiing in de toekomst, draait de vos de onschuld (hier weergegeven als ‘een hovesch kipt noch doe’ in A 2074) terug naar het verleden. Hoofsheid krijgt hier een bijna religieuze betekenis (onschuldig, weerloos, deugdzaam).

Na de moedermelk te zijn ontgroeid, krijgt de vos interesse voor de lammeren. Hij bijt er eentje dood en smaakt het bloed. G.-H. Arendt meende dat Reynaerts eerste slachtoffers kleinere dieren waren. De vos deed zich enkel te goed aan dieren die hem volgens de ‘pax naturalis’, de natuurlijke orde der dingen⁽⁷⁴⁶⁾, ook toekwamen. Dit betekent volgens Arendt dat de vos zijn boekje pas te buiten gaat als hij na de ontmoeting met de wolf ‘Eenen osse of eenen bake’ (A 2121) verslindt of een kalf doodt. Deze redenering klopt niet helemaal. De chronologische orde waarin de vos te werk gaat, is niet die van klein naar groot of van toegestaan naar verboden. Reynaerts eerste prooien zijn lammetjes. Hun spraak (geluid, geblaat) wordt hen fataal. De vos drinkt het bloed en wordt bloeddorstig. Hij verlegt zijn jachtterrein naar het woud⁽⁷⁴⁷⁾, waar hij weer op het geluid van de geiten afgaat en twee bokken opeet (‘Daer verbeetic hoekine twee’, A 2085). Reynaert vertelt dat hij pas dan begint te moorden en voortvarender wordt. Hij wordt ‘feller en wreder’ (A 2087) en hij begint hanen (ganzen in F, B en J) en kippen op te eten. Pas na het doden van de lammeren en de bokken begint hij de jacht op het gevogelte. De vosselogica klopt niet. Reynaert verliest zijn onschuld na het doodbijten van een lam, het bijbels symbool van de onschuld bij uitstek.

(745) Jesaja 11, 6-7: ‘6. habitabit lupus cum agno / et pardus cum hedo accubabit/ vitulus et leo et ovis simul morabuntur / et puer parvulus minabit eos / 7. vitulus et ursus pascentur / simul requiescent catuli eorum / et leo quasi bos comedet paleas’ (R. WEBER, Biblia sacra, p. 1108). [Vert. ‘Die wolf sel wandelen mitten lamme ende die lupaert mitten hoekenen, ende dat calf selre mede leggen, ende die liebaert ende dat scaep sellen te gader woenen, ende een cleine kijnt selse driven. Dat calf ende die beere sellen te gader weiden ende te gader sullen hoer welpen rusten ende die lyebaert sel stroe eten als een osse.’ C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk. Jesaja II Maccabeeën, p. 15]. Vgl. ook Jes. 65, 25.

(746) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 260-269. Deze stelling gaat terug op de Augustineaanse visie op de zondeval. Binnen de dierenwereld werd de natuurlijke orde der dingen niet verstoord en heerst er een ‘pax naturalis sui generis’. Er is strijd tussen de diersoorten onderling, maar niet tussen de dieren van dezelfde soort. Zie verder onze studie p. 201 e.v.; P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 52-54; en A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 365.

(747) Het woud is het typische jachtgebied van de vos. Toch was het woud in sommige streken inderdaad de plaats die het dorp omringde en waar het vee kon rondlopen. In hs. J lopen de geiten in het veld. Deze aanpassing kan het gevolg zijn van een trek tot realisme en zou kunnen wijzen op een veranderde lokale agrarische situatie.

[p. 463]

Reynaert bijt alles dood wat hij vindt. Hij meent dat deze dieren hem toekwamen: ‘wat mi dochte / Dat mi bequam ende dat ic vermochte’ (A 2093-2094). Maar heeft hij wel recht op deze buit? Eigenlijk eigent hij zich reeds vóór hij Isegrim ontmoet meer toe dan waar hij, zelfs volgens de ‘pax naturalis’, recht op had. Het vers A 2093 is dubbelzinnig. De nadruk ligt op ‘alles wat hij vond’, niet op ‘alles wat hem toekwam’. Van bij de eerste beet echter verstoort hij zelf de natuurlijke orde. Toch zal de wolf aangewezen worden als de oorzaak van zijn verloren onschuld en zijn ontspoord gedrag.

Het uitweiden over de jonge vossejaren komt in de ‘matière renardienne’ slechts sporadisch voor. Parallel aan wat men in de ‘matière de France’ epische concentratie noemt, wordt teruggegaan naar het verleden van de ‘literaire held’⁽⁷⁴⁸⁾. De bron voor deze scène in VdvR is branche VIII (Mar. VIII, 113-125) van de RdR, zoals A.Th. Bouwman overtuigend heeft aangetoond⁽⁷⁴⁹⁾. Beide passages functioneren in het kader van de biecht. Parallel zijn de verwijzing naar de jeugd, de vermelding van het doden van kippen waar hij ze kon vinden, de felheid van de vos, het gezelschap met de wolf en het zweren van trouw⁽⁷⁵⁰⁾. Willem werkte de dertien verzen uit zijn bron uitvoerig uit. De functie van deze passage in branche VIII en in VdvR is verschillend. In de Franse tekst ligt de nadruk op het feit dat de vos de wolvin aan Isengrin ten huwelijk had gegeven, waardoor de wolf als hoorndrager belachelijk wordt gemaakt. In VdvR wordt deze episode ingelast om Reynaert als slachtoffer van de wolf te tekenen en zo via een omweg de leugen over de samenzwering en de schat voor te bereiden. In VdvR wordt de nadruk gelegd op de eerste ontmoeting tussen wolf en vos om zo naar de wortels van de vijandschap te zoeken. In feite dient dit deel van de biecht weer om Reynaerts verdorvenheid te illustreren.

Na de schets van zijn kommerloze jeugd, introduceert de vos met de vermelding van de ontmoeting met de wolf een isotopie van het

(748) Deze term wordt vooral gebruikt wanneer rond een historisch of literair personage andere verhalen worden gedicht, die ingaan op verleden en toekomst. Vaak zetten deze uitbreidingen zich vast op een bestaand verhaal. Typische voorbeelden hiervan zijn te vinden in de Karelverhalen. In de RdR is vooral branche XXIV (Enfances Renart) een typisch voorbeeld.

(749) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 247.249. Vgl. H.R. JAUß, Les Enfances Renart, in: Mélanges de linguistique romane et de philologie médiévale offerts à M. Delbouille. Vol. 2. Gembloux, 1964, p. 291-312. De passage luidt: ‘Sire’, dist Renart, ‘volontiers. / Qant j'ere bachelers legiers, / Volentiers jelines manjoie / En ces haies ou jes trovoie. / Jes tuoie par traïson, / Ses mangoie conme gloton. / A Ysengrin pris conpaignie: / Qant je li oi ma foi plevie / De leaument vers lui errer, / Par amor li fis esposer / Hersent la bele ma seror. / Mes ancois que passast tiers jor / Li rendi je maveis loier’ (Mar. VIII, 113-125).

(750) Zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 247-248. Bouwman probeert ook de gebeurtenissen uit VIII 124-125 te verbinden met ‘So dedic des derdes daghes mee’ (A 2086).

[p. 464]

kwade. Reynaert zal de beeldsferen van goed en kwaad nu progressief en systematisch tegenover elkaar zetten. In de openbare biecht staat de oppostie goed (genade, hoofsheid, harmonie) tegenover kwaad (onvrijheid, onhoofsheid, chaos, duisternis) centraal. In dit verband wezen J.W. Muller en G.-H. Arendt⁽⁷⁵¹⁾ terecht op verwantschap met de Jesaja-hoofdstukken 34 en 35. Het gaat niet om woordelijke ontleningen, veeleer om een associatieve parallel met de bijbelse onheilsprofetieën van Jesaja, maar ook van Jeremia, Micha en Ezechiël. Reynaert is een valse geestelijke die op dit moment van het verhaal in het vel van een onheilsprofeet kruipt en de nakende ontmaskering van de Nobelwereld voorspelt. De hovelingen zijn echter blind. Na het schetsen van zijn paradijselijke jeugd zal Reynaert de Jesajaanse toekomstdroom omkeren. Heel wat dieren die in Jesaja's visioen worden vernoemd, komen ook in Reynaerts opgang tot rover voor: het lam, het kalf, de os en het bokje⁽⁷⁵²⁾. De verloedering van een paradijselijke toestand tot een wildernis zal zich ook in VdvR zelf voltrekken. De beschrijving van Reynaerts jeugd roept associaties op met de Natureingang bij de opening van het verhaal en met de initiële toestand op het erf van Cantecleer. Na de vermoorde Coppe, zal Reynaert nu een tweede teken naar het hof sturen, dat wijst op een mogelijke ondergang, namelijk een ‘schatwildernis’, die een aantal gelijkenissen vertoont met bijbelse ondergangsplaatsen. De openbare biecht wijst vooruit naar het slot van het verhaal.

De hofgemeenschap streeft naar een Jesajaanse vrede, een feodaal hoofs model, waar groot en klein vredig kunnen samenleven. Deze aspiratie wordt echter ongenadig ontmaskerd door de onhoofse vos.

De eigenlijke inwijding van de vos in het kwaad, een overgangsrite naar de volwassenheid, gebeurt volgens Reynaert door toedoen van Isegrim. De vos keert de rollen om: niet hij, maar Isegrim is degene die de familiale banden tussen hen beide heeft beklemtoond. Dit is een leugen. Reynaert heeft in zijn biecht aan Grimbeert immers bekend: Isegrim ‘Hietic oem dor baraet’ (A 1482). Isegrim en Grimbeert zijn echter niet aan het hof en het publiek is een stille partij. De vos kan zijn duivelse leugens dus blijven etaleren zonder gestopt te worden. Het oom noemen is een typisch motief uit de ‘matière renardienne’ (dat ook wortels heeft in het heldenepos)⁽⁷⁵³⁾. Reeds in de eerste verzen van de

(751) F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 67, en J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 145, wezen in dit verband enkel naar de Kriekeputtepassage. Zie verder G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 115-116. Nadien werd deze stelling ook door andere Reynaertexegeten verdedigd.

(752) Zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 363-365. Bouwman merkt terecht op dat deze dieren in de ontknoping van het Reynaertverhaal nog een rol zullen spelen. Vgl. onze n. II 745.

(753) Zie U. RUBERG, Verwandtschaftsthematik in den Tierdichtungen um Wolf und Fuchs vom Mittelalter bis zur Aufklärungszeit, in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, 110 (1988), p. 29-62.

[p. 465]

Ysengrimus deelt de auteur mee dat de vos de wolf oom noemt om vertrouwen te winnen en om meer van hem gedaan te krijgen⁽⁷⁵⁴⁾. In VdvR wordt deze situatie verder geëxploiteerd doordat Reynaert de wolvin als zijn tante (‘moye’) aanspreekt. De relatie met zijn tante komt tot een pijnlijke climax bij de ontschoeiing aan het hof. De vos heeft lak aan zijn verwanten, zowel zijn echte als zijn vermeende. Alleen met zijn zonen heeft hij een ondubbelzinnig goede verhouding, vooral omdat hij in hen zoveel van zichzelf vindt.

De ontmoeting tussen wolf en vos vond plaats op een koude winterdag in een onbepaald verleden. De tijdsbepaling lijkt nauwkeurig, maar is het niet. De koude wordt nogmaals herhaald in ‘eenen couden rijme’ (A 2096) en roept hier net zoals in A 2663 (‘Ende meneghen hongher ende menigh coude’, in B 2681: ‘Hagel, snee ende grote vorst’) negatieve connotaties op. Net zoals de Kriekeputte-wildernis is deze ruimte ‘unheimlich’. Hoorde het toponiem ‘Be(l)sele’ ook in een negatieve beeldsfeer thuis⁽⁷⁵⁵⁾? Waarom dit toponiem in VdvR voorkomt, is niet eenduidig uit te maken. Toch is het noodzakelijk om deze vraag te stellen omdat het gaat om een semantisch betekenisvol element voor de interpretatie van de scène. De boom kan gezien worden als een markeringselement in het landschap⁽⁷⁵⁶⁾. Ongetwijfeld gebruikt de vos het toponiem en de boom als details om zijn verhaal geloofwaardiger te maken⁽⁷⁵⁷⁾. De vermelding is typisch voor Reynaerts ‘scone tale’. Ze is specificerend en vervagend terzelfdertijd. De vos verkrijgt dit effect door het samensmelten van een precieze geografische plaatsaanduiding en een vage sfeerscheppende topische tijdsaanduiding (een koude winter in een onbepaald verleden). Toch maken ook de topografische details de mededeling er niet duidelijker op. De plaatsaanduiding

(754) ‘Dicebat patruum falso Reinardus, ut ille / Tamquam cognato crederet usque suo.’ (Boek I, v. 11-12: ‘Reynaert gebruikte het valse “oom” opdat de ander hem steeds zou vertrouwen als een bloedverwant’.) Geciteerd uit J. MANN, Ysengrimus, p. 206.

(755) Dit is geen sluitende redenering. Het feit dat de context negatief is, bewijst natuurlijk niet dat ook ‘Be(l)sele’ negatief te interpreteren is.

(756) Ook in de alledaagse werkelijkheid fungeerden bomen als markeringen. Op kruispunten van wegen werden linden geplaatst. Soms werden deze bomen ook gebruikt als markering van een gerechtsplaats of zelfs als een primitief executiemiddel. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 256, meent dat de plaats van ontmoeting naar magische elementen verwijst. De boom zou de getuige zijn van de samenkomst en daarmee zou het gebeuren een ‘(heidens) sacraal karakter’ krijgen. Bomen waren ook markeringstekens van prechristelijke ereplaatsen, die later negatieve connotaties kregen (heksensabbat, maretak, bliksem). De boom zou eventueel ook negatief te interpreteren zijn. Zie ook M. DEWULF, De heemkundige betekenis van oude vlier- en lindebomen, in: AOKLW, 82 (1979), p. 158-163. Vgl. onze n. II 634.

(757) Reynaerts biecht is de plaats waarin procentueel de meeste toponiemen voorkomen. Reynaert gebruikt de plaatsnamen zeer bewust in zijn leugenverhaal. Ze verwijzen onmiddellijk naar een door iedereen (zowel de personages als het publiek) te lokaliseren reële werkelijkheid.

[p. 466]

‘Be(l)sele’⁽⁷⁵⁸⁾ is heel precies, maar de boom is een vervagend element. Het gaat hier niet om een echt realistische aanduiding.

Reynaert speelt verder in op zijn droevige levensomstandigheden en kan tevens Isegrim en zijn kroost hekelen. Reynaert is niet nederig, noch beklagenswaardig. Hij kruipt gewild in de rol van de underdog. Schijnbaar toevallig vermeldt hij dat hij als gevolg van de woordbreuk van Isegrim geen problemen had. Hij had zijn deel van de buit niet nodig omdat hij kon beschikken over een fabelachtige schat. De Reynaerdie werkt nu volop. Reynaert gebruikt dezelfde Reynaerdiaanse hyperboliek waardoor Bruun en Tibeert werden misleid. De beschrijving van de schat gebeurt in steeds sterkere hyperbolen: ‘selver ende gout’ in A 2135, ‘cume een waghen / Te VII waerven’ in A 2137-2138 en later ‘Hi hadden met die stat van Lonnen / Alte gaden moghen coepen’ in A 2438-2439. Het belang van de schat zal nog groter worden wanneer de functie ervan door de vos in bedekte taal wordt meegedeeld (in A 2142-2150). Reynaerts list leidt het koningspaar zover dat ze geloven dat de schat voor een samenzwering was bedoeld. Dit is dramatische ironie. Uiteindelijk zal de schat inderdaad naar de val van de koning leiden. Het is Reynaert zelf, en niet zijn vader, die de ondergang van Nobel zal bewerken.

(758) De verscheidene handschriften geven allen verschillende varianten van het toponiem: A 2097: ‘Besele’; F 2080: ‘Belsele’; B 2123-2124: ‘aen den Ouden Rijn / Ende scuulde onder eenen boom’; J: ‘Hi hellede mi onder enen boem’; en L 999: ‘iuxta Wancellis’. Vgl. deel I. In de recente historisch-geografische Reynaertbenaderingen komen beide vormen nog voor. Zie o.a. J. de Wilde en L. Peeters, resp. onze p. 91, p. 142 en n. I 437.
Een analyse van de varianten geeft ons een inzicht in de manier waarop kopiisten met de Reynaerttoponymie omsprongen. De handschriften zijn op diverse manieren in een aantal groepen te ordenen: AFBL bevatten een toponiem, J niet; J en B bevatten een werkwoordsvorm die een activiteit uitdrukt die in verband kan worden gebracht met de boom (schuilen). (Voor hs. J, zie onze n. I 522.) AF bevatten een toponiem dat niet in rijmpositie staat, in B staat de plaatsnaam wel op het einde van de versregel. De keuze in A of F is dus bewust en geenszins door rijmdwang ingegeven.
Er is dikwijls geopperd dat de Gentse kopiist van de Comburgse codex de Reynaerttoponymie goed kende. Dit geldt niet voor deze variant. De polygraaf van F heeft de vorm ‘Belsele’ juist uit zijn legger gekopieerd. In dit vers komt hik naar voren als ‘iemand’ die poogt zijn legger nauwkeurig te volgen. Andere bewijzen hiervan zijn de overname van plaatsjes zoals bijvoorbeeld Absdale en Elmare, waarvan wij veronderstellen dat hij ze niet kende. De polygraaf van het Comburgse handschrift heeft een voor de hand liggende fout gemaakt. De letters s en l (littera textualis) zijn allebei lang. Wellicht heeft hij twee letters als één gezien. We vinden hier steun in de dubbele lange letter in hs. F, maar vooral in J: ‘hellede’. De polygraaf van J vond Belsele in zijn legger, maar identificeerde het wellicht niet met een toponiem. Ook de dubbele ll in ‘Wancellis’ in L steunt de lezing ‘Belsele’ (vgl. Wancellis met Belcele-Belsele). De vertaler van L neemt niet slaafs over, maar hij voegt een ander toponiem in. Dit wil zeggen dat kort na 1270 de betekenis van ‘Belsele’ voor het verhaal en voor het nieuwe publiek reeds van geringe waarde was. Dit kan erop wijzen dat Willem inderdaad deze bewust gekozen vorm gebruikte om een zeer lokale reden. Wij komen op ‘Wancellis’ (L) later terug. Het betreft hier wellicht de Noordfranse cisterciënzerabdij van Vaucelles. Vgl. p. 169-170.

[p. 467]

Volgend op de vermelding van de schat geeft de koning Reynaert ‘felle andwoerde’ (A 2140). Dit ‘felle’ (boos, krachtig, kwaadaardig) past de ‘hoofse’, ‘wijze’ vorst niet. De koning valt bij het aanhoren van de goudschat uit zijn rol. Wanneer de vos de plannen van de koningsmoord vermeldt, is het niet de vorst, maar de koningin die pathetisch reageert. Ook zij valt uit haar koninklijke rol door vijf keer de uitroep ‘O wy’ en vier keer de naam van de onhoofse vos te herhalen. Ze spreekt de vos zelfs aan als ‘lieve Reynaert’ (A 2152). Onmiddellijk volgend op deze weinig koninklijke tussenkomst neemt de verteller het woord en voorspelt in een uitvoerige inlas (A 2164-2178⁽⁷⁵⁹⁾) de ondergang van de koning. De alwetende verteller houdt de aandacht levend en verhoogt de spanning, juist door het eindresultaat te verklappen. Zo wordt de aandacht gevestigd op de manier waarop de vos zijn tegenstanders zal ‘verdoren’ (A 2164). De verteller noemt zelfs expliciet de slachtoffers: het koningspaar, de beer en de wolf. Weerom valt op hoe de Middelnederlandse dichter, veel meer dan de Franse, betrokken is bij het gebeuren en door het gebruik van de metaforiek veel dichter bij de personages staat. Hij herneemt het motief van het bier brouwen en voegt er spottend aan toe dat Reynaert degene is die de anderen een drankje zal schenken. Mede, een honingdrank, is ‘een soete spise’, die associaties oproept met de honing die Bruun meende te vinden⁽⁷⁶⁰⁾. De drankmetaforiek wordt ironisch gebruikt.

Reynaert vraagt stilte. De stilte heerst als de vos alleen aan het woord is en de anderen zijn teruggedrongen in de positie van passieve luisteraar. Reynaert geeft zelf de argumenten waarom men hem moet geloven. Hij zal zijn ‘liefsten maghen’ (A 2193) verraden omdat hij de hel voor ogen ziet. De redenering is dat iemand die gaat sterven, niet liegt. De koningin zal deze vosseargumenten later gebruiken om Reynaert te verdedigen (A 2522-2527). Reynaert blijft zich gedragen als de geslagen hond (‘met drouven zinne’, in A 2179). Zijn masker stelt hem in staat een sterk stukje komedie op te voeren en het publiek zijn verdorvenheid te etaleren. De koningin vraagt vervolgens om de vos het woord te geven⁽⁷⁶¹⁾. Opmerkelijk is de opvallende nadruk op de stilte (A 2212-2213, A 2216 en A 2220). Reynaert herhaalt de woorden van de vorst en gebiedt zelf nogmaals stilte, alsof het koninklijk gebod nog versterkt moet worden. Hij neemt als het ware de plaats van de vorst in.

(759) In een eerste uitvoerige tussenkomst geeft de verteller een antwoord op de vraag wat er gaat gebeuren. Onmiddellijk nadien (A 2227-2238) stelt hij de vraag naar het hoe en het waarom en bekijkt hij de motivatie van de vos.

(760) De Vulpes-dichter drijft de humor niet zo ver als Willem. Hij heeft ‘mede’ vervangen door ‘gal’ (‘sed fel / hiis potum fundit’ in L 1037-1038). De bewerker van Rh heeft de drankmetaforiek weggelaten.

(761) De verzen A 2209-2226 komen in hs. F niet voor. Wij beschouwen ze wel als oorspronkelijk omdat alle andere handschriften (ook G) de passage bevatten.

[p. 468]

Reynaert, ‘van fellen treken’ (A 2218), zal 252 verzen lang het woord nemen zonder dat iemand kan tussenkomen (van A 2239 tot A 2490). In de kern van de hoofse wereld krijgt de onhoofse indringer carte blanche om zijn spel te spelen en de situatie volledig naar zijn hand te zetten. De vos situeert zijn leugenverhaal in een vaag verleden, ‘wilen teer stonden’ (A 2239). Door deze vervaging is het verhaal oor geen van de aanwezigen te verifiëren. Daar waar de tijdsbepalingen verduisterend werken, heeft de vos realistische elementen nodig die een zekere herkenning oproepen, waardoor zijn verhaal geloofwaardiger wordt. Dit effect streeft de vos na door de naamgeving. Eerst door middel van een antroponiem; door de eigenaar van de schat te vermelden: de vierde-eeuwse Ostrogotische koning Ermanricus⁽⁷⁶²⁾. De associatie ‘(H)erme(n)ric’ - ‘heymelike’ ligt voor de hand. Dat de associatie mogelijk was, wordt bevestigd door de handschriftenvarianten in A en B, namelijk A 2241 ‘Des coninx heymeliken scat’ tegenover F 2205 ‘Hermerikes’ en B 2262 ‘heymelicste’ tegenover P 1648 ‘Ermerijcs’. De polygrafen van A en B kenden deze bijna mythische koning wellicht niet, maar associeerden mede onder invloed van de ‘verholnen’ (A 2242) vindplaats van de schat, deze koning met het verborgene en het geheime⁽⁷⁶³⁾.

De schat hoort thuis in het veld van het kwade. Om zijn geloofwaardigheid te vergroten, gebruikt Reynaert vervolgens toponiemen als overredingsmiddel. Vader vos werd na het vinden van de schat overmoedig. Daarom zocht hij naar een troonopvolger in een ruige streek, de woeste Ardennen, ‘dat wilde lant’ (A 2249). Daar vond hij Bruun de beer. De Ardennen worden afgeschilderd als vreemd, wild en ver. Ze zijn te verbinden met het ‘elders’, de onhoofse wereld. Daartegenover staat het positief geconnoteerde ‘hier’: Vlaanderen. Vlaanderen wordt verengd tot ‘Waes, int soete lant’ (A 2257)⁽⁷⁶⁴⁾. ‘Soete’ wijst op vruchtbaar-

(762) Deze koning kwam in heel wat middeleeuwse sagen, legenden en verhalen voor, o.a. in Gudrun, Nibelungen en Diederik van Bern (zie hiervoor het lemma Ermenrikes dot van W. HAUG in het Verfasserlexikon. Bd. 2. Berlijn/New York, 1980, kol. 611-617). Volgens de vita van Sint-Bavo is hij verbonden met de stichting van de burcht van Gent. Zie o.a. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 262; en J. VAN HERWAARDEN, Van den Vos Reynaerde. Hebzuchtige macht, zie onze p. 171.

(763) Later in het verhaal, nl. in A 2564 (B 2588), wordt dan toch de eigennaam zowel in A als in B weergegeven. Het gaat telkens om ‘Ermelinc’. Misschien is hier ook een zekere spelnaamgeving aanwezig: vgl. ‘erm’ en ‘rike’. J.D. Janssens oppert de mogelijkheid dat de dichter deze naam koos omdat hij associaties opriep met armoede ‘aermelinc’ = ‘arme drommel’. ‘De schat van zo iemand wordt het koningspaar voorgespiegeld!’, in: Het Comburgse handschrift, p. 228.

(764) Omdat de vermelding ‘Waes’ zowel in het Comburgse handschrift en (vooral) in de Vulpes (‘In Wasiam’, L 1079, maar ook in L 1084) voorkomt, menen wij dat Waas oorspronkelijk is. De Utrechtse kopiist heeft hier getwijfeld. Hij heeft het ‘suete lant’ behouden, maar verving ‘in Waes’ door ‘in waerts’ (F 2221). De auteur van RII heeft ook de oppositie wild-zoet weggelaten.

[p. 469]

heid en heerlijkheid. Vlaanderen en Waas kunnen geassocieerd worden met harmonie, met het hof en met nabijheid. Die nabijheid is wellicht opnieuw te verbinden met het publiek van het verhaal en waarom niet, met koning Nobel. Of dit ‘soete Waes’ de geboortestreek van de dichter is, zoals door I. Teirlinck en anderen is geopperd⁽⁷⁶⁵⁾, is uit deze context onmogelijk op te maken. We kunnen alleen constateren dat hij enkele plaatsjes in of nabij deze streek kent en dat hij als enige Middelnederlandse dichter deze streek en een aantal plaatsen erin of erbij vermeldt.

Door de komst van de beer in het paradijselijke ‘soete’ land, wordt dat land woest. De vraag of het Waasland in de twaalfde en dertiende eeuw wel een zoete, een vredevolle en niet door oorlog verscheurde streek was, is niet relevant⁽⁷⁶⁶⁾. Het gaat om een topische plaats. De realiteit en de topiek worden met elkaar versmolten. De realiteit wordt tot een literaire feitelijkheid getransformeerd. Dit is ook het geval voor de Ardennen. Hiermee wordt de reële landstreek bedoeld die het publiek kende. Maar het publiek kende deze streek ook als een topische plaats uit de ridderroman⁽⁷⁶⁷⁾, vooral de Karelroman⁽⁷⁶⁸⁾. De Ardennen is het woeste land, de vergaarplaats van vluchtelingen, bannelingen, marginalen, outlaws en vooral van de wilde(manne)n. Het werd bevolkt door afschrikwekkende en/of legendarische figuren⁽⁷⁶⁹⁾. Het was de wijkplaats van de vier Heemskinderen, maar ook het oord waar Sint-Hubertus zich terugtrok als heremiet⁽⁷⁷⁰⁾. De Ardennen waren reeds in de Keltische tijd ‘la “forêt” par excellence’⁽⁷⁷¹⁾ en functioneerden in de middeleeuwse li-

(765) Zie onze p. 49. Een interessante passage in dit opzicht is te vinden in Alexanders geesten (J. FRANCK, Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant. Leiden, [1882]), boek I, v. 1093-1098: ‘Dus priset elkerlijc sijn lant. Maerlant seide dat hi noit en vant / Also goet lant, alse Bruxambocht. / Ic waens hem daerbi heeft ghedocht, / Om dat hiere in was gheboren, / Bedi prijst hijt te voren.’ Maerlant schreef dit werk in Holland. Refereert hij hier met nostalgische gevoelens aan zijn geboorteplaats in het Brugse Ambacht?

(766) Zie bij D.A. Stracke, onze studie p. 59.

(767) O.a. in Die borchgrave van Couchi, de Renout van Montalbaen, de Heinric en Margriete van Limborch (uitg. Meesters, VII v. 1251) en in de Partonopeus van Bloys (uitg. Borman, v. 2542).

(768) J. BEDIER, Les légendes épiques. Parijs, 1912. Vol. IV, p. 285, omschreef de Ardennen als ‘la Broceliande des chansons de geste’. Zo was Thierry d'Ardenne de outlaw in o.a. Girart de Rousillon en in Elie de Saint-Gilles. Vgl. E. LANGLOIS, Table des noms propres de toute nature compris dans les chansons de geste. New York, 1971, p. 45-46, onder het lemma ‘Ardene, Ardenne...’; en L.-F. FLUTRE, Table des noms propres, p. 197.

(769) De toehoorders maakten zich onmiddellijk een voorstelling van dit woud: ‘In der Tat sind die Ardennen der Wald, der in der gesamten mittelalterlichen Literatur weitaus am häufigsten erwähnt wird und der dank seiner ungeheuren Ausdehnung und Unzugänglichkeit die Phantasie der Menschen seit dem Altertum beschäftigt hat.’, in: M. STAUFFER, Der Wald, p. 88.

(770) J. LE GOFF, De cultuur van middeleeuws Europa, p. 169.

(771) J. LE GOFF, L'imaginaire médiéval, p. 66

[p. 470]

teratuur als een topische plaats. Het Ardennenwoud representeert tegengestelde waarden aan die van Nobels hof (dat hier impliciet in Vlaanderen wordt gelokaliseerd). Het gaat om een satanische, negatief geconnoteerde ruimte⁽⁷⁷²⁾. Ze kadert net als Ermenric in een isotopie van het kwaad. Deze plaats roept associaties op met de Reynaertwereld, die ook onhoofs, duivels en donker is.

Vanuit de Ardennen komen Tibeert en Bruun in het graafschap Vlaanderen. In het Waasland heeft vader vos met Tibeert afgesproken en daar ontmoeten de vijf samenzweerders elkaar. De reële geografe wordt gerespecteerd: de samenzweerders trekken verder tot ze ‘teenen dorpe, hier Hijfte’ (A 2262)⁽⁷⁷³⁾ komen. ‘Tusschen Hijfte ende Ghend’ (A 2263) houden zij een nachtelijke samenkomst. Het verhaal van de vos bevat genoeg verifieerbare gegevens uit de feitelijke werkelijkheid zodat de hovelingen (en ook de toehoorders) het verhaal kunnen lokaliseren. De toponymie is Reynaerts wapen om zijn publiek van de waarachtigheid van zijn verhaal te overtuigen. De toponiemen zijn sterker dan de leugen. Door het vermengen van reële en fictieve elementen glijdt de fictie voor een naïeve interpretator als het ware probleemloos met de realiteit mee naar binnen. De leugen wordt waarheid door het gebruik van de naamgeving⁽⁷⁷⁴⁾.

De Vulpes-auteur heeft de lokalisatie voor zijn lezers verduidelijkt: ‘Hii simul ad villam properant que dicitur Ista, / inter Gandavum nunc Wasiamque sita’ (L 1083-1084)⁽⁷⁷⁵⁾. Hijfte fungeert als markeringsele-

(772) Of zoals Siegebert III het reeds in 648 verwoordde: ‘In foresta nostra nuncupata Arduenna, in locis vastae solitudinis in quibus caterua bestiarum geminat’ [‘Dans notre forêt nommée Ardenne, vaste solitude où se reproduisent les bêtes sauvages’], zie J. LE GOFF, L'imaginaire médiéval, p. 66.

(773) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 262, meent ten onrechte dat Hijfte in het Waasland lag (vgl. ook L 1083-1084). Lulofs maakt af en toe van de Reynaerttoponymie een potje. Ook zijn beschrijving van Hulsterlo ‘tussen Hulst en Kieldrecht in het gebied der Vier Ambachten in het land van Waas ten noordoosten van Gent’ (p. 272) klopt niet volledig. Het Waasland werd in het noorden begrensd door het Axeler- en het Hulster-Ambacht, in het zuiden door de Schelde en de Durmedorpen en in het westen door Moerbeke en Eksaarde. Beveren en grote delen van het Beverse in Haasdonk, Lokeren, Waasmunster en Sint-Niklaas behoorden in de dertiende eeuw niet tot het Waasland. Zie R. VAN DAELE, M. RYSSEN en H. HEYSE, Het land van Reynaert, p. 27-28.

(774) Wat de toponymie betreft, is het zoals Reynaert het even later expliciteert: ‘Oec seide zoet bi sulken lijcteekine, / Dat ict kende so waer’ (A 2292-2293). De toponiemen fungeren als ‘lijcteekine’. Door deze details krijgen Reynaerts woorden een sterke overtuigingskracht en geloofwaardigheid.

(775) R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 114-116. [‘Zij spoeden zich gezamenlijk naar een gehucht dat Iste heet, dat nog altijd tussen Gent en het land van Waas is gelegen’]. Voor Hijfte verwijzen wij naar de studies van M. Gysseling (vooral de studie vermeld in n. I 362).

[p. 471]

ment. De gegevens in VdvR sluiten aan bij de werkelijke historische feitelijkheid⁽⁷⁷⁶⁾. In de buurt van Hijfte greep een duivelse samenzwering plaats. De vos trekt hier alle registers van de Reynaerdie open. Hij schetst een geheime en gevaarlijke bijeenkomst in ‘eere belokenre nacht’ (A 2265) ‘an twoeste velt’ (A 2268). Het duivelse van de samenkomst wordt beklemtoond door een dubbele herhaling van het satanische karakter van de geheime vergadering: ‘Daer quamen si bi sduvels cracht / Ende bi sduvels ghewelt’ (A 2066-2067). De reële plaats wordt door de vos getransformeerd tot een imaginaire plaats, een oord van verderf en kwaad⁽⁷⁷⁷⁾. De plaats tussen Hijfte en Gent wordt gemetamorfoseerd tot een locus terribilis. De verschrikking wordt geaccentueerd door het duivelse zweren op de tonsuur van de wolf, een vermelding die ontbreekt in hs. A, maar in alle andere varianten voorkomt. Of de polygraaf deze heidense bezwering bewust heeft weggelaten, is niet uit te maken. De beer wordt voorbereid om te zetelen op de keizerlijke troon van Aken. Aken was de hoofdplaats van het Heilig Roomse Rijk, de oude verblijfplaats van Karel de Grote. Vlaanderen behoorde echter grotendeels tot de Franse kroon. Daarom is het niet vergezocht om te stellen dat de koning bevreesd was bij het horen spreken over deze plaats. Aken, het zweren, het duivelse en de woestheid zijn elementen die accumuleren in een isotopie van het kwade, die uiteindelijk zal leiden naar de Kriekeputte-wildernis.

Reynaert anticipeert op elke mogelijke opwerping van de hofdieren. De cruciale vraag is hoe hij de schat kon verwerven. Uit het verhaal dat hij zal opdissen, blijkt nogmaals Reynaerts fundamentele boosaardigheid. Nadat hij reeds zijn neef en vooral zijn eigen vader te schande heeft gemaakt als samenzweerders, stelt hij Grimbeert opnieuw in een negatief daglicht. Bovendien spaart hij nu ook zijn eigen vrouw niet⁽⁷⁷⁸⁾. De rol van Hermeline in de informatieoverdracht is onduidelijk. Alle handschriften hebben grotere of kleinere verschillen. Reynaert liegt dat Grimbeert in dronken toestand, ‘Eens morghins, arde vroe’ (A 2278), het plan van de samenzwering in detail aan Hermeline had verteld. Het tijdstip wekt verwondering. De das mag dan wel een nachtdier zijn, de dronkenschap zo vroeg in de morgen in gezelschap van zijn

(776) Wij wijzen hier opnieuw naar de studies van Gysseling. Wij zullen op deze stelling, nl. dat RI aansluit bij de herkenbare realiteit, dieper ingaan m.b.t. Kriekeputte.

(777) ‘Wann immer Willem eine Wüste mit einem bekannten Ortsnamen verbindet, handelt es sich um die Aktualisierung einer konventionell-toposhaften Stimmungslandschaft. Der Satiriker ruft seinen flämischen Hörern zu: “Auch in der dir vertrauten Welt gibt es die für die Gesamtwelt typische, chaotische Unordnung”’, zie G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 75 (citaat) en p. 110.

(778) Dit is ook een narratief probleem. Reynaert moet op een of andere manier de plannen voor de samenzwering te weten komen. Wil hij geloofwaardig zijn, dan moet dit via een indirecte weg. Bovendien moet Reynaert motiveren hoe hij dit te weten kwam.

[p. 472]

tante Hermeline is verdacht. Reynaert legt hier opvallend veel nadruk op de hoofse aansprekingsvormen: zijn ‘wive’ is ‘miere vrauwen Hermelinen’. Dit ‘vrauwe’ wordt herhaald in A 2285 en F 2253. Het adjectief is echter verschillend: ‘vremde vrouwe’ (A) tegenover ‘vroede vrouwe’ (F)⁽⁷⁷⁹⁾. In F is er een zekere bewondering van de vos, in A blijft de karakterisering ambigu. Het dubbelzinnige spreken is karakteristiek voor de vos. De dronkenschap, het vroege uur en het situeren van het ontmoeting op de heide⁽⁷⁸⁰⁾, wijzen wellicht naar een geheimzinnig avontuurtje. De vos betrekt zijn vrouw in zijn leugen⁽⁷⁸¹⁾ om die geloofwaardiger te doen overkomen.

De vos last ter illustratie van zijn ontzetting en van de ernst van de situatie een fabel in. De fabel dient als exemplum⁽⁷⁸²⁾. Het betreft de in de middeleeuwen zowel in de volkstaal als in het Latijn verbreide

(779) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 264, gaat uitvoerig in op de hachelijke situatie waarin de vossin verkeert. De omschrijving ‘vremt’ duidt volgens Lulofs op het dilemma waarvoor ze staat. ‘Vremt’ betekent ‘opvallend’, ‘bijzonder’, d.i. ‘verstandig binnen de paradoxale situatie’. Lulofs is opvallend mild voor de vos. Hij moet zijn bron beschermen, maar ook loyaal zijn tegenover de koning. J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 134, omschrijft deze passage als meesterlijke ironie, maar meent dat van ‘eene verdachte vertrouwelijkheid, eene “verhouding” met neef Grimbeert’ geen sprake is. De vos is een trouwe echtgenoot en vader. Verdam vertaalt ‘vremt’ in het MNW, IX, kol. 1289, als ‘vreemd, raar, zonderling’.
Een aannemelijke verklaring van deze uitspraak werd voorgesteld door W. WATERSCHOOT, Reinaert over sinen vader, in: TNTL, 101 (1985) 3, p. 161-184, m.n. p. 173. Hoewel hij zeer voorzichtig is, geeft Waterschoot enkele interessante bijbelse verwijzingen, o.a. naar Spreuken 20, 1 en 31, 4; Prediker 10, 16 en Jesaja 5, 11. In de meeste van deze plaatsen wordt de wijn verbonden met de macht (koning) en - wat interessant is voor de Reynaertpassage - met het vroege ochtendlijke uur. Vooral Prediker 19, 2: ‘Vinum et mulieres apostatare faciunt sapientes’ [Vert.: ‘Die wijn ende die wive doen vernoyeren de wise’, C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Tweede stuk. I Kronieken-Jesus Sirach, p. 369], is toepasselijk op deze situatie. Wanneer hier inderdaad een bijbelse verwijzing in verwerkt zit, is het mogelijk ook ‘vremde’ in bijbelse zin te interpreteren, zoals in het boek der Spreuken 23, 33 en vooral: 22, 14: ‘fovea profunda os alienae cui iratus / est Dominus incidet in eam’ (R. WEBER, Biblia sacra, p. 977. [‘Eens vreems wijfs mont is een diepe putte, wien die Here verbolgen is, hi salre in vallen’; C.C. DE BRUIN, p. 300].

(780) Over de heide, zie onze p. 435.

(781) Een argument dat zou kunnen pleiten voor de redenering dat de vos zijn vrouw een overspelige relatie in de schoenen schuift, is het feit dat de bewerker van de RII deze scène veranderd heeft en een tussenpersoon heeft toegevoegd: de vrouw van de das (nl. ‘Sloppel kaerde’ < van ‘slobbe’ = vuil, smerigheid en ‘care’ = bemind liefje of ‘caerde(maakster)’ = iemand die wol kamt; alleszins een naam die aansluit bij de naamgeving van de dorpervrouwen). In RII vertellen de vrouwen het nieuws door. Hierdoor kan de dichter een impliciete, doch scherpe kritiek op de loslippigheid van de vrouwen inlassen.

(782) P. WACKERS, The Use of Fables in ‘Reinaerts historie’, in: (Red.) J. GOOSSENS en T. SODMANN, Third International Beast Epic, Fable and Fabliau Colloquium. Münster 1979. Proceedings. Keulen/Wenen, 1981, p. 461-483, m.n. p. 464.

[p. 473]

Aesopische fabel van de kikkers die een heerser willen (A 2299-2322)⁽⁷⁸³⁾. De heerser, in de ene variantengroep een slang of adder, in de andere een ooievaar, verslindt zijn onderdanen tot de laatste. Reynaert schetst koning Nobel het schrikwekkende beeld van een postnobeliaans tijdperk. Bruun komst zou voor terreur en onvrijheid zorgen. Voor de toehoorders is het echter duidelijk dat van een samenzwering geen sprake is. De enige aan wie deze fabel geadresseerd is, is Nobel zelf. De fabel geeft een portret van de koning. De vertelling van de ‘puden’ is verwant aan de toespraak over de schalken aan de hoven in A 1782-1795. Net als in Reynaerts kritiek op de situatie aan de hoven, is hier opnieuw sprake van een scherpe kritiek op de heerser. Nobels koningschap is synoniem van ‘bedwanc’ (A 2301), ‘ghewelt’ (A 2314) en ‘onghenade’ (A 2315)⁽⁷⁸⁴⁾. Opvallend is Reynaerts nadruk op de onomkeerbaarheid van de situatie: ‘te spade’ in A 2316 en A 2317, ‘sonder wederkeer’ (A 2319), ‘emmermeer’ in A 2320 en ‘eewelike’ (A 2321). De onderdanen zullen ten eeuwigen dage in vrees leven. De fabel fungeert als illustratie van Reynaerts ‘scone tale’. De vos manifesteert zich hier als een onheilsprofeet. Reynaert zal uiteindelijk, net zoals koning ‘odevare’, zijn wil opleggen aan de gemeenschap. Hij zal de onvrijheid van de Nobelwereld aantonen. Het ‘verdoren’ van de vorst is te interpreteren als het invoeren van het ‘bedwanc’ van de Reynaerdie⁽⁷⁸⁵⁾.

Reynaert vervolgt uitvoerig hoe hij de schat op het spoor kwam door zijn vader te schaduwen. Wij beschouwen deze scène als een lange retardering met details die Reynaerts verhaal geloofwaardiger maken, maar Nobel geen stap verder brengen. De vos volgt zijn vader op de voet in

(783) G. DICKE en K. GRUBMÜLLER, Die Fabeln des Mittelalters und der frühen Neuzeit. Ein Katalog der deutschen Versionen und ihrer lateinischen Entsprechungen. München, 1987, nr. 162, p. 174-180. Het is voor onze analyse niet van wezenlijk belang te weten welke bron de Reynaertdichter hier gebruikte. Wij verwijzen hier verder naar de interessante these van A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 256-261, die vermoedt dat de Reynaertdichter putte uit een Middellatijnse traditie. Hier is bijkomend onderzoek nodig. Vooral de dertiende-eeuwse Isopet de Lyon is een interessante tekst, omdat daarin ook de ooievaar als heerser wordt gestuurd. Het zou ons verwonderen dat Willem enkel voor deze fabel, die ook in de volkstalige traditie in tientallen varianten moet zijn overgeleverd, naar een Latijnse bron teruggrijpt. Dit is echter niet uit te sluiten omdat Willem wellicht de Ysengrimus gebruikte. Ook m.b.t. de Ysengrimus is een Middelnederlandse vertaling niet volledig uit te sluiten. Vgl. H.R. JAUß, Les enfances Renart, p. 304 (n. 3 van p. 303). Over de beide varianten met de ooievaar en de (water-)slang, zie ook: L. WENSELEERS, De pels van de vos, p. 194. De hypothese van J. DE WILDE, Van den vos Reynaerde ontsluierd, p. 68-71, dat de Esopet en VdvR van dezelfde auteur zijn, is niet bewezen.

(784) Vgl. G-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 276-277, en P. WACKERS, The Use of Fables, p. 464.

(785) Reynaert toont de onvrijheid van de Nobelwereld aan. Dit wil echter niet zeggen dat hij heerser wordt over die wereld. Reynaert zal binnen de verhaaltekst zelfs de ‘onvrije’, de outlaw worden, die uit het Nobelrijk moet ‘wegtrekken’.

[p. 474]

een niet nader omschreven landschap van bos en struikgewas, veld en woud. De oude vos wordt getekend als uiterst voorzichtig. De vaagheid van het landschap en de angst van de vader maken de schat steeds mysterieuzer. De dieren worden als dier voorgesteld. Ze begeven zich in een wereld ver van de beschaving, liggen in een hinderlaag tussen varens op de grond. De schat ligt in een hol. De manier waarop de oude vos het hol opnieuw toedekt en met zijn staart de grond errond gelijk maakt, is typisch dierlijk. Volgens F. Lulofs moet de leeuw hier van Reynaerts zin voor het precieze detail onder de indruk zijn. De vos beschrijft een leeuwelist, de manier waarop de leeuw (volgens de middeleeuwse bestiaria) zijn sporen uitwist⁽⁷⁸⁶⁾. Dat Reynaert zelfs de verborgen jachtlist van de koning der dieren kent, illustreert zijn intellectuele superioriteit. Door de heel precieze informatie en de grondige observatie stijgt Reynaerts geloofwaardigheid en overtuigt hij de leeuw. Vader vos volgt nadien weer zijn ‘sede’ en gaat naar het dorp waar hij kippen en hanen steelt. Door deze toevoeging verraadt Reynaert het typische vossekarakter: de vos blijft een rover en een dief.

Reynaert aarzelt niet en verbergt samen met zijn vrouw de schat. Op die manier maakt hij Hermeline medeplichtig. Het vossepaar verbergt de schat in een ander hol. De lokatie daarvan blijft even vaag als de eerste geheime vindplaats: ‘onder eenen haghe’ (A 2420). De beschrijving van de schat geeft de vos weer een kans om de ‘over groeten schat’ (2417) te hyperboliseren door middel van tautologieën, herhalingen en adjectieven: ‘groet ghewin’ (A 2406), ‘Dies nye so vele te gader sach!’ (A 2409), ‘nacht no dach’ (A 2410, herhaald in A 2413), ‘trecken ende draghen’ (A 2411), ‘Met al gaden miere cracht’ (A 2414), ‘grote pine’ (A 2416), enz. De schat en het complot worden verder hyperbolisch vergroot door Reynaerts verhaal van het ronselen van soldaten voor de machtsgreep. Reynaert roept een sfeer op van barbaarsheid en boosheid. Hij werkt vier punten hyperbolisch uit: (1) de grootte van de schat (‘rijcheit groet’, A 2428; ‘selver ende gout / Te ghevene met milder hant’, A 2430-2431; ‘die stat van Lonnen’, A 2438); (2) het ‘unheimliche’ van de hele operatie (‘verholenlike’, A 2426) en hiermee samenhangend: (3) het wrede karakter van zijn tegenstanders (‘groete pine’ (A 2450); ‘menichfoudeghe zorghe’ (A 2451); ‘de hoghe borghe / Int lant van Sassen’, in A 2452-2453, waar hij achtervolgd werd door jagers, ‘Alle daghe met haren honden, / Die hem vervaerden te meneghen stonden’, A 2455-2456); en tot slot (4) de grootschaligheid van de operatie en de verbetenheid van het huurlingenleger:

(786) Zie F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 266. Maerlant schrijft in Der naturen bloeme dat de leeuw zijn sporen met zijn staart uitwist als hij over zand of sneeuw loopt, zodat men hem minder gemakkelijk kan volgen. E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's, Naturen Bloeme, I, boek II, v. 2170-2173 (p. 101-102). Maerlant volgt hiermee de traditie van Isidorus.

[p. 475]

 

Tusschen dier Elve entier Zomme (A 2442);

 

 

 

Daer XIIC al bi namen

 

Sheere Ysingrijns maghe in stonden,

 

Met scerpen claeuwen, met diepen monden,

 

Sonder die catren ende die baren

 

Die alle in Bruuns souden waren,

 

Ende die vosse metten dassen

 

Van Doringhen ende van Sassen. (A 2460-2466).

Reynaerts discours wordt gekenmerkt door een overvloedig gebruik van telwoorden en adjectieven die hyperbolisch gebruikt worden. De klauwen zijn scherp, de monden diep. ‘Menigvoudig’ is het sleutelwoord⁽⁷⁸⁷⁾. De vijf gevaarlijke diersoorten die genoemd worden zijn de ‘maghen’, de soortgenoten van de vijf samenzweerders. Vossen en dassen worden door Reynaert als aparte ‘clans’ vermeld. De toponiemen in deze passage worden hyperbolisch gebruikt. De Elbe en de Somme worden genoemd om een heel groot gebied aan te duiden. Het aangeven van gebieden door grote grensrivieren komt in de middeleeuwse literatuur veelvuldig voor⁽⁷⁸⁸⁾. Saksen wordt genoemd om de mogelijke associaties van wreedheid en barbaarsheid, net zoals Thüringen (‘Doringhen’). Daar zijn hoge burchten, wrede honden en onverbiddelijke jagers, daar wonen wrede en wilde dieren. Saksen hoort in hetzelfde rijtje thuis als de Ardennen. Het gaat hier eerder om topische plaatsen dan om historische reminiscenties⁽⁷⁸⁹⁾. De Vulpes-auteur laat de oude vos de Westfalen, de Saksen en de Bohemers verzamelen. Ook de inwoners uit deze streken riepen ontzag op en werden geassocieerd met geweld en barbaarsheid⁽⁷⁹⁰⁾. Reynaerts bedoeling is duidelijk. Hij wil de koning zo

(787) Wij verwijzen hier naar eerdere opmerkingen over de veelheid (‘menichfoude’) als een karakteristieke term voor de Reynaerdie en voor alles wat typisch is voor de vos.

(788) De Vulpes-auteur verschuift de grens van de Elbe naar de Seine (L 1169).

(789) Ongetwijfeld werd deze topiek ooit gevoed door historische gebeurtenissen. Naderhand is de historische dimensie weggeëbd en bleef alleen de topiek over. L. WENSELEERS tracht in De pels van de vos de Middelnederlandse Reynaert als een literaire biografie van Hendrik de Leeuw te lezen. Zijn voornaamste argument is A 2466. Vgl. onze p. 156-157 en p. 165.

(790) J. LE GOFF, De cultuur van middeleeuws Europa, p. 348, verbindt de karakterisering van bepaalde volkeren door middel van positieve en negatieve eigenschappen met een zekere vorm van opkomend nationalisme op het einde van de elfde eeuw. Er ontstonden zelfs literaire genres waarin men de inwoners van bepaalde landen en streken positieve en negatieve eigenschappen toedichtte. Op den duur bleven enkel de negatieve karakteristieken over. Volgens Jacobus van Vitry werden de Fransen zo getypeerd als trots en verwijfd, de Brabanders als plunderaars en brandstichters, de Vlamingen als spilzieke gulzigaards en luiaards en de Duitsers als ruwe wellustelingen. Ook de Ysengrimus bevat een schat aan dergelijk materiaal. We geven slechts enkele voorbeelden. In boek I v. 49 worden de Brabanders geassocieerd met wildheid en wreedheid. In vers 124 van boek I (‘Non Scitha, non Saxo siue Sueuus ego!’) worden ook de Scythen, Saksen en de Sueven geassocieerd met wreedheid. In boek IV v. 734 worden de Sueven geassocieerd met verraderlijkheid. De legendarische wreedheid van de Saksen gaat reeds terug op Isidorus' Etymologiae, IX ii. 100-101. Zie J. MANN, Ysengrimus, p. 213 (in voetnoot).

[p. 476]

ongerust mogelijk maken door de samenzwering zo wreed en kwaad mogelijk af te schilderen.

De ernst van de geschiedenis wordt onderstreept door de zelfmoord van Reynaerts eigen vader, die zich zou verhangen hebben wanneer bleek dat de schat werd gestolen⁽⁷⁹¹⁾. Een zelfmoord werd in de middeleeuwen niet getolereerd en werd beschouwd als een duivelse act. De kerk aanzag zelfmoord als de zwaarst mogelijke zonde (‘gravissimum peccatum’). Zelfmoord werd zelfs post factum gestraft⁽⁷⁹²⁾. Spreken over zelfmoord was taboe. Het feit dat de vos dit toch doet, tekent hem als bijzonder negatief. Van berouw is bij vader vos geen sprake. Hij verhangt zich uit pure woede omdat zijn plan mislukt⁽⁷⁹³⁾. Door dit hele verhaal wordt vooral Reynaert als een onhoofs en een gevaarlijk heerschap getekend.

Reynaerts biecht is ‘fictio’. Hij beschrijft met genoegen en zonder berouw de zogenaamde misdaden en ontrouwe levenswandel van zijn familieleden. Toch krijgt deze ‘biecht’ een bijkomende dimensie. Waar de vos in de lekebiecht door zijn spot en door het straffen van zijn egoïstische tegenspeler(s) nog de sympathie (van het publiek en van Willem) kreeg, is de situatie thans anders. Voor deze vos is geen sympathie meer op te brengen. Reynaert wordt getekend als een kwaadaardig individu, dat voor niemand respect opbrengt. Hij onteert zijn eigen vrouw, neef en vader. Hij ontwikkelt een isotopie van het kwaad, die gevoed wordt door een aantal bijbelse beelden. De boze en satanische

(791) Het gaat hier om fictie in de fictie. Of Reynaerts vader echt zelfmoord pleegde, is hier niet relevant. Het enige wat we uit Reynaerts woorden kunnen opmaken, is dat vader vos niet meer tot de levenden behoort. Reynaert refereert immers steeds aan gedeeltelijk controleerbare gegevens.

(792) Wij baseren ons hier op het artikel van W. WATERSCHOOT, Reinaert over sinen vader, p. 163. Waterschoot wijst erop dat de vele ‘literaire’ zelfmoorden vooral in de Latijnse traditie wortelen (Dido, Hero...). De romantische zelfmoord (tragische liefde) komt in de middeleeuwse literatuur toch enkele malen voor (o.a. in De borchgravinne van Vergi). Verdere gevallen van zelfmoord zijn te vinden in historiën en in hagiografieën (exemplarische waarde). Voor een overzicht van zelfmoord in de middeleeuwen verwijzen wij naar het artikel van Waterschoot en naar de daarin geciteerde studie van F.P. KNAPP, Der Selbstmord in der abendländischen Epik des Hochmittelalters. Heidelberg, 1979.

(793) W. WATERSCHOOT, Reinaert over sinen vader, p. 175-176, somt enkele opvallende gelijkenissen tussen de bijbelse zelfmoordenaar Achitofel (in: 2 Samuël 16-17) en vader vos op. Achitofel kiest de kant van de opstandige Absalom tegen koning David. De samenzwering wordt verijdeld. Achitofel en Reynaert senior zijn bekend om hun wijsheid en schranderheid, ze behoren tot de hoogste hofkringen, ze komen in opstand tegen de vorst en steunen een opstandige troonpretendent. Wanneer de operatie mislukt, plegen ze zelfmoord.

[p. 477]

vos wil de ‘hoofse’ ordo ontmaskeren. Hij zal daar ook in slagen omdat de hovelingen dom, naïef en corrupt zijn.

Reynaert komt als de grote triomfator uit de ‘biecht’. Hij overtuigt omdat hij zijn familie beschuldigt en omdat zijn verhaal door de toponiemen realistische details bevat. Deze aan de realiteit toetsbare gegevens staan in functie van de leugen.

3.3.2. Een schat te Kriekeputte

Reynaerts openbare biecht is geen biecht. Reynaert heeft eerst Isegrim geschetst als een oneerlijk en egoïstisch individu. Daarna heeft hij zijn tegenstanders en verwanten betrokken in een knap gecomponeerd leugenverhaal en zichzelf getekend als een trouw bondgenoot van Nobel. De vos leidde het gesprek en was voortdurend als enige aan het woord. In zijn demonstratie van de Reynaerdie bouwde hij op een subtiele manier een isotopie van het kwade op. Reynaert heeft het koningspaar zo gemanipuleerd dat ze de ondergang nabij zijn. Van nu af wordt de rol van de koningin belangrijker. Zij treedt als onderhandelaar op en zal uiteindelijk ook de beslissingen forceren. Zij gaat aan Reynaerts kant staan, zodat een nieuwe samenzwering tegen Nobel ontstaat, niet fictief, zoals de vorige, maar in de kern van de hofwereld zelf.

In A 2493 grijpt een belangrijke ruimtewisseling plaats. De koning en koningin isoleren Reynaert: ze nemen hem ‘buten te rade’; ze vragen hem om ‘raad’, zonder dat de andere dieren hiervan getuige zijn. Hier verlaat de koning zijn positie als de centrale figuur van de hoofse gemeenschap. Hij hoopt op geldgewin. De honger van de koning situeert zich niet op het gastronomische vlak (vgl. honing of muizen), maar op het financiële (geldhonger). De koning vergeet het algemeen belang en isoleert de veroordeelde om er zelf beter van te worden. In ruil voor de schat wil de vos de vrijspraak. De koning blijft sprakeloos, maar de koningin, die hier bijzonder negatief wordt getekend als een gouddorstige heerseres, wil de vos alles vergeven. Reynaert bepaalt de modaliteiten. Toch twijfelt de koning nog. Zijn twijfel verwoordt hij door een ruimtemetafoor, met name het ‘ontweghen’, het van de rechte weg afdwalen⁽⁷⁹⁴⁾. De ruimtewisseling zal uiteindelijk de verloedering van de hoofse norm illustreren. Nobel herhaalt de karakterschets van de vos zoals hij die typeerde tegenover de beer (vgl. A 482-488). De vos is een geboren leugenaar.

Die coninc sprac: ‘Ic ware ontweghet,
Wildic Reynaerde vele gheloven.
Hem es dat stelen ende dat roven
Ende dat lieghen gheboren int been.’ (A 2514-2517).

(794) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 172.

[p. 478]

Dit spanningsverhogend retarderingsmoment verandert de situatie niet. De koningin drukt haar wil door en meent de eerlijkheid van de vos af te leiden uit het feit dat hij zijn eigen familie besmeurt. De koning buigt voor deze argumentatie, maar hij beseft dat hij verkeerd handelt: ‘Al waendic dat mi soude scaden’ (A 2529).

De koning spreekt de koningin bij haar voornaam aan: Gente(l)⁽⁷⁹⁵⁾. Deze naamgeving is verwant met de naam van haar edele gemaal Nobel. Als gelijke naamdrager neemt de vorstin het heft in handen. Terzelfdertijd wordt ze door haar naam belachelijk gemaakt (dramatische ironie): ze handelt alleen ‘gentel’ tegenover de onhoofse vos, maar geenszins ten opzichte van de hoofse gemeenschap. Vanuit het perspectief van de gemeenschap is ze, net als Nobel, haar naam niet waard.

Pas nadat hij de vrijspraak heeft gegeven, neemt de koning de rol van woordvoerder opnieuw over. Hij bezweert de vos dat hij zich zal wreken tot in de tiende graad als hij zich nog aan iets of iemand vergrijpt. Door een ‘stro-wissel’⁽⁷⁹⁶⁾ verkrijgt Reynaert eerst vergiffenis van al zijn misdaden - inclusief de nooit begane misdaad van zijn vader - en overhandigt hij nadien de schat aan Nobel. Eerst gaat het om een uiterlijk teken van kwijtschelding, wellicht een wegwerping of breking van het strootje, vervolgens gaat het om een formele ruil⁽⁷⁹⁷⁾.

De schat is evenwel een produkt van de Reynaerdie. Ook na de kwijtschelding werkt de Reynaerdie volop. Reynaerts taalgebruik is tegelijk ironisch en dubbelzinnig; bijv. ‘Dat niemen nes onder die zonne / Dien ic also wale jonne / Mijns scats ende miere trauwen’ (A 2557-

(795) In de transcriptie en de woordverklaring van J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift (vers A 2528), wordt ‘gentel’ als een adjectief geïnterpreteerd. Dit is een aanvaardbare lezing (te meer ook daar F 2490 hier ‘lieve vrouwe’ heeft). Wanneer we naar de oorspronkelijke vorm zoeken, opteren wij toch voor een eigennaam. Deze naam krijgt vooral steun in de hss. F en E, m.n. in F 2617 ‘Vergenten’ (< vrouwe Genten; in E zijn hier slechts de eerste twee letters leesbaar: ‘vrouwe ge...’) en F 2833: ‘Gente, die coninginne’ (tegenover A 2865: ‘'Gherne, die coninghinne sprac’). In B draagt de koningin geen naam. Zie ook H. MENKE, Die Tiernamen, p. 124-125. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 271, meent dat Gente mogelijk een eerbewijs aan de stad Gent is. Wij vragen ons echter af of hier wel veel eer te rapen valt. Vgl. ook met Noble en Fiere (l'orgueillouse in ms. a 1423) in Le plaid.

(796) ‘Halminghe’ of ‘festucatio’. Zie hierover o.a. F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 67; J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 142; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 271-272; A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 288-289; J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 229-230. Bouwman volgt Muller en meent terecht dat Willem deze scène uit zijn Oudfranse bron haalt, zij het dat de situatie daar anders is. Terecht meent Bouwman dat het om een kwijtschelding van schulden gaat (net zoals in Le plaid). Lulofs meende dat het hier om een overdracht van autoriteit ging en een bevestiging in zijn rechten.

(797) A.J. GUREVICH, Categories of Medieval Culture, p. 18: ‘the image was inwardly united with what was imaged, material qualities were ascribed to the spiritual, and the part could stand for the whole.’ De strohalm wordt metonymisch gebruikt en representeert de schat.

[p. 479]

2559). Hij spreekt de vorst in vleiende hoofse bewoordingen aan: ‘Coninc, edel heere, / God moete hu loenen al die eere...’ (A 2551-2552). De formele vormgeving van het vossediscours is hoofs; inhoudelijk is Reynaerts taal betekenisloos. De vos kan de (hoon)lach nauwelijks onderdrukken (A 2568-2569). De lach van de vos is neerbuigend en ondermijnend. Voor de vos loopt alles gesmeerd: ‘Al gader was te sinen wille’ (A 2571).

Hoewel Reynaert het woord heeft, gebiedt hij stilte. Dit gebod is vreemd omdat hij zich, afgescheiden van de rest van de hofgemeenschap, slechts in het gezelschap van het luisterbereide koningspaar bevindt. De stilte is een teken dat Reynaert de macht in handen heeft en is de voorbode van Reynaerts misleidende taal. Reynaert zal de koning letterlijk doen ‘ontweghen’. Hij doet dit, zoals G.-H. Arendt terecht heeft opgemerkt, door middel van een ‘moralische Raumwechsel’⁽⁷⁹⁸⁾. In twee stappen stuurt Reynaert de koning op pad naar de schatplaats. Eerst geeft hij een precieze wegbeschrijving (A 2574-2596), vervolgens duidt hij nauwkeurig de ligplaats van de schat zelf aan (A 2601-2616). Beide beschrijvingen vallen op door hun zin voor het detail. De beschrijving van de schatplaats is uiterst precies:

Int oest hende van Vlaendren staet
Een bosch, ende heet Hulsten loe.
Coninc, ghi moghet wesen vroe,
Mochti onthouden dit:
Een borne heet Krieke pit.
Gaet zuut west niet verre danen.
Heere coninc, ghine dorst niet wanen
Dat ic hu de waerheit yet messe.
Dats een de meeste wildernesse
Diemen hevet in eenich rike.
Ic segghe hu oec ghewaerlike,
Dat somwijlen es een half jaer
Dat toten borne commet daer
No weder man no wijf,
No creature die hevet lijf,
Sonder die hule entie scuvuut
Die daer nestelen in dat cruut,
Of eenich ander voghelijn
Dat daer waert gherne wilde zijn
Ende daer hi avontuere lijdet.
Ende daer in leghet mijn scat ghehidelt.
Verstaet wel, ditte es hu nutte:
Die stede heetet Krieke putte. (A 2574-2596)⁽⁷⁹⁹⁾.

(798) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 111 en p. 172.

(799) De laatste verzen bevatten twee vetlezingen, nl. ‘bi avontuere’ in A 2593 en ‘ghehidet’ in A 2594. Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 124.

[p. 480]

Deze passage is één van de sleutelpassages in onze Reynaertlezing⁽⁸⁰⁰⁾. Om deze scène adequaat te interpreteren, is het nodig de reactie van Cuwaert op Reynaerts vraag of hij Kriekeputte weet liggen te betrekken:

Cuwaert sprac: ‘Of ict weet?
Ja ic, hoe sout wesen soe?
Ne staet hi niet bi Hulst ter loe,
Up dien moer in die wostine?
Ic hebber ghedoghet groete pine
Ende meneghen hongher ende menigh coude
Ende aermoede so menichfoude
Up Krieken putte so meneghen dach,
Dat ics vergheten niet ne mach.
Hoe mochte ic vergheten dies,
Dat al daer Reynout, de ries,
Die valsche penninghe slouch
Daer hi hem mede bedrouch
Entie ghesellen sine.
Dat was te voren eer ic met Rijne
Mijn gheselscap makede vast,
Die mi ghequijtte meneghen past.’
‘O wy,’ sprac Reynaert, ‘soete Rijn,
Lieve gheselle, scone hondekijn,
Vetgave God waerdi nu hier.
Ghi sout toeghen wee desen dier
Met huwen sone Rijne, waers te doene,
Dat ic noint wart so coene,
Dat ic eeneghe saken dede
Daer ic den coninc mochte mede
Te mi waert belghen doen met rechte. (A 2658-2683).

In Reynaerts beschrijving van de schat zijn een aantal niveaus te onderscheiden.

Een eerste en onmiddellijk herkenbare laag is de reële geografie. Zoals eerder in zijn openbare biecht, gebruikt Reynaert opnieuw reële toponiemen. In het oosten⁽⁸⁰¹⁾ van het middeleeuwse graafschap Vlaanderen lag inderdaad een plaats die Hulsterlo heette. We vinden deze plaats te-

(800) Dank zij de studies van o.a. I. Teirlinck, D.A. Stracke, P.J. Brand en H. Heyse, waarin overvloedig archiefmateriaal werd doorzocht, geordend en gepresenteerd, kregen wij interessante gegevens voor onze Reynaertinterpretatie. In deel I analyseerden wij het geboden materiaal grondig. De vraag die wij ons nu stellen, is welke waarde het materiaal bezit. M.a.w., kunnen wij het beschreven landschap als realistisch beschouwen en kunnen wij het lokaliseren? En verder: hoe functioneert deze passage in het verhaal? Hoe en waarom gebruikt de verteller de ruimtelijke gegevens? Wij zullen veelvuldig verwijzen naar de studies in deel I. Wij komen hier op deze materie uitvoerig én exemplarisch terug. Indien we kunnen achterhalen hoe Willem de reële geografie in zijn werk al of niet gebruikte, kunnen we uitspraken doen over zijn poëtica.

(801) Eigenlijk lag Hulsterlo in het noordoosten van het graafschap Vlaanderen. Zie ook J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 143 (onze n. I 185).

[p. 481]

rug op de zestiende- en zeventiende-eeuwse kaarten en ook op de latere kopieën van de zogenaamde ‘Dampierre-1274’-kaart⁽⁸⁰²⁾.

In VdvR wordt verwezen naar ‘Een bosch, ende heet Hulster loe’ (F: Hulsterloe). Het bos van Hulsterlo was tijdens de late middeleeuwen een smalle strook bos tussen de huidige gemeenten Kieldrecht en Clinge⁽⁸⁰³⁾. Een moeilijkheid die we tijdens het onderzoek ontmoetten, is dat de meeste landschapshistorici VdvR als een onbetwistbare en zelfs primaire getuige beschouwen van het feit dat er zich in de buurt van de plaats Hulsterlo⁽⁸⁰⁴⁾ een bos bevond⁽⁸⁰⁵⁾. Wat wij uit de documenten met

(802) O.a. op de kaarten van Gerard Mercator (1540), Theodorus de Bry (zestiende eeuw), Henricus Hondius (1636) en Sanderus (1642). Zie J. BOSSU, Vlaanderen in oude kaarten. Drie eeuwen cartografie. Tielt/Bussem, 1982. Een afbeelding van deze kaarten: p. 15 (De Bry) en p. 80-81 (Hondius). Voor een detail van de kaarten van Sanderus en Mercator, zie onze bijlage, resp. nrs. 2 en 12. Voor de ‘Dampierre-1274’-kaart, zie onze n. I. 247 en bijlage nr. 6.

(803) Zie E. DE REU, Historisch-Geografisch onderzoek betreffende de moergronden in de vier ambachten tijdens de 12e, 13e en 14e eeuw, in: Jaarboek ‘De Vier Ambachten’. Hulst (1960-1961), p. 31-69, m.n. p. 47 n. 152. Hij verwijst p. 64 naast de passage in VdvR ook naar het Archief van Drongen, Register der Fondatiën, nr. 108, fol. 38v^o-39r^o.

(804) Hulsterlo is het Zeeuws-Vlaamse Nieuw-Namen. De naam Hulsterlo geraakte in de vergetelheid doordat het gebied na de overstromingen van 1578 en 1580, toen de dijken werden doorgestoken, volledig verlaten werd. De kapel van de bedevaartplaats stond vroeger waar nu de Grensstraat en de Tybaertstraat mekaar kruisen (de zgn. ‘Kapelleberg’). Zie voor verdere gegevens deel I, vooral p. 106 e.v.
Het toponiem Hulsterlo is mogelijkerwijze te verklaren als ‘het bos van of nabij Hulst’, in analogie met het ‘Hulster-Ambacht’. Toch is het geenszins uitgesloten dat er tussen Hulst en Hulsterlo weinig of geen banden bestaan wat de naamgeving betreft. Beide plaatsen konden ook los van elkaar verwijzen naar de plant ‘hulst’ (illex) die men er aantrof; vgl. de vele analoge plaatsnamen in Vlaanderen, o.a. het Hulsterloe bij Beernem en het Hulsterlo bij Damme (Zie I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 103-109, met een kaartje p. 109). Het toponiem zou een samenstelling kunnen zijn van ‘hulst’ (‘illex’) en ‘lo’ (‘bosje op hoge zandgrond’). Zie M. GYSSELING, Toponymisch woordenboek van België, Nederland en Luxemburg, Noord-Frankrijk en West-Duitsland (vóór 1226). Deel I. Z.p., 1960, p. 523-524. ‘Lo’ betekent tevens: ‘open plek in het bos’.

(805) P.J. BRAND, Hulsterloo, p. 9, opent zijn studie met een verwijzing naar VdvR als een ‘van de oudste bronnen betreffende de ligging van Hulsterloo’ en hij citeert daarbij de verzen A 2574-2475. Ook E. DE REU, Historisch-Geografisch onderzoek, n. 152 en A. VERHULST, Het landschap in Vlaanderen in historisch perspectief. Antwerpen, [1964], p. 68, stellen zich geen vragen omtrent de verhouding tussen literaire feitelijkheid en de extra-tekstuele realiteit en vermelden VdvR als historische bron.
Deze cirkelredeneringen werden ook m.b.t. Kriekeputte gebruikt. Zo stelt B. Augustyn dat zij zich ‘zeer goed [kan] voorstellen dat Willem die Madoc maeckte [...] - die toch zeer goed de streek kende en zeer vele precieze details kon geven [...] - bij het verzinnen van een schatplaats de Gauwkensberg voor ogen kwam (B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan... van de Wase polders, p. 29). Zij steunt zich hiervoor op de studies van M. Gysseling, P. de Keyser, J. de Wilde en Broeder Aloïs. Verder stelt M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten en het Land van Saaftinge, p. 330 n. 123: ‘De Berken bij de Kriekepit worden vermeld in het dierenepos Van den vos Reinaerde. Daar zou een schat verborgen liggen.’ Uit het archief van de abdij van Drongen blijkt dat er inderdaad een domein met die naam ten zuiden van Hulsterlo lag. (R.A.G.. Abdij Drongen, nr. 269, fol. 65, 67v^o, 70v^o en 79v^o.) Het gaat hier om een grafelijk moer, waarin de abdij van Drongen pachtgronden had liggen, die als veeland dienst deden en die gedeeltelijk begroeid waren met berken en gedeeltelijk uit moergronden en grasland bestonden. Dit alles zou volgens Gottschalk aansluiten bij A 2603: ‘Ghi sult vinden jonghe baerken’. Het gaat in de Reynaert echter niet om het toponiem ‘De Berken’. Uit het door Gottschalk gepresenteerde document is voor de interpretatie van VdvR enkel op te maken dat in de streek ten zuidwesten van Hulsterlo berken voorkwamen. Men kan er alleen uit afleiden dat Reynaert (en de Reynaertdichter) wellicht aan de werkelijkheid ontleende elementen gebruikt om de schatplaats te schilderen. Onderzoeksresultaten van het ene vakgebied kunnen niet probleemloos overgeheveld worden naar een ander zonder kritisch te blijven stilstaan bij de eigen kenmerken en de eigen methodologie van elk van deze wetenschapsgebieden. Vgl. onze p. 177.

[p. 482]

de nodige voorzichtigheid kunnen opmaken, is dat er in de dertiende eeuw een bos van Hulsterlo was. Een aantal dertiende-eeuwse documenten betreffende de onmiddellijke omgeving van Hulsterlo vermelden er bossen en beboste moergronden⁽⁸⁰⁶⁾. We mogen uit de gegevens concluderen dat het ‘bosch van Hulsterlo’ aan een buiten-tekstuele realiteit beantwoordde. Het gaat om een overblijfsel van het Wase Koningsforeest, dat zich gedurende de vroege middeleeuwen en zeker nog tot de elfde en twaalfde eeuw uitstrekte over de helft van het Waasland⁽⁸⁰⁷⁾. Het was een van de grootste wouden van Vlaanderen en het genoot grafelijke bescherming (aanstelling van forestiers, valkeniers en jagers). Het grafelijk woud werd nadien stelselmatig ontgonnen na grafelijke schenkingen, voornamelijk vanaf het einde van de twaalfde eeuw⁽⁸⁰⁸⁾. Het werd volgens A. Verhuist omgeven door ‘wastinen’ in het zuiden en door veengronden in het noorden. Ook een aantal toponiemen (Loweg, Lohoek⁽⁸⁰⁹⁾) wijst op een bosrijk gebied.

(806) Het bos van Hulsterlo wordt o.a. vermeld in 1231 bij een verkoop van grond van de abdij van Ten Duinen aan Ter Doest in de buurt van Graauw. Zie M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten en het Land van Saaftinge, p. 80. Vgl. P.J. BRAND, Hulsterloo, p. 10, die een deel van deze oorkonde publiceert. Bij de bepaling van de ligging wordt het bos van Hulsterlo als referentiepunt bepaald: ‘recta linea ascendente versus orientalem plagam silve de Ulsterlo’. Het bos van Hulsterlo bestond zelfs nog in 1369, toen de abdij van Drongen, als compensatie voor de slechte kwaliteit van een aantal moergronden bijna 50 ha extra moergrond kreeg, waarvan ca. 5 ha ten noordoosten van het bos van Hulsterlo. Zie GOTTSCHALK, p. 330.

(807) Het was een groot ‘jachtforeest’, dat eerst eigendom was van de Karolingische koning en later van de graaf van Vlaanderen. Zie o.a. A. VERHULST, Het landschap in Vlaanderen, p. 68. Het strekte zich uit ‘over het hele grondgebied van de gemeenten Kemzeke, Sint-Gillis, Sint-Pauwels, Nieuwkerken, Sint-Niklaas, delen van de gemeenten Waasmunster, Belsele, Stekene, De Klinge, Kieldrecht, Vrasene, Haasdonk, en verder noordwaarts over de tegenwoordige Belgisch-Nederlandse grens tot bij Hulst, waar het bos Hulsterlo, waarover de Reinaert spreekt, er een uitloper van was.’ Een kaart van dit ‘foreest’ in A. VERHULST, p. 56 (zie onze bijlage nr. 13).

(808) A. VERHULST, Het landschap in Vlaanderen, p. 76.

(809) Het is echter niet uit te sluiten dat deze toponiemen verwijzen naar de plaats Hulsterlo: de ‘Loowech’ zou dan de weg zijn die naar Hulsterlo (tot Lo(e) verkort) loopt, enzovoort. Deze stelling vraagt echter bijkomend toponymisch onderzoek dat buiten het domein van onze studie valt.

[p. 483]

De plaats Hulsterlo is het oudst bekende ontginningscentrum in noordelijk Vlaanderen. Het werd gesticht door de premonstratenzers van Drongen na een schenking van Iwein van Aalst (of Iwein van Gent, heer van Waas, Drongen en Liedekerke en zwager van graaf Diederik van de Elzas) in 1136⁽⁸¹⁰⁾. In de schenkingsakte is sprake van bos, moer en weide: ‘cum sylvis et moer et pratis et pascuis’⁽⁸¹¹⁾. Hulsterlo lag volgens de stichtingsoorkonde nabij het Waasland⁽⁸¹²⁾. Hulsterlo werd aan het Wase Salegem gegeven. In 1138 werd de abt van Salegem belast met een hervorming in Drongen. Drongen werd meteen de hoofdabdij en Salegem (samen met Hulsterlo) werd er afhankelijk van. Rond 1235-1240 schonk Drongen de helft van de opbrengsten van de gronden nabij Hulsterlo aan de gravin in ruil voor een betere bescherming⁽⁸¹³⁾. In 1258 werd een aantal van deze moeren en ‘wastinen’ opnieuw aan Drongen verkocht. Een ervan (ruim 280 ha) lag bij de Eekberg in de Vissemere (Sint-Gillisbroek).

Hulsterlo genoot reeds in de dertiende eeuw grote bekendheid. Het was een bedevaartoord, tevens het doel van strafbedevaarten⁽⁸¹⁴⁾. Deze afgelegen plek won nog aan belang naarmate de moerontginning

(810) Zie M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten, p. 38; en P.J. BRAND, Hulsterloo, p. 9.

(811) [‘met bossen, moeren, weiden en meersen’]. Zie P.J. BRAND, Hulsterloo, p. 9. Gepubliceerd in A. MIRAEUS, Opera diplomatica... 4 vol. Leuven/Brussel, 1723-1748, m.n. vol. I, p. 177. Ook in de bevestigingsakten van 1160, 1198 en 1241 is nog steeds sprake van bossen, moer en weiden.

(812) Gepubliceerd in: J.J. DE SMET, Corp. Cron. Flandr.: Chron. Trunch., p. 705, en opgenomen in P.J. BRAND, Hulsterloo, p. 14. Het document situeert Hulsterlo zelf niet in het Waasland, wel een eerste stuk grond dat aan Drongen geschonken wordt (‘in fundo Wasiae situm’). We menen evenwel te mogen afleiden dat ook Hulsterlo hier in of nabij het Waasland wordt gesitueerd. Hulsterlo ligt ‘inter praedicta loca sitis’ (nl. het ‘Conegesfort et villam Bardemara, nunc Salechem vulgo nominatam’). Bij de parochiegrensafbakening in 1257 behoorde Hulsterlo niet tot het Waasland.

(813) P.J. BRAND, Hulsterloo, p. 17 en 26, meent dat het gaat om een schenking van moergronden circa 1235. Het zou hier gaan om de helft van het Drongense bezit bij Hulsterlo. M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten, p. 88, dateert de overeenkomst tussen gravin en abdij in 1241. De oorzaak van de grafelijke participatie was dat de abdij moeite had om de uitgestrekte moergronden te verdedigen tegen de aanspraken van de nabij gelegen parochies. Het ging niet om een echt in tweeën verdelen, maar om een verdeling van de inkomsten van deze stukken land. Het betrof vooral de tienden op de nieuwwinningen (novalia), dus opnieuw uitgebate gronden die buiten de parochiegrenzen vielen. Daarom was de afbakening van de parochies vooral voor de abdijen van belang.

(814) zie P.J. BRAND, Hulsterloo, p. 42-43. Brand verwijst naar J. CANNAERT, Bydragen tot de kennis van het oude strafrecht in Vlaenderen. Gent, 1835, p. 356. Hulsterlo stond op de ‘pelgrimagienlijst’ van Aalst, Oudenaarde (bijv. in 1328), Dendermonde, Gent (reeds in de eerste helft van de dertiende eeuw) en Ieper. Thomas van Savoye, echtgenoot van gravin Margareta, beval te Hulsterlo de Mariaverering aan. Later, in 1351, schrijft Lodewijk van Male dat Hulsterlo ‘vele versocht es’ (BRAND, p. 42). Dit verklaart misschien waarom de Zuidvlaamse auteur van de RII in zijn verhaal deze plaats niet vervangt door een lokaal toponiem. Vgl. n. I 303.

[p. 484]

belangrijker werd. De onnauwkeurige afbakening van de grenzen zorgde meer dan eens voor conflicten.

Bovenstaande gegevens plaatsen deze plek uit het verhaal in een ruimer kader en kunnen belangrijk zijn voor de lezing van de Kriekeputtepassage. Ze geven mogelijkerwijze ook inzicht in Willems poëtica en zijn verhouding tot zijn publiek. Er wordt in VdvR verwezen naar een plek die het primaire publiek kent. De toehoorders worden op deze manier Reynaerts getuigen.

Vanuit Hulsterlo stuurt de vos de vorst naar een plek er niet ver vandaan, in het zuidwesten, met name ‘Een borne heet Krieke pit’ (A 2578)⁽⁸¹⁵⁾. De naam Kriekeput is wellicht ontstaan uit ‘Kreekput’, ‘put nabij een kreek’ of ‘put van de kreek’⁽⁸¹⁶⁾. In 1914 ontdekte D.A. Stracke in het archief van de abdij van Drongen een document met een vermelding van een Kriekeputte, dat een opvallende verwantschap vertoont met het Kriekeputte uit de Reynaert⁽⁸¹⁷⁾. De ‘Criekenput’ resorteert in het document onder het gebied dat ‘Den Eecberch’ wordt genoemd. Is er een antwoord mogelijk op de vraag of de vermelding van het Kriekeputte uit VdvR en het Kriekeputte uit 1444 naar dezelfde lokatie verwijzen?

De door Stracke geciteerde tekst vraagt enige toelichting. H. Plasch is (zeker) sinds 1421 pachter van bijna alle gronden en tienden van De Kluize (Sint-Pieters) en Salegem (Drongen) te Sint-Gillis. Het feit dat in dit document de gronden zo gedetailleerd worden opgegeven, daar waar dit tevoren (1350-1433) niet het geval was, zou erop kunnen wijzen dat sommige van deze gronden pas tijdens de vijftiende eeuw aan belang wonnen omdat ze toen door de moerontginning commercieel belangrijk werden. In dit opzicht is het trouwens opvallend dat bij de ver-

(815) De vorm ‘tromp boem’ uit hs. F 2541 is naar alle waarschijnlijkheid een corrupte vorm. Er is meermaals (I. Teirlinck, J.W. Muller, e.a.) gewezen op de overeenkomst met de wijk en het riviertje ‘De Tromp(e)’ te Kemzeke-Stekene, ten zuidwesten van Hulsterlo. Zie hierover o.a. onze n. I 284. ‘Borne’, een metathesis van bron, betekent ‘put’, ‘water’.

(816) Deze etymologie werd reeds naar voren geschoven door J.F. Willems, I. Teirlinck, M. Gysseling en H. HEYSE, Kriekeputte revisited, p. 58. Heyse is de enige die gewaagt van ‘put nabij de kreek’. Zie deel I p. 137. M.b.t. Kriekeputte zijn talloze lokalisaties en etymologieën naar voren geschoven. Zie I. TEIRLINCK, De toponymie, p. 124-140. Voor latere studies, zie deel I. In de streek van Nieuw-Namen, Kieldrecht en De Klinge worden nu nog steeds drie plaatsen aangewezen als het Kriekeputte uit de Reynaert. Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 207 en R. VAN DAELE, e.a., Het land van Reynaert, p. 55-70.

(817) ‘Den Eecberch Hainderic Plaschs heeft int landt dat men heet Goudekinsberch VIII bunder I ghemet, tsamen omme XXVI schellingen groten. Item dland ten Criekenputte, groot omtrent XI bunder II ghemeten CX roeden. Item Tganselant, groot omtrent XLI ghemeten, tsamen om XIIII schellingen groten. Item int lain Ten Abeele II ghemeten. Item noch Ten Abeele I ghemet dat ghestaen heeft up meester Rogiere, tsamen omme VI schellingen grote somme. XLVI sch. gr.’ Zie ook onze p. 54 e.v. en bijlage nr. 3.

[p. 485]

melding van Kriekeputte geen cijns wordt vermeld, maar dat deze cijns wordt samengeteld met de cijns van een ander stuk land⁽⁸¹⁸⁾.

Met ‘Den Eecberch’ wordt een complex van gronden bedoeld dat zich rondom de eigenlijke Eekberg uitstrekte. Kriekeputte ligt vlak bij deze Eekberg, met name tussen het Rode Moer, de Vissemere en de Turfbanken. H. Heyse heeft de vermelde stukken land op kaart gebracht en daarbij de (onnauwkeurige) lokalisaties van D.A. Stracke en J.C. Maris⁽⁸¹⁹⁾ gecorrigeerd. De ‘Eecberch’ ligt in het Sint-Gillisbroek (‘Vissemere’), ten zuiden van de Rode Moerpolder. De omschrijving ‘ten Criekenputte’ zou erop kunnen wijzen dat het land bedoeld is ‘(na)bij’ of ‘aan’ een put met de naam ‘(den) Criekenputte’. Criekenputte ligt midden in een moerontginningsgebied⁽⁸²⁰⁾.

Het document van Stracke dateert uit 1444, circa twee eeuwen na het ontstaan van VdvR. Een mogelijke identificatie van beide Kriekeputtes is een hachelijke onderneming. Toch is het niet onmogelijk dat Kriekeputte inderdaad een werkelijk bestaand toponiem was. Het aannemen van een historisch lokaliseerbaar Kriekeputte is zelfs van wezenlijk belang voor de interpretatie van het verhaal voor een aantal onderzoekers. In G.-H. Arendts⁽⁸²¹⁾ interpretatie moet Kriekeputte een werkelijk bestaand toponiem geweest zijn. Wij volgen Arendt. Reynaert verdraait de werkelijkheid. Wat werkelijk is, wordt vervormd tot leugen en wat leugen is, blijkt waar te zijn. Kriekeputte bestaat, de schat niet. De koning zal na de beschrijving van deze duistere plaats niet twijfelen aan de schat, maar wel aan de lokalisering. Reynaert vervaagt en verduistert.

(818) De onderaan de passage vermelde totale som bedraagt 46 ‘schellingen groten’. Dit is de som van alle genoteerde bedragen. De pacht voor ‘dland ten Criekenputte’ wordt samengeteld met die van ‘Tganselant’. Beide stukken liggen daarom wellicht naast elkaar, zoals dit op Heyses kaartje (zie bijlage nr. 4) het geval is. H. HEYSE, Kriekeputte revisited, brengt ze met elkaar in verbinding langs een andere weg: beide liggen ‘in de Eecbergh, bij voorkeur in het Rode Moer omdat de vroegere verzamelnaam, Goudekinsberg, betrekking had op het Rode Moer’ (p. 62). Het Rode Moer was deel van De Kluize. Hier worden gronden van Salegem in het gebied van De Kluize vermeld. De cijfers reveleren opvallende verschillen in prijs. Het land ‘Ten Abeele’ is 1 ha 33 a groot, maar de cijns bedraagt 6 schel. grot.; de ‘Goudekinsberch’ is 11 ha 14 a groot, de pacht 14 schel. groten. Het allergrootste stuk land (‘dland ten Criekenputte-Tganselant’) is ruim drie maal zo groot als dat van ‘Goudekinsberch’ maar de pacht is slechts de helft (33 ha 85 a voor 14 schel. grot.). Zou dit erop wijzen dat rond 1444 ‘Ten Abeele’ het vruchtbaarste, dus ‘moer-rijkste’ stuk grond was, en het land ‘ten Criekenputte’ en ‘Tganseland’ bijna volledig uitgeveend of weinig veenrijk was?

(819) Zie deel I p. 137. Kaartje van Herman Heyse, bijlage nr. 4. Heyse omcirkelde de lokalisaties van Stracke (‘S’) en Maris (‘M’).

(820) Hiernaar verwijzen nog vele huidige toponiemen in de buurt: Rode Moer, Turfbanken, Zoutkeet, Pannenkeet. De laatste twee verwijzen naar zoutwinning uit turf.

(821) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 77. Arendt laat het echter bij een korte vermelding en hij werkt niet uit waarom het toponiem hier gebruikt wordt en hoe het functioneert. Zie onze n. I 580.

[p. 486]

Het primaire Reynaertpubliek kende Hulsterlo zeker en Kriekeputte misschien. De toehoorders doorzien Reynaert, Nobel niet. Van een koning, die zich met staatszaken bezighoudt, verwacht men dat hij Aken en Parijs kent, de kroningssteden van het Duitse en het Franse rijk. Vandaar zijn vraag

Ic hebbe ghehoort nomen Aken
Ende Parijs. Eist daer yet na?
Ende also als ic versta,
So smeekedi, Reynaert, ende roomt.
Krieke putte, dat ghi hier noomt,
Wanic es een gheveinsde name.’ (A 2630-2635).

Nobel doorziet Reynaerts intenties niet meer. Een koningsschat wordt toch bewaard in een koninklijke stad? Hij blijft aarzelen (zoals eerder in A 2514-2517 en A 2529). Reynaerts antwoord is spottend maar ook scherp (‘ombequame’ in A 2636 en ‘verbalch hem’ in A 2637). Hij intensifieert de spot door juist in deze context gebruik te maken van geografische namen. De toponymie schept verwarring, illustreert Reynaerts taalmisbruik, verdraait de waarheid in een leugen. Reynaert doet dit door middel van twee ironiserende formules:

Coninc, ghi zijter also na
Alse van Colne tote meye. (A 2638-2639)

en

Waendi dat ic hu die Leye
Wille wijsen in die flume Jordane? (A 2640-2641).

De eerste is een grappige, spreekwoordelijke vermenging van een tijdsen een plaatsbepaling. Het betreft het samenbrengen van een kerkelijk feest en een land, streek of stad. We kunnen deze spot vertalen als ‘U bent er zo dicht bij als Keulen van mei ligt’. Dergelijke formules werden in de ‘matière renardienne’ frequent gebruikt. In de Reynardus vulpes voegt de vertaler nog een andere formule toe, nl. ‘et quantum Pasca distat ab Ytalia’ (L 1290). De spot in VdvR is verwant met de nonsensicale spot in de Ysengrimus, waar dergelijke formules ook voorkomen⁽⁸²²⁾. Reynaert drijft de spot nog verder in een tweede formule door

(822) In het epitaaf van Ysengrimus wordt vermeld dat de wolf stierf op het einde van de lente ‘tussen Cluny en Sint-Jan’ (boek VII v. 421-422: ‘inter Clvniacvm et sancti festa Iohannis’), m.a.w. op een onberekenbare datum. Van Carcophas wordt gezegd dat hij afkomstig is van Estampes, dat gelegen is ‘tussen Pasen en Reims’ (boek III v. 688: ‘inter pascha Remisque’). In het eerste voorbeeld wordt een tijdsaanduiding bedoeld, in het tweede gaat het om een plaatsbepaling. Een derde nonsensicale combinatie van een plaatsaanduiding en een tijdsbepaling verschijnt in boek I v. 919-920: ‘Ergo prins fient duo sabbata Renus et Albis, / Cos prius Aprilis, quam tua lucra morer.’ [‘eerder zullen de Rijn en de Elbe twee zaterdagen worden, eerder (zal) (het eiland) Cos april (worden)’]. Zie J. MANN, Ysengrimus, p. 252, p. 334 en p. 538. Zie ook: J. GRIMM, Reinhart Fuchs, p. XCII.

[p. 487]

te variëren met het samenbrengen van toponymische ongerijmdheden. Hij vraagt zich af of de koning de Vlaamse Leie verwisselt met de bijbelse Jordaan. De koning is er niet ver naast. Niet de plaats is vals, wel de schat.

De koning zal pas van Reynaerts ‘oprechtheid’ overtuigd geraken wanneer een onpartijdig dier Reynaerts lokalisatie bevestigt. Reynaert weet dit en nog voor de koning kan reageren, neemt hij zelf het initiatief en roept een getuige op. Cuwaert, die niets van Reynaerts lokalisatie van Kriekeputte heeft gehoord, bevestigt de ligging: ‘Ne staet hi niet bi Hulst ter loe, / Up dien moer in die wostine?’ (A 2660-2661)⁽⁸²³⁾. We hebben steeds aangenomen dat de auteur het publiek tot getuige neemt voor de lokalisaties uit het Reynaertverhaal. Dit is ook hier het geval. Het lijkt gezocht om te veronderstellen dat de auteur Cuwaert, die Reynaerts woorden niet kon horen (A 2647: ‘Hem allen wonderde wat daer ware’), los van elke geografische realiteit, een fictieve lokalisatie zou laten beamen. Eerder voor de hand ligt dat deze gegevens met een dertiende-eeuwse buiten-tekstuele realiteit overeenkomen.

Een ander argument om Kriekeputte als een reëel toponiem te beschouwen, is de lokalisatie ervan door Cuwaert, nl. ‘Up dien moer in die wostine’ (A 2661). Indien Kriekeputte een fictief toponiem zou zijn, dan komt de beschrijving van Cuwaert van een plek ten zuidwesten van Hulsterlo in enkele details verbazend goed overeen met de werkelijke toestand. De term ‘moer’ wordt niet in deze betekenis in andere Middelnederlandse literaire teksten gebruikt. ‘Moer’ behoort geenszins tot het topische landschap van de Karel- of Arturroman.

De landschapselementen ‘putte’, ‘moer’, ‘wostine’ en zelfs ‘baerken’⁽⁸²⁴⁾ uit VdvR komen in de (middeleeuwse) toponymie van de streek ten zuidwesten van Hulsterlo voor. De woorden ‘moer’ en ‘wostine’ hadden in het Middelnederlands diverse betekenissen. Het MNW verklaart ‘moer’: (1) ‘slijk, slik, veenaarde’; (2) ‘veengrond, moeras, ingeland in eene veenderij’. Woestine is: (1) wildernis, woestenij; (2) jachtterrein; (3) woestijn; (4) eenzaamheid, onbewoonde plek. De vorm ‘wastine’ komt niet als een specifieke term voor⁽⁸²⁵⁾, slechts als een dialectische variant.

Wanneer ‘moer’ en ‘wostine’ zoals in VdvR in betrekking tot elkaar voorkomen, hebben ze een specifieke betekenis. Dit geldt zeker wanneer ze in verband met de streek rond Hulsterlo worden gebracht. Onder de MNW-omschrijvingen is er geen enkele die overeenstemt met

(823) F 2631-2632: ‘Ne statet niet bi Hulsterloe / Op tie moer in die woestine?’

(824) Vgl. onze n. II 805.

(825) Ook niet in A.A. BEEKMAN, MNW. XI. Aanvullingen en verbeteringen op het gebied van dijk- en waterschapsrecht, bodem en water, aardrijkskunde, enz. 's-Gravenhage, 1941.

[p. 488]

de primaire betekenis van ‘wostine’ in A 2661. Ook de omschrijving van ‘moer’ is niet volledig. Een uitweiding is daarom noodzakelijk.

‘Moer’ was een omschrijving voor een ‘moerassige plaats’⁽⁸²⁶⁾, maar de term werd vooral gebruikt om ‘veengrond’ aan te duiden. Veen is het resultaat van een verkolingsproces van planten. Uit deze veengrond of moer werd turf gewonnen die gebruikt werd als brandstof en die ook bruikbaar was voor zoutwinning⁽⁸²⁷⁾. De beide termen ‘moer’ en ‘wostine’ (eigenlijk: ‘wastine’) komen vaak samen voor⁽⁸²⁸⁾. Het zijn technische termen die een belangrijk onderscheid inhielden betreffende de kwaliteit van de gronden. Hoewel niet alle onderzoekers het eens zijn over de exacte betekenis, komt steeds weer hetzelfde onderscheid naar voren: met ‘moer’ wordt de veenlaag aan de oppervlakte bedoeld en met ‘wastina’ de ondergrond of moederbodem, die later in vruchtbaar cultuurland kon worden omgezet of verwaarloosd bleef liggen. Dit verwaarloosde land werd soms ook ‘wastine’ genoemd⁽⁸²⁹⁾. In ‘veencontext’ is ‘moer’ veenrijk en ‘wastina’ uitgeveend land, ook in VdvR.

De moerontginning won in Vlaanderen aan belang naarmate de steden (en vooral Gent) in omvang toenamen⁽⁸³⁰⁾. De turfontginning op-

(826) ‘Moer, moor, mor, morlanda’. Zie E. DE REU, Historisch-Geografisch onderzoek betreffende de moergronden, p. 34-35.

(827) Zie o.a. B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 71-88.

(828) Bijvoorbeeld: ‘wastina et moro in loco qui dicitur goudbergh’, in 1376; A.R.A. Brussel, Rekenk. 45226 fol. 95/97v^o; zie H. HEYSE, Kriekeputte revisited, p. 60. In 1312 schenkt Robrecht van Bethune aan de abdij van Drongen 134 bunder ‘que de wastines que de muer ou la environ gisant sur un lieu con apele Merdonc entre le wastine et le muer le seigneur de Steenhuse dune part et le chemin qui va vers Hulsterlo dautre part’, geciteerd uit het R.A.G., fonds Abdij van Drongen, nr. 6, cartularium, fol. 14v^o-15v^o, door B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 30.

(829) Hieruit groeide dan het in officiële documenten gemaakte onderscheid tussen ‘moer’, waarmee men het land bedoelde waar het veen nog aanwezig was (en dus extra opbrengsten meebracht bij de ontginning) en het land waar de ‘moerlaag’ volledig (of gedeeltelijk) was weggegraven of uitgeveend. Volledigheidshalve moeten wij hier aan toevoegen dat de term ‘wastine’ ook gebruikt werd om ‘heidevelden met geringe boomgroei’ en weinig vruchtbare zandbodems aan te duiden, dus in streken waar van moerontginning geen sprake kon zijn. Voorbeelden van zulke ‘wastinen’ lagen in de middeleeuwen ten noordoosten van Gent in de buurt van Hijfte en Lochristi. (Zie A. VERHULST, Het landschap in Vlaanderen, p. 43 en p. 59.) De distributie van betekenissen van ‘wostine-wastine’ (beide vertalingen van ‘wastina’ / ‘wostine’) is geenszins eenvoudig. Soms werd de term ook gebruikt voor onontgonnen land waar slechts minderwaardig of heel weinig veen aanwezig was. Zie B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 69: ‘Daar waar het veen slechts een dun laagje vormde, niet geschikt voor de moernering, of waar het slechts in banken lag, twijfelde men tussen de benamingen moer en woestijn. Men sprak er van “de moro seu wastina” [...], “moer ofte woestine”’.

(830) A. VERHULST, Het landschap in Vlaanderen, p. 78. Turf verving hout als brandstof omdat men vreesde voor een vergaande ontbossing. Vooral graaf Filips van de Elzas uitte hierover zijn bezorgdheid. Hout was immers ook nodig voor de constructie van huizen.

[p. 489]

grote schaal begon er in het midden van de twaalfde eeuw. De ontginningen in het noorden van het Waasland gebeurden pas systematisch in de dertiende eeuw, toen grote delen van het Koningsforeest en de aangrenzende woeste gronden werden aangepakt⁽⁸³¹⁾. De Noordwase ontginning is in verschillende stadia verlopen, afhankelijk van de eigenaar van de grond, de dikte van de laag⁽⁸³²⁾, de toegankelijkheid en de infrastructuur. Niet overal werd tegelijkertijd moer ontgonnen. Wellicht is de ontginning begonnen op enkele verspreide plaatsen voor lokaal gebruik. Tijdens de late dertiende en de (voor de moernering gouden) veertiende eeuw werden de grootste voorraden turf in Vlaanderen gewonnen te Kieldrecht, Verrebroek en Kallo, dit is in de buurt van Hulsterlo. Deze moeren in noordoostelijk Vlaanderen waren de ‘turfmijnen’ van de Vlaamse graven⁽⁸³³⁾. Maar ook reeds vroeger had deze streek uit moernering belangrijke inkomsten⁽⁸³⁴⁾. Naast de Vlaamse graven hadden ook heel wat kloosters gronden in het noorden van het Waasland⁽⁸³⁵⁾.

(831) Tje o.a. A. VERHULST, Het landschap in Vlaanderen, p. 87. Ook de abdij van Boudelo was op het gebied van de ontginning zeer actief.

(832) De ontginningsgebieden waar een dikke veenlaag voorhanden was en waar de veenlaag aan de oppervlakte lag, waren de meest gegeerde gronden. Het is logisch dat wanneer de moerontginning in volle expansie kwam, deze ‘vette’ gronden het eerst geëxploiteerd werden.

(833) Zie B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 80-84. De veertiende-eeuwse moerrekeningen (oudere zijn niet overgeleverd) bewijzen dat het hier om een bijna industriële ontginning ging.

(834) Het bewijs dat in het noorden van het Waasland reeds in het midden van de dertiende eeuw belangrijke moerontginningen plaatsvonden, is af te leiden uit het feit dat in 1257 in deze streek de parochiegrenzen tussen Sint-Gillis, Verrebroek, Kallo, Kieldrecht en Saaftinge (in de Vier Ambachten) definitief werden vastgelegd. Dit gebeurde vooral om betwistingen in verband met het recht op tienden te voorkomen. Vooral de vruchtbare gronden werden zeer nauwkeurig ‘afgepaald’. Uit deze afbakening leren we dat er in deze parochies een verspreide bewoning was. H. HEYSE, Kriekeputte revisited, p. 64, grijpt naar de inventaris van de Sint-Pietersabdij van 1281 (R.A.G., Sint-Pietersabij, SP1, nr. 125) om te bewijzen dat er rond 1250 in het noorden van het Waasland enige gegroepeerde bewoning was. Tussen deze kleine parochiekernen en enkele uithoven van institutionele instellingen woonden eenlingen.
Een ander bewijs van vroege moerontginning (nl. in 1260) is een geschil tussen de heer van Beveren en de gravin van Vlaanderen om ‘de wastines et de muer’ in dit gebied (B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 80-81). Geleidelijk aan werden zo alle stukken van het noorden van het Waasland verpacht, een proces dat in 1399 voltooid was.

(835) Zo hadden de abdijen van Drongen (Salegem) en Sint-Pieters (Kluize) in de buurt van Meerdonk, Sint-Gillis en De Klinge vele woeste gronden kunnen kopen of uit schenking verkregen van de graven van Vlaanderen. De abdij van Drongen kocht van gravin Margareta in 1256 140 bunder woeste grond in het Sint-Gillisbroek (Vischmere). Voor deze verkopen en aankopen werden door Margareta speciale ambtenaren, nl. ‘venditores wastinarum in tota Flandrie...’, aangesteld. De clerici die de koop in 1256 sloten waren ‘frater Wilhelmus de Bodeloe en Balduinus de Somerghem’. (Zie B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 46-47, en Th. LUYKX, De grafelijke financiële bestuursinstellingen, p. 216-217.) Op hun beurt konden de abdijen deze gronden dan weer verpachten. Hierdoor stimuleerden de graven de omzetting van woest land tot cultuurland.

[p. 490]

Het Kriekeputte uit 1444 lag op het grondgebied van Salegem. Dit hof van Drongen slaagde er tijdens de dertiende en veertiende eeuw in heel wat woeste gronden in cultuurland om te zetten. De abdij verpachtte de gronden nadien. Niet alle gronden die de benedictijnen en de premonstratenzers hier ontgonnen, bleken rijk aan veen. Soms ging het om erg dunne lagen, waarvan de opbrengst klein was (vgl. het toponiem ‘Quavene’ in het Sint-Gillisbroek⁽⁸³⁶⁾).

Een aantal toponiemen in dit gebied, vooral met ‘-put’ als het tweede samenstellende deel, verwijst naar kleinschalige turfontginning. Dit feit kan diverse oorzaken hebben: of het ging om minder goede veengronden⁽⁸³⁷⁾, of om een kleine individuele ontginning aan de rand van een groot woest complex dat door kleine pachtboeren werd ontgonnen⁽⁸³⁸⁾, of om oudere turfontginningsgebieden. Voordat de grootschalige turfontginningsprojecten plaatsvonden werd in gebieden waar de grond niet zeer veenrijk was, slechts turf gestoken naargelang van de behoeften van een kleine gemeenschap, (bijvoorbeeld een kloosterhof). Hiernaar verwijzen ‘Zandput’ en ‘Wolfsput’ (reeds opgetekend in 1198⁽⁸³⁹⁾) en gelegen in de buurt van het Kriekeputte uit 1444. Misschien was de Wolfsput een van de eerste turfputten van De Kluize, die later vervangen werd door een grotere ontginningsplaats⁽⁸⁴⁰⁾? Is ook de Kriekeputte een dergelijke moerput geweest? Indien het hier om een kleine turfontginningsput ging, is de verklaring ‘put bij de kreek’ aannemelijker dan ‘put van de kreek’⁽⁸⁴¹⁾. Volgens H. Heyse was de Krie-

(836) B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 49. Ook het toponiem ‘Torefbanken’ (waar de turf slechts in banken ligt) te Meerdonk wijst in dezelfde richting. In een oorkonde van 1369 beklaagt de abdij van Drongen zich over de geringe waarde van de grond: ‘oec vele mours ende wostinen... ghenoot ende gheploot hadde die van crancker waerden was’ en dat ‘de plaetsen so ondiepe van moure ende so magher van gronde’ waren (p. 49). Ook in het Rode Moer (Sint-Pieters) was de veenlaag niet erg diep (p. 46).

(837) De abdij van Drongen kwam meermaals in conflict met de graven vanwege de slechte opbrengsten van de magere gronden. Zie ook onze n. II 836.

(838) Vgl. A. VERHULST, Het landschap in Vlaanderen, p. 76.

(839) In een oorkonde over de gronden van Cambron te Dorpe (d.i. Clinge) wordt ‘woestine’ gelokaliseerd ‘en un lieu ke on apiele Vene deles un lieu ke nomme Wlspit’ (1279). Deze Wolfsput lag aan de westrand van de Rode Moer. Zie B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 28; en M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten, p. 159. Een oudere vermelding betreft een grafelijke bevestiging van een schenking uit 1160 in 1198 van Boudewijn IX, graaf van Vlaanderen: het gaat om ‘aliquantulum silve mee cuius donationis positio hiis terminis coartatur: a via videlicet que ducit versus Calf usque ad morum, et secus morum usque ad locum qui dicitur Wlfsputte’. Zie AUGUSTYN, p. 44-45.

(840) Vgl. H. HEYSE, Kriekeputte revisited, p. 63. Zie onze p. 137.

(841) H. HEYSE, Kriekeputte revisited, p. 61-63. Volgens Heyse lag er inderdaad water in de buurt van de Eekberg rond 1250. De grens tussen Sint-Gillis en Vrasene (vgl. de parochieafbakening van 1257) werd gevormd door een oude gracht (‘vetus fossa’), die gevoed werd door de oude Havengracht. Zie ook B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 39-41, m.n. p. 41. Er waren in de middeleeuwen in het noordwesten van de Wase polders uitlopers van het ‘Hulsterse Krekenstelsel’, zoals het toponiem ‘Goudekine vorde’ (‘voorde’, d.i. doorwaadbare plek’) bewijst. Kaartje, zie onze bijlage nr. 4.

[p. 491]

keput in de tijd dat VdvR geschreven werd, niet meer in gebruik. Het is ook mogelijk dat het hier ging om een weinig vruchtbare en winstgevende ontginningsplaats.

Bij de parochieafbakening van de noordelijke gemeenten van het Waasland in 1257 wordt één strook niet afgebakend, namelijk van Honteoorde (Hontemude) tot Goudekinevorde, dit wil zeggen van Saaftinge tot Hulsterlo⁽⁸⁴²⁾. De reden waarom Walter de Croix, de bisschop van Doornik, de grenzen in deze strook niet afpaalt, is dat de streek tussen deze twee punten land niet voor onmiddellijke moerontginning in aanmerking kwam. Dit betekent dat hier geen betwistingen in verband met tienden konden plaatsgrijpen. De vage afbakening wijst op woest of nog niet ontginbaar land⁽⁸⁴³⁾. De streek wordt gekenmerkt door een zeer verspreide en geringe bewoning. Tot slot verwijzen ook een aantal toponiemen naar het wilde uitzicht ervan, zoals de toponiemen ‘Vissemere’ en ‘Rietland’ en de aanduidingen ‘moere’, ‘broeck’ en ‘schoor’. De streek waar het Kriekeputte uit het Drongense archief lag, was in het midden van de dertiende eeuw alleszins nog een woest gebied met hier en daar een kleine lokale put waar moer werd ontgonnen.

Wij zijn bewust blijven stilstaan bij de mogelijke identificatie van het Kriekeputte uit de Reynaert en het Kriekeputte van 1444 uit het Drongense archief. De bedoeling was niet om een band te leggen tussen Drongen en VdvR zoals Stracke dat deed, noch om het verhaal te dateren of om een nauwkeurige lokalisatie van deze plaats vast te stellen. Wij wilden alleen onderzoeken of beide Kriekeputtes met elkaar in verband kunnen worden gebracht. De conclusie is dat de Kriekeputte uit

(842) R. VAN GERVEN, De Scheldepolders van de Linkeroever, p. 121, geeft het volledige document in vertaling. De betreffende passage luidt: ‘Van Hontorde tot Goudekinevorde bij Hulsterlo bepaalde hij geen grens doorheen de moeren vermits tussen die twee punten land en moeren lange tijd ongebruikt zullen blijven.’ [‘per medium mori nullam fecit limitationem, que inter illas duas metas terre et morum per longum tempus inculte remanebunt.’] zie B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 54, met een kaart van de grensafbakening p. 52; zie onze bijlage nr. 14.

(843) Hetzelfde is te constateren m.b.t. de parochiegrensafbakening van 1257 voor het gebied rond Kriekeputte. B. Augustyn leidt uit de parochieafbakening nabij deze plaats af dat de grens tussen Meerdonk en Sint-Gillis rechtlijnig liep en geen bestaande wegen volgde (zie Bijdrage tot het ontstaan, p. 50 en p. 52). In het gebied tussen Salegem en De Klinge liepen nauwelijks wegen. Geleidelijk aan ontstonden er kleine weggetjes en dammetjes die vorderden naarmate de moerexploitatie verder ging en die pas ontstonden na het midden van de dertiende eeuw. Zie H. HEYSE, Kriekeputte revisited, p. 64. In 1281 was het Salegembroek een der eerste tot cultuurland omgeschapen stukken land in dit gebied (zie AUGUSTYN, p. 48).

[p. 492]

het Drongense archief in de dertiende eeuw best een veenput in een ongecultiveerd en woest landschap zou kunnen zijn geweest. Dezelfde identificatie is mogelijk voor de Kriekeputte uit VdvR. De gegevens uit VdvR laten niet toe om een precieze lokalisering van Kriekeputte te bepalen. Het kan gaan om een kleine turfontginningsplaats in een uitgestrekt en wild gebied met verspreide bewoning of om een plaats in de buurt van een ontginningsplaats, temidden van reeds ontveend land (‘wastina’) waarop wildgroei (dus wildernis) ontstond⁽⁸⁴⁴⁾.

Wat ons onderzoek heeft opgeleverd, is dat enkele ruimtelijke details in VdvR overeenkomen met het uitzicht van de streek rond de Eekberg vóór 1270 en met een aantal activiteiten die er plaatsvonden⁽⁸⁴⁵⁾. De ligging van dit gebied ten zuidwesten van Hulsterlo in een streek vol moergronden en ‘wastinen’ strookt met de gegevens die Reynaert en Cuwaert verstrekken. Hieruit afleiden dat het Kriekeputte uit VdvR het ‘Criekenputte’ uit het Drongense archief is, blijft hypothetisch⁽⁸⁴⁶⁾. De mogelijkheid blijft steeds open dat het hier om een toeval gaat of dat het ‘Criekenputte’ uit 1444 een reminiscentie aan het Reynaertverhaal is. Het is natuurlijk ook mogelijk dat er verscheidene ‘kreek-

(844) Men zou zelfs kunnen overwegen om in de beschrijving van Kriekeputte nog meer realistische elementen te zien. De omschrijving dat op die plek in geen half jaar iemand langskomt, tenzij een aantal ongure individuen, zou dan verbonden kunnen worden met het ontginnen van turf zelf. In de winter (Cuwaert spreekt van hevige kou en honger) waren deze verre uithoeken ongetwijfeld verlaten. Het uitsteken van turf gebeurde in de lente. Hij werd dan in de zomer gedroogd en pas na de zomer en vóór de vorstperiode weggehaald.

(845) De landschapsreconstructie van dit gebied op de grens van het Waasland en de Vier Ambachten in de dertiende eeuw is echter in tweevoudig opzicht een zware taak. Vooreerst zijn er weinig dertiende-eeuwse documenten (rekeningen en pachtboeken) waarin gedetailleerde informatie te vinden is, overgeleverd. We beschikken slechts over een aantal schenkings- en bevestigingsoorkonden en documenten waarin betwistingen worden geregeld. Bovendien onderging deze omgeving na de dertiende eeuw heel wat veranderingen die het landschap voortdurend ingrijpend of minder ingrijpend wijzigden, zodat in het huidige landschap nauwelijks nog een referentiepunt aan vroegere toestanden te vinden is. Vooral de Allerheiligenvloed van 1570 en het doorsteken van de dijken in 1583 bij het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) hebben de merktekens uitgewist. Zie B. AUGUSTYN, Bijdrage tot het ontstaan, p. 93. E.M.K. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten, p. 246 e.v., bespreekt een aantal stormen vóór 1400, waarvan de stormvloed van 1334 een van de zwaarste was en o.a. het toenmalige Kieldrecht van de kaart veegde.

(846) De moeilijkheid dat tussen de vermelding in VdvR en het document van Stracke circa twee eeuwen liggen, wat wij eerst als zeer problematisch beschouwden, lijkt ons door dieper onderzoek iets minder problematisch. Het gebrek aan oudere vermeldingen van dit toponiem is (kan) te wijten zijn aan een combinatie van twee omstandigheden. Eerst en vooral is er het gebrek aan bronnen. De oudst overgeleverde pachtdocumenten van de abdij van Drongen over deze streek dateren pas van 1421. Maar het kan ook zijn dat een stuk land bij bepaalde gelegenheden (pacht, verkoop) opgesplitst werd. Deze stukken konden later weer gegroepeerd worden. Een plaats kon zo zijn functie en zijn nut verliezen en zo is het mogelijk dat de naam schijnbaar in alle documenten ophoudt te bestaan en later plots weer verschijnt.

[p. 493]

putten’ lagen⁽⁸⁴⁷⁾. Definitieve zekerheid hieromtrent zal er zonder nieuwe archivalische bronnen nooit gegeven kunnen worden.

Willem heeft zich in elk geval gebaseerd op gegevens die hij kende uit de extra-literaire realiteit. Wij nemen daarom aan dat de beschrijving in VdvR een historisch reële grondlaag bevat. Dit is het eerste niveau waarop we Reynaerts beschrijving van de schatwildernis kunnen lezen.

Een zuiver realistische interpretatie van de Kriekeputte-scène zou echter onrecht doen aan de tekst en aan de bedoeling ervan. Willem heeft een aantal elementen uit de realiteit gebruikt en ze in zijn literair werk een andere zin gegeven. Indien Willem in zijn verhaal Reynaert naar deze streek ten zuidwesten van Hulsterlo laat verwijzen, dan is het niet moeilijk aan te nemen dat deze eenzame plek de verbeelding heeft gestimuleerd. De stap is niet groot om dit gebied te transformeren tot een ontoegankelijke en onbewoonbare wildernis in woorden:

Vielmehr entfaltet der Raum seine symbolische Strahlungskraft am reichsten dort, wo irdische Wirklichkeit selbst als ideehaltig erfaßt und in den Stand der ästhetischen Gnade erhoben wird⁽⁸⁴⁸⁾.

Op een tweede niveau heeft de beschrijving van Kriekeputte een diepere betekenis. Willem heeft de wildheid van de streek gebruikt om er een fictieve schat te lokaliseren. Hij heeft een reële lokalisatie gebruikt als kern van een literair beeld en deze plek getransformeerd tot een topische plaats. Kriekeputte wordt een locus terribilis. Hoewel het niet om een klassieke locus terribilis gaat, is in de Kriekeputte-schildering een aantal elementen van de ‘schrikwekkende plaats’ terug te vinden. De klassieke locus terribilis bestaat uit stereotiepe elementen⁽⁸⁴⁹⁾: (1) de verlatenheid (het is er woest en eenzaam; het is er treurig, alles gebeurt er in het verborgene, weg van de gemeenschap; de plaats wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van bomen, holen, grotten en putten; de plaats is verwant met de locus desertus); (2) de onvruchtbaarheid, de onherbergzaamheid en de ongecultiveerdheid van de plaats; (3) de stilte (geen beweging, geen vogels - als er toch dieren zijn gaat het om stille of klagende wezens); (4) het gevaarlijke en het weerzinwekkende (vooral door de dierlijke bewoners: uilen, slangen, vledermuizen, giftig ongedierte); (5) de duisternis en de Unheimlichkeit (het is er meestal nacht en winter). De locus terribilis is de tegenvoeter van de locus amoenus. Angst, verwarring en chaos heersen er in plaats van lieflijkheid, vrede en harmonie. Deze ruimte kan functioneren als het oord

(847) Vgl. BROEDER ALOIS, Kreek, Kreekput, Kriekeputte, p. 87.

(848) H. MEYER, Raumgestaltung und Raumsymbolik in der Erzählkunst, in: (Red.) A. RITTER, Landschaft und Raum, p. 215.

(849) Wij ontlenen deze gegevens aan: K. GARBER, Der locus amoenus und der locus terribilis. Bild und Funktion der Natur in der deutschen Schäfer- und Landlebendichtung des 17. Jahrhunderts. Keulen/Wenen, 1974, p. 240 e.v.

[p. 494]

van de vlucht of van de verbanning uit de gemeenschap. Veelal is een verblijf in deze plaats een teken van verlatenheid, pijn, treurnis en dwaling.

Bijna al deze elementen zijn ook in de Kriekeputte-passage in VdvR terug te vinden. Kriekeputte is een geïsoleerde, onhoofse plaats, ver van de gemeenschap. De koning, de hoofse figuur bij uitstek, heeft natuurlijk nog nooit van deze plek gehoord. Het is een eenzame plek die veraf ligt van elke vorm van menselijk samenleven. Soms komt er geen man of vrouw in een half jaar⁽⁸⁵⁰⁾. Wie hier niet moet zijn, mijdt de plaats. Er zijn geen wegen of paden. Het is ook niet toevallig dat hier van een ‘put’ sprake is. Een put roept associaties op met het negatieve, het lage en het duistere⁽⁸⁵¹⁾.

Een tweede aspect van deze ruimte is haar onvruchtbaarheid en ongecultiveerdheid. De onvruchtbaarheid van de plaats komt tot uiting in de opsomming van de bewoners, in de begroeiing en in de ‘Unheimlichkeit’. Het is een woeste plaats, ‘een de meeste wildernisse l Diemen hevet in eenich rike’ (A 2582-2583) met moergronden en putten. Hoewel veen positieve associaties opriep omdat turf zorgde voor brandstof en zout, werd de moernering in de afgelegen streken bekeken als zwaar, moeilijk en vol ontberingen. 's Winters werden deze plaatsen verlaten en werd er geen enkele activiteit verricht. De enige begroeiing bestaat uit enkele bomen (‘baerken’) en ‘cruut’. De onvruchtbaarheid wordt vooral beklemtoond door de identiteit van de vaste bewoners: te Kriekeputte verblijven alleen de weerzinwekkende en onreine vogels,

[...] die hule entie scuvuut
Die daer nestelen in dat cruut,
Of eenich ander voghelijn
Dat daer waert gherne wilde zijn
Ende daer hi avontuere lijdet. (A 2589-2593).

Nabij deze plaats wonen is een straf. De uil en de ‘scuvuut’⁽⁸⁵²⁾ zijn onheilsvogels. Uil en ‘scuvuut’ zijn in Maerlants Der naturen bloeme synoniemen en komen bij de bespreking voor onder de ‘bubo’:

Bubo dats ule ofte schuvut,
Die sdaghes rust ende snachts coemt uur (boek III, v. 607-608)
[...]
Traech es hi ende cranc van daden.

(850) Vgl. Moriaen v. 2461-2462: ‘Noch daer hi sach man no wijf / Noch creature di hadde lijf’. H. PAARDEKOOPER-VAN BUUREN en M. GYSSELING, Moriaen. Zie G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 114 n. 8. Arendt merkt op dat het hier om een ‘episches Klischee fur “keine Menschenseele”’ gaat. Het betreft hier inderdaad een topische plaats.

(851) Vgl. met ‘haghedochte’, onze p. 303.

(852) ‘scovuut’ in E 2552, ‘scuufuut’ in F 2552 en ‘scuufuut’ in B 2606.

[p. 495]

 

In dat licht coemt hi node,

 

Ende wandelt gherne onder die dode (boek III, v. 622-624)⁽⁸⁵³⁾.

In de bestiariumtraditie worden de ‘bubo’, de ‘noctua’ en de ‘nycticorax’ vaak door elkaar gebruikt⁽⁸⁵⁴⁾. Deze traditie gaat terug op Isidorus van Sevilla⁽⁸⁵⁵⁾. Als de passage in VdvR teruggaat op de bestiariumtraditie, dan zijn beide vogels wellicht nachtvogels zoals bij Maerlant.

De uil is een negatieve vogel, die het licht schuwt en in verband met de doden wordt gebracht. In de middeleeuwse literatuur is de uil een topisch dier, symbool van het kwaad en de lelijkheid⁽⁸⁵⁶⁾. In de middeleeuwse iconografie wordt de uil als een negatief en bedreigend nachtdier uitgebeeld⁽⁸⁵⁷⁾. Over de juiste identiteit van de ‘scuvuut’ zijn we slecht ingelicht. De ‘ule’ wordt door de Vulpes-auteur vertaald als de ‘bubo’ en de ‘scuvuut’ als de ‘noctua’. Ook hij sluit zich aan bij de bestiariumtraditie.

We kunnen ons echter de vraag stellen of de ‘ule’ en de ‘scuvuut’ wel naar dezelfde vogelsoort verwijzen. In dit geval zou het gaan om een tautologische constructie, een stijlprocédé dat in VdvR vaker voorkomt. Meestal gaat het echter om verwante, maar niet volledig gelijke gegevens (vgl. ‘moer’ en ‘wostine’ in A 2661, ‘springhen ende loepen’ in A 2035, enz.). Volgens H. Heyse is de ‘scuvuut’ etymologisch tot

(853) E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, I, p. 190-191.

(854) Zie F. McCULLOCH, Mediaeval Latin and French Bestiaries, p. 147-148.

(855) ISIDORUS, Etymologiae, Liber XII, 39-41, bespreekt achtereenvolgens de ‘bubo’, de ‘noctua’ en de ‘noticorax’. Het zijn nachtvogels die het licht en de zon vluchten. De bubo wordt gekenmerkt door inertie. Hij verblijft dag en nacht op graven en hij woont in holen. Isidorus citeert Ovidius (Metamorfosen, 5, 549-550 over de metamorfose van Ascalaphus in uil): ‘Foedaque fit uolucris uenturi nuntia luctus,/ ignauus bubo dirum mortalibus omen.’ [Hij werd een afzichtelijke vogel, boodschapper van toekomstig ongeluk, een luie uil, een huiveringwekkend voorteken van de stervelingen’]. Zie J. ANDRE, Isidore de Séville. Etymologies. Livre XII. Des animaux. Texte établi, traduit et commenté. Parijs, 1986, p. 252-257.

(856) In Alanus van Lilies De planctu naturae ziet de dichter in een visioen Natura. Op haar kleed zijn vele vogels afgebeeld, waaronder de uil, ‘the horned owl [...], prophet of grief, sang in advance psalms of lamentation for the dead. There the night-owl grew filthy in a midden of such ugliness that one might think that Nature had been drowsy when she fashioned him’. Zie J.J. SHERIDAN, Alan of Lille. The Plaint of Nature. Translation and Commentary. Toronto, 1980, p. 89-90. Ook in Alanus' Anticlaudianus komt de uil voor, maar daar eerder in de rol van spotvogel. Meer bijbelse, middeleeuwse en klassieke verwijzingen zijn te vinden p. 89 n. 61.

(857) Voorbeelden in R.H. MARIJNISSEN en P. RUYFFELAERE, Hiëronymus Bosch. Het volledige oeuvre. Antwerpen, 1987, p. 465-466, en in P. VANDENBROECK, Jheronimus Bosch: tussen volksleven en stadscultuur. Berchem, 1987, p. 101. Als commentaar bij de prent ‘Het veld heeft ogen, het bos heeft oren’ (afbeelding 35) verklaart Vandenbroeck terecht dat de uil het beeld is van het bedreigende en het misleidende. De uil is de bespieder die de onoplettende in het verderf stort. Vos en uil komen ook samen voor op een miniatuur van Marcus Cruyt in een in Brussel bewaard antifonarium van rond 1500 (afbeelding in: J.D JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 193).

[p. 496]

de Franse ‘escoufle’ (de wouw) terug te voeren⁽⁸⁵⁸⁾. De wouw heeft in de middeleeuwse literatuur een uiterst negatieve reputatie. Het is een aaseter, die geassocieerd wordt met wellust, onbetrouwbaarheid, roofzucht, geweld en ijdelheid. Hij verleidt de zwakkeren en doodt de onschuldigen⁽⁸⁵⁹⁾. De wouw is een dagvogel. Hierdoor zou Kriekeputte bewoond worden door nacht- en dagvogels, die beide negatief zijn. De uil en de wouw zijn in de bijbelse symboliek onreine vogels⁽⁸⁶⁰⁾, boodschappers van de dood en worden in verband gebracht met de duivel. Naast de etymologie is er nog een tweede argument om in dit Reynaertvers aan de wouw te denken, met name de vaste plaats die deze negatieve vogel zich in de ‘matière renardienne’ heeft verworven. In de RdR verschijnt de ‘escoufle’ in de branches VII, XI en XVII⁽⁸⁶¹⁾. In Mar. VII 310-844 biecht Renart aan ‘Hubert l'escoufle’. De wouw delft het onderspit wanneer hij bij de vredeskus door de vos wordt opgegeten. In branche Mar. XI 550-636 ontdekt de vos een wouwenest. Wanneer hij de jongen opgegeten heeft, wordt hij ongenadig aangevallen door het

(858) H. HEYSE, De kievit roept ‘kievit’, maar riep de schavuit wel ‘scuvuut’?, in: Tiecelijn, 3 (1990), p. 22-26. Zowel Van Dale als De Vries (Etymologisch woordenboek) leiden de moderne schavuit af van de ‘scuvuut’. Alle bronnen verklaren dit als de nachtuil. Meestal wordt hieraan toegevoegd dat ‘scuvuut’ een onomatopee (wat niet klopt) is en/of dat het via volksetymologie terug te voeren is tot de Oudfranse ‘choette-chouvette’. H. Heyse verklaart ‘scuvuut’ uit ‘escoufle’ (via ‘escufle/escouffle/escouble/escofle’ komt hij bij ‘scopula/scopicula’, het verkleinwoord van ‘scops/scopes’. Ook deze vogel is terug te leiden tot de nachtuil). In het Frans deed zich echter een betekenisverschuiving voor en ontwikkelde de nachtuil tot de ‘escoufle’, d.i. de milvus milvus, de wouw. Zie B. VAN DEN ABEELE, L'escoufle: portrait littéraire d'un oiseau, in: Reinardus, 1 (1988), p. 5-15.

(859) B. VAN DEN ABEELE, L'escoufle, p. 7-9; H. HEYSE, De kievit roept ‘kievit’, p. 24.

(860) De onreinheid van een aantal vogels heeft bijbelse wortels. In het boek Leviticus 11 wordt na de beschrijving van de eredienst een aantal wetten geformuleerd over reinheid en onreinheid. Onreine dieren mochten niet gegeten worden. In de verzen 13-19 worden de onreine vogels, waaronder de wouw, opgesomd. Zie deel II n. 656 (vgl. Deuteronomium 14, 12-18). Vgl. met B. VAN DEN ABEELE, L'escoufle, p. 10. In Van den gheesteliken tabernakel weidt Jan van Ruusbroec uit over de onreine vogels (‘Van den XX voghelen die God verboet den Joden tetene’). De uil is de elfde vogel die hij bespreekt. Steeds keren dezelfde elementen terug: de uil schuwt het licht en dus de genade Gods. Mensen ‘die den ule gheliken, die sijn ledich ende traghe, ende scuwent licht. Want si en willen kinnen noch minnen noch redene noch ondersceet versinnen. Maer sonder alle doechde willen si vlieghen ende rasten in deemsterheiden. Ende si wandelen gherne bi den doeden, dat es: bi denghenen, die hen gheliken, in der secten; ende sijn doet vore Gode, ende verworpen van der heilegher Kerken. [...] want si en volghen gheenre redenen.’ Zie D.A. STRACKE, Jan van Ruusbroec. Werken. VI. Van den gheesteliken tabernakel. (Deel II.) Mechelen/Amsterdam, 1934, p. 343. Vgl. R.H. MARIJNISSEN en P. RUYFFELAERE, Hiëronymus Bosch, p. 465-466.

(861) Zie M. DE COMBARIEU DU GRES, Le Roman de Renart. Index des thèmes, p. 281-282.

[p. 497]

ouderpaar. De ‘escoufle’ wordt als wild en bijzonder gevaarlijk afgeschilderd⁽⁸⁶²⁾. Ook de uil speelt een - zij het marginale - rol in de ‘matière renardienne’: de duistere Kunin in de Reinhart Fuchs is wellicht een dwergooruil, een dier dat in het verborgene werkt⁽⁸⁶³⁾.

Het land rond Kriekeputte is een ruimte waar stilte heerst. Wat hier gebeurt, moet plaatsgrijpen in het verborgene, zonder dat iemand er weet van heeft. Het gaat om een doodse streek. Het behoeft geen betoog dat dit land bijzonder gevaarlijk is. Wie er komt, gaat geen rechte wegen. Het is een streek waar outlaws en misdadigers thuis zijn. Zo moeten we ook Cuwaerts getuigenis in A 2660-2674 en Reynaerts reactie hierop in A 2675-2684 interpreteren. Reynaert heeft de haas gevraagd naar de lokalisatie van Kriekeputte. De haas geeft echter meer informatie dan gevraagd is en haalt herinneringen boven die de plek nog afschrikwekkender maken. Te Kriekeputte heeft hij honger, kou en armoede geleden. Een eerste personage dat hij zich herinnert, is een valsemunter, Reynout de ries⁽⁸⁶⁴⁾, een tweede is de hond Rijne, ook een kennis van Reynaert. De toespeling is voor de moderne lezer onduidelijk⁽⁸⁶⁵⁾. In elk geval is Cuwaert onbewust Reynaerts bondgenoot omdat

(862) Zie B. VAN DEN ABEELE, L'escoufle, p. 5 e.v. De ‘escoufle’ wordt soms ook aangeduid als de ‘huans’ (varianten ‘huas’ en ‘huart’). Met de ‘huans’ worden soms ook nachtvogels aangeduid. Hetzelfde fenomeen constateren we voor de ‘scuvuut’ in het Middelnederlands. Steeds weer komt hetzelfde negatieve imago terug. Typevoorbeeld is natuurlijk Jean Renarts L'escoufle. Van den Abeele besluit: ‘Le roman de Jean Renart synthétise donc la thématique très riche qui entoure le milan dans les écrits médiévaux: chargé de connotations négatives dans les textes de l'Antiquité classique et judéochrétienne, l'oiseau est perçu et interpreté de façon péjorative dans la littérature didactique et allégorique, et son inutilité pour la chasse en fait un oiseau décidément méprisable et ridicule dans la littérature en ancien français.’ (p. 15).

(863) Zie J.M. PASTRE, Zoomorphisme et typologie littéraire: Le personnage de Kunin dans le ‘Reinhart Fuchs’, in: Reinardus, 2 (1989), p. 120-133. Vgl. H. HEYSE, De kievit roept ‘kievit’, p. 25. In de RdR komt de uil niet voor.

(864) A 2668: ‘Reynout de ries’; F 2639: ‘Symon die sies’; E 2639: [...?] munt die sies’; B 2685 ‘Symonet die rike vriess’; P 1977 ‘Pater Simonet die vriese’; L 1314: ‘Tibundus catulus’. De verwarring is groot. Volgens F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 310, is deze opvallende verwarring te verklaren door het feit dat het hier een toespeling op een niet meer bekend verhaal betreft.

(865) Meer dan eens werd in de Reynaertstudie gedacht aan een historische toespeling. Wij sluiten dit niet uit. Terecht merkt A.Th. Bouwman op dat deze passage na 150 jaar onderzoek nog steeds zijn geheimen niet heeft prijsgegeven. Hij bespreekt achtereenvolgens de stellingen van J. BOSCH, Reinaert-perspectief (die op zijn beurt de stellingen van F. Buitenrust Hettema, J.W. Muller, G.-H. Arendt en C. Minis analyseert) en G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 111-122, m.n. p. 118. Wij herhalen deze stellingen daarom niet meer uitvoerig. Zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 294-296. Wij gaan met Bouwman akkoord dat de stelling van Bosch (Cuwaert handelt uit rancune en beantwoordt een valse biecht met een valse biecht) onaannemelijk is. De stelling van Arendt dat de schat zo vals is als de penningen en dat we hier een waarheidsgetrouw verslag krijgen van gebeurtenissen uit het verleden, is aanvaardbaarder. Bouwman zelf stelt voor om de rede van de haas te laten doorlopen tot A 2683. In A 2675 vervangt hij daarom ‘sprac Reynaert’ door ‘sprac hi’. Tegen deze redenering spreekt alleszins de unanimiteit in AFEL. Alleen B volgt deze redenering. Indien de door Bouwman voorgestelde lezing de originele is, is deze ingreep in een zeer vroeg stadium gebeurd (vóór 1270-1279). Verder impliceert dit dat B op een handschrift uit deze vroege traditie zou teruggaan. De lezing van Bouwman is mogelijk, maar niet dwingend. Tegenover deze redenering staat dat het taalgebruik in A 2675-2683 perfect aansluit bij de Reynaerdie: ‘soete’ in A 2675 en ‘Lieve gheselle’ in A 2676. Bovendien is A 2680-2684 een inhoudelijke herhaling van A 1770-1777. Ten andere, de haas weet niet of hij beschuldigd wordt. Waarom zou Cuwaert zichzelf dan moeten verdedigen?

[p. 498]

hij de isotopie van het kwade verder uitbouwt. Blijkbaar gaat hij toch te ver, want de vos breekt hem abrupt af. Het is niet uit te sluiten dat Cuwaert de koning onbewust een hint geeft. Indien dit zo zou zijn, dan nog blijft hij in de kaart van de vos spelen. Het gaat dan om een niet mis te verstane ‘eyecatcher’, opdat de koning alsnog zou kunnen ingrijpen.

De Kriekeputte-wildernis werd bevolkt door een haas en enkele honden. Ook Reynaert geeft toe dat hij de plek goed kent. Wij hebben elders de stelling uitgewerkt dat deze dieren in de middeleeuwse iconografie en literatuur vaak met elkaar in verband gebracht werden om seksuele (soms tegennatuurlijke) activiteiten uit te beelden⁽⁸⁶⁶⁾. Het feit dat in VdvR vos, haas en hond in een locus terribilis voorkomen, tekent hen negatief en verbindt hen met verderf en kwaadheid. De hond hoort in deze passage thuis in een negatieve traditie, waarin hij geassocieerd wordt met een slecht humeur, boosheid, traagheid en ondankbaarheid⁽⁸⁶⁷⁾. De personages en hun daden tekenen Kriekeputte als een schuiloord, maar ook als een oord van verderf⁽⁸⁶⁸⁾. De grootste valse-

(866) Hiervan zijn tal van voorbeelden in de middeleeuwse diereniconografie en ook in een aantal literaire werken te vinden. Zie onze n. II 559; en vooral: R. VAN DAELE, Die burse al sonder naet, p. 56-59.

(867) J. DUFOURNET, Le goupil et le paysan, p. 96. Deze negatieve traditie gaat volgens Dufournet terug op Cerberus, de driekoppige hond die de toegang tot de onderwereld bewaakte. We zouden ook de honden in de Reynaert kunnen beschouwen als bewakers van deze negatieve plaats. Ook in het Oude Testament is de hond een onrein dier en een symbool voor alles wat gemeen en verachtelijk is. In de Apocalyps 22, 15 zal de hond samen met ‘de vergeveren ende die onscemele ende de manslachtege ende die den afgoden dienen, ende alle die minnen ende doen logenen’ het hemelse Jeruzalem niet mogen binnengaan. C.C. DE BRUIN, De Zuidnederlandse vertaling van het Nieuwe Testament. Leiden, 1971, p. 213. Vgl. met R. WEBER, Biblia sacra, p. 1904 [‘canes et venefici et inpudici et homicidae et idolis servientes / et omnis qui amat et facit mendacium’]. Zie ook M. LURKER, Woordenboek van bijbelse symbolen, p. 120-122.

(868) Deze passage is voor de moderne lezer onduidelijk. Een gebrekkig inzicht in de dubbele betekenissen van Middelnederlandse woorden en uitdrukkingen is er de oorzaak van dat de uitdrukking ‘meneghen past ghequijten’ (A 2674) bijna onvertaalbaar blijft. Meestal wordt deze uitdrukking verklaard als: ‘die dikwijls mijn schoolgeld betaald heeft’. L.M. VAN DIS, Van den vos Reinaerde. Groningen, 1972, p. 190, leidt ‘past’ af van ‘pastghelt’, d.i. ‘het geld dat op middeleeuwse scholen betaald werd voor het gebruik van boeken’. Deze stelling wordt gevolgd in de tekstuitgaven van DE KEYSER-VAN ELSLANDER, Van den Vos Reynaerde, p. 98, en J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 125. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 165, verklaart: ‘die mij menigmaal tracteerde’. Wij volgen deze verklaring op gezag van het MNW. Volgens W.Gs HELLINGA, Het laatste woord is aan Firapeel, p. 362, zijn het ‘gheselscap vast maken’ en het ‘meneghen past ghequijten’ eufemismen voor obscene daden (respectievelijk voor seksueel verkeer en masturberen). Het ‘valsche penninghe’ zou slaan op sodomie. Een aantal van deze gissingen lijkt ons niet onmogelijk, maar moet eerst door ander tekstmateriaal bevestigd worden. Meer onderzoek is noodzakelijk.

[p. 499]

munter is natuurlijk Reynaert zelf. De vos is nog niets veranderd, want hij presenteert de koning een valse schat. In handschrift A heeft de kopiist het verband tussen beide valsemunters ook in de naamgeving weergegeven (of behouden): Reynout-Reynaert⁽⁸⁶⁹⁾.

De locus terribilis wordt ten slotte gekenmerkt door het gevaarlijke, het weerzinwekkende en de Unheimlichkeit. Wij hebben deze sfeer reeds uitvoerig besproken bij de andere elementen van de locus terribilis (de klemtoon op de nacht, het vermelden van onheilsvogels en andere duistere wezens en de ontberingen).

Kriekeputte is een topische plaats. Het is een schrikwekkende en verdoemde plek waar geen leven mogelijk is. Wie de intentie heeft erheen te trekken, staat straf, ondergang en verdoemenis te wachten.

Dat deze beschrijving topisch kan gelezen worden, meende ook de Latijnse Reynaertvertaler. Hij past de beschrijving van Willems afschrikwekkende plaats aan. Zoals in de locus amoenus (L 23-26) past hij zijn tekst aan de klassieke poëtica en mythologie aan. Het ‘oosteinde’ wordt mythologisch getekend⁽⁸⁷⁰⁾. De plek is totaal verlaten en de vogels sidderen er. Alleen de uil Ascalaphus, de verklikker van Hecate⁽⁸⁷¹⁾, broedt er, net zoals Nyctimene, de overspelige, die in een nachtuil ver-

(869) Ook Rijne wordt door de alliterende naamgeving met de vos verbonden. De polygrafen van F en B hebben de hondenaam in verband gebracht met simonie (Symon in F 2639 en Symonet in B 2685).

(870) L 1249-1250, ‘Sol qua parte venit dum Taurus detinet illum / hospicio’. [‘Aan de kant waar de zon vandaan komt, terwijl de Stier hem in zijn verblijf vasthoudt.’] Vgl. met L 1455-1458: ‘Iam socer Alciones lacrimis Seyca profusis / deplorans oritur noxque peregit iter; / Solis equos Hore iungunt ad plaustra ministre, / Sol exit surgens ex Oriente eitul’. [‘Reeds gaat de schoonvader van Alcyone op, met stromen tranen Ceyx bewenend, en heeft de nacht zijn tocht volbracht: de dienende Horen spannen de paarden van de Zon voor de wagen en de Zon gaat op, snel rijzend uit het Oosten.’] Zie R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 126-127 en p. 142-143.

(871) Ascalaphus, de zoon van Acheron en Orphne, werd door Demeter in een nachtuil veranderd omdat hij verraden had dat Persephone (Prosperina) van een granaatappel had geproefd. G.J.M. BARTELINK, Prisma van de mythologie. (5de druk.) Utrecht, 1988, p. 80. De scène wordt beschreven in Ovidius' Metamorfosen, V, 533-550. De dichter van de Vulpes veranderde Persephone in Hecate, die vaak met Persephone werd vereenzelvigd. Hecate was de dochter van Zeus en Demeter (of van Zeus en Hera of van de Titan Perses). Zij werd in verband gebracht met de onderwereld, tovenarij en hekserij. Zij riep verschijningen op uit de onderwereld en vergezelde de niet begraven zielen. Zij had drie hoofden en verscheen op driesprongen. G.J.M. BARTELINK, p. 138. De situatie in de verzen L 1257-1266 wijst volgens R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 128, naar Ovidius' Metamorfosen, II, v. 589 e.v. en V, v. 538 e.v.

[p. 500]

anderd werd⁽⁸⁷²⁾. Deze plek wordt geassocieerd met verraad en overspel. Het moer past niet in de klassieke locus terribilis. Het specifieke statuut van het landschap uit VdvR wordt hier weggelaten. Of anders: de Reynaertdichter heeft de klassieke locus terribilis geactualiseerd.

Voor Reynaert en zijn gezellen fungeerde deze ruimte als een locus desertus, een ruimte ver van de gemeenschap waar duistere zaken geregeld werden. Voor de koning zal deze ruimte op een andere manier gaan functioneren, namelijk als de ruimte van het radicale ‘elders’. Het is een onhoofse wereld, schuiloord van onhoofse individuen.

Op een derde niveau, en hier ligt de diepere betekenis van Reynaerts leugenverhaal, is deze scène te interpreteren tegen de achtergrond van de bijbelse onheilsprofetieën. Het landschap wordt een metaforische plaats van dood, zonde en dwaling. Op dit vlak krijgt de ruimte een moreel en theologisch karakter. Reynaert stuurt de koning moreel op pad naar een verlaten wildernis. Hij laat de koning een spiegel van zijn eigen toekomst zien⁽⁸⁷³⁾. Nobels rijk verwordt tot een doodse, duivelse en nachtelijke plaats. De koning moet op zoek gaan naar de schat in een verdorde woestijn. Van Kriekeputte is geen terugkeer meer mogelijk.

De plek toont verwantschap met de plaats die de bijbelse profeten de Israëlieten hebben voorgespiegeld. De Kriekeputte-woestijn heeft met de bijbelse plaatsen gemeen dat ze enkel door de taal - een profetie of een leugen - wordt voorgesteld en dat er van een echte tocht geen sprake is. De woestijn is een projectie in een verre of nabije toekomst. In de profetieën houdt deze plaats tevens een oproep tot verandering in. We vinden een parallelle passage in Jesaja 34, 10-11⁽⁸⁷⁴⁾, waar ook on-

(872) Nyctimene zocht de eenzaamheid op na het bezoedelen van het huwelijksbed van haar vader (zie L 1261). Dit gegeven is ontleend aan de Metamorfosen, II, v. 589-595. Zij werd door Minerva veranderd in een noctua. Zie M.C.M.J. JONKERS, Reynardus en Reynaert, p. 48.

(873) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 117: ‘so ist auch die Kriekeput-Wüste nicht eine weit entfernte Wildnis, sondern eine Präfiguration des Zustandes, dem Nobels Reich zustrebt und den es am Ende des Werkes erreicht.’ Deze bewering raakt de kern van de Kriekeputte-scène. (Arendt sluit hier wel de dimensie van een reële afstand uit i.pl.v. deze te incorporeren.)

(874) ‘in sempiternum ascendet fumus eius a generatione in generationem / desolabitur in saeculum saeculorum / non erit transiens per eam / 11. et possidebunt illam onocrotalus et ericius / et ibis et corvus habitabunt in ea / et extendetur super eam mensura ut redigatur ad nihilum et perpendiculum in desolationem’, R. WEBER, Biblia sacra, p. 1130. [Velt. ‘die roec sel op gaen van geslachte in geslachte ende werden bedroeft, ewelic ende ummermeer. Nieman en sel wesen overlidende doer dit lant. Ende het selent besitten onocrotolus ende die eghel, ende ybyx ende die rave daerin woenen sullen. Ende over dit lant cel die mate gestrect werden, om dat ment te niet maken cel, ende des metsers regule in bedructheiden.’ C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 38-39.] De gelijkenis tussen deze passages werd voor het eerst opgemerkt door F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 67, en vervolgens door J.W. Muller en G.-H. Arendt. Sindsdien wordt deze stelling algemeen aanvaard. Zie ook onze p. 189 en p. 199.

[p. 501]

heilspellende vogels het woeste land bevolken. De bijbelse topos van de woeste plaats is onder andere ook nog te vinden in Jeremia 12⁽⁸⁷⁵⁾, Jeremia 51, 29⁽⁸⁷⁶⁾ en Ezechiël 35-36. In analogie met deze onheilsboodschappen zou men Reynaerts beschrijving kunnen interpreteren als een onheilsprofetie⁽⁸⁷⁷⁾.

De sterkte van Willems beschrijving ligt in het feit dat een reële plaats getransformeerd wordt tot een plaats van de verdoemenis. De Kriekeputte-wildernis is de kroon op de isotopie van het kwaad. Doorheen heel zijn discours heeft de vos geleidelijk een indrukwekkend en onheilspellend duivels veld van het kwade opgebouwd. De Kriekeputtewildernis is verankerd in de realiteit buiten de tekst, ze is ‘durchsetzt mit spezifischen Zügen aus einer häufig lokalisierbaren Wirklichkeit’. Toch gaat het in eerste instantie niet om een uniek landschap. De natuurbeschrijvingen krijgen pas betekenis als ‘Variationen von vorgegebenen Typen, nich aber einmalige, an die Individualität des jeweiligen Dichters gebundene künstlerische Leistungen’⁽⁸⁷⁸⁾. De wildernis van

(875) Jer. 12, 4: ‘usquequo lugebit terra et herba omnis regionis siccabitur / propter malitiam habitantium in ea consumptum est animal et volucre / quoniam dixerunt non videbit novissima nostra’, R. WEBER, Biblia sacra, p. 1183. [‘Hoe lange sel dat lans weenen ende sel dat cruut van alden lantscap verdroget werden om die quaetheit der gheenre dier in woenen? Die heeste is te niete geworden ende dat gevogelte, want si seiden: Hi en sel onse achterste niet sien.’ C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 98.]
Jer. 12, 7-10: ‘7. reliqui domum meam dimisi hereditatem meam / dedi dilectam animam meam in manu inimicorum eius / 8. facta est mihi hereditas mea quasi leo in silva / dedit contra me vocem ideo odivi eam / 9. numquid avis discolor hereditas mea mihi / numquid avis tincta per totum / venite congregamini omnes bestiae terrae properate ad devorandum / 10. pastores multi demoliti sunt vineam meam / conculcaverunt parten meam / dederunt portionem meam desiderabilem in desertum solitudinis’, R. WEBER, p. 1183. [‘Ic hebbe mijn huus gelaten ende mijn erve gelaten; ic gaf mine geminde siele in mijnre viande handen. Mine erfachticheit is mi gemaect als een liebaert inden bossche; hi gaf sine stemme yegen mi; hier om haet icse. En is mijn erfachticheit niet een vogel van ongeliker verwen? en es si niet een vogel altemael geverwet? Coemt ende wert vergadert, alle die beesten van den lande, haest u toe om te verslijndene. Vele herden hebben minen wijngaert gedestrueert, si hebben vertreden mijn dele, si hebben mijn begheerlic dele gegeven in woestheit der wildernissen.’ C.C. DE BRUIN, p. 98.]

(876) ‘et commovebitur terra et turbabitur / quia evigilavit contra Babylonem / cogitatio Domini / ut ponat terram Babylonis desertam et inhabitabilem’, R. WEBER, Biblia sacra, p. 1244. [Vert.: ‘Ende dat lant sel werden beruert ende verstoert, want des Heren gepeins is ontwaect jegens Babilonien, dat hi leggen sel dat lant van Babilonien woest ende dat menre niet in en sel mogen woenen.’ C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 154.]

(877) Vgl. ‘quasi vulpes in desertis prophetae tui Israhel erant’, R. WEBER, Biblia sacra, p. 1280 (Ezechiël 13, 4). [‘Dijn propheten dwalen als vossen inden wildernissen’, C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 189.]

(878) Beide citaten uit: K. GARBER, Der Locus Amoenus und der Locus Terribilis, p. 299. Deze conclusie, die in eerste instantie op zeventiende-eeuwse literaire bewijsplaatsen slaat, gaat ook op voor VdvR.

[p. 502]

Kriekeputte tekent het karakter van de vos en tevens de toekomst van het Nobelrijk: ze verpersoonlijkt de zondigheid en de goddeloosheid, het onhoofse en kwade karakter van de hofdieren en van de heerser in het bijzonder. Te Kriekeputte zal de koning ‘ontweghen’. Het ware karakter van diegenen die de schijn hoog houden, zal dààr blijken. Het is de plaats der ontmaskering. Waar Bruun en Tibeert in het dorp ten onder gaan, wordt Nobel ontmaskerd in de imaginaire wereld van Kriekeputte.

Kriekeputte is een plaats waar de vos thuis is, of thuis zou kunnen zijn⁽⁸⁷⁹⁾. Weer wordt de vos getekend als een onhoofs individu. Hij wordt geassocieerd met de nacht, de diepte, met valsheid, hypocrisie en valsemunterij. De vos die hier aan het woord is, is volledig negatief en verdient geen sympathie. Reynaert is een onheilsbrenger, een onheilsprofeet, maar dan één die bewust wil misleiden en er bovendien nog plezier in heeft. Zijn hele verhaal is één grote leugen. Het is een satanische pervertering van het hoofse ideaal. De ‘scone tale’ is niet oprecht. Alle referenties aan de waarheid worden omgedraaid tot een leugen.

Reynaert presenteert Kriekeputte, een wereld van verdoemenis, dood en ongerechtigheid, in de kern van de ‘hoofse’ wereld zelf. In het centrum van het ‘hier’ schildert Reynaert Nobel het ‘elders’ van de belofte af. Het gaat hier niet meer om een hoofs avonturenlandschap, maar om een doods land. Met andere woorden, in de Performantiefase van het verhaal dringt Reynaert de Nobelwereld de Kriekeputte-wereld op. Reynaert neemt bezit van de Nobelwereld. De wereld van Nobel wordt hierdoor een negatieve wereld. Doordat de koning de vos vrijlaat, heeft hij de intentie om naar deze plaats op zoek te gaan. Dit betekent de morele ondergang van de koning. Nobel zal pas later, met name door de afgebeten hazekop, tot dit inzicht komen.

De beschrijving van Kriekeputte is een innovatie van Willem. Hij heeft deze scène lang voorbereid, reeds van bij het begin van zijn verhaal. De locus terribilis Kriekeputte vormt een omkering van de locus amoenus in het begin van het verhaal. Deze scènes zijn these en antithese, en vallen samen met schijn (begin) en werkelijkheid (einde).

Het is opvallend hoe stevig Reynaert het initiatief in handen heeft. Hij leidt Nobel binnen in een afgelegen streek. Hij verhoogt zijn geloofwaardigheid door het vernoemen van toponiemen en landschappelijke bijzonderheden. De vos hanteert het discours van de verleiding. Hij maakt de schat steeds tastbaarder en nabijer: Vlaanderen, Hulsterlo,

(879) Of de vos ooit te Kriekeputte was, is niet volledig uit de tekst op te maken. Leerde hij daar Rijne kennen (2675 e.v.)? Aangezien de vos de plaats zo nauwkeurig beschrijft, lijkt het (te?) logisch dat hij er thuis is.

[p. 503]

Kriekeputte, de put zelf, de jonge berken⁽⁸⁸⁰⁾, de berk die het dichtst bij de put staat, het mos aan de voet van de boom. Eén detail lijkt in tegenspraak met een vroegere bewering. Reynaert heeft de koning in A 2420 meegedeeld dat hij de schat onder een haag had verborgen: ‘Wij droughene onder eenen haghe’. Nu is er sprake van een berkje (A 2605-2606). Hiervoor is een aantal verklaringen mogelijk⁽⁸⁸¹⁾. Eén ervan (naast bijvoorbeeld een inconsequentie of rijmdwang) is dat de vos weerom een inwendige tegenspraak inbouwt, opdat men alsnog zijn leugen kan ontdekken⁽⁸⁸²⁾.

Wij interpreteerden ook Cuwaerts beschrijving van Kriekeputte als een verborgen waarschuwing aan de koning. Nobel heeft echter geen argwaan omdat hij verblind wordt door de hyperbolische schildering van de schat:

Daer suldi vinden menich ghesmide
Van goude, rijkelijc ende scone.
Daer suldi vinden die crone
Die Ermelijnc die coninc drouch
Ende ander chierheit ghenouch.
Edele steene, guldin waerc,
Men cocht niet omme dusent maerc. (A 2610-2616).

Nog even lijkt de koning de vos door te hebben. Hij twijfelt aan het bestaan van de schatplaats en wil dat Reynaert hem ernaar vergezelt. Reynaert laat de vorst echter niet uitpraten en valt hem spottend in de rede door de twijfel in het belachelijke te trekken. Hij gaat niet in op de vraag van de vorst om hem te vergezellen, maar hij roept onmiddellijk de bange haas op als getuige. Reynaert valt ook Cuwaert brutaal in de rede en stuurt hem ‘haestelic’ terug naar de anderen. Nadat de haas is weggezonden, is de vos opnieuw de eerste die het woord neemt. Reynaert dicteert Nobel hoe hij moet reageren, wat hij moet denken en hoe hij de situatie moet evalueren; vergelijk:

Ay coninc, als ghi hebt dat goet,
Hoe dicken suldi peinsen in huwen moet:
‘Ay Reynaert, ghetrauwe vos,

(880) De diverse varianten verschillen: AF hebben ‘Ghi sult vinden jonghe baerken’ (A 2603), B 2616 heeft ‘Suldi dair vijnden twee jonge berken’. L 1269 heeft het over zeven elzen. Voor de mogelijke tekstkritische ingrepen die Muller voorstelde, zie M.J.M. DE HAAN, Enige aspecten van de tekstkritiek, p. 62-63. Deze varianten hebben weinig invloed op de lezing van de tekst. Wanneer er in VdvR oorspronkelijk zeven berken zouden vermeld zijn, toont dit nog maar eens de zin voor precisie van de vos aan. Hij geeft exacte details om te overtuigen.

(881) Tenzij men zou aannemen dat een ‘haghe’ (d.i. een bosje van struikgewas) ook zou kunnen slaan op een bosje van berken. Zie ook: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 290.

(882) We constateerden dat een dergelijke ‘eyecatcher’ deel uitmaakt van de vaste structuur van elke list. Zie o.a. ook onze n. II 596 en II 724.

[p. 504]

 

Die hier grouves in dit mos

 

Desen scat bi dijnre lust,

 

God gheve di goet waer du best.’ (A 2617-2622)

en de retorische vraag: ‘Coninc, eist waer / Dat ic seide?’ (A 2690-2691). Wanneer Nobel zijn vraag herhaalt om samen met Reynaert naar de schat te gaan, heeft de vos nog een verbale list in petto. Hij redt zich uit deze hachelijke positie door een boetetocht naar Rome voor te wenden. Vandaar wil hij naar het Heilig Land. Meteen wordt de boetetocht een pelgrimstocht. De vos wordt op deze manier niet alleen een valse boeteling, maar ook een valse pelgrim. Net als in de Cantecleerscène is het precieze geestelijke statuut van Reynaert onduidelijk door het verwarring scheppende taalgebruik van de vos.

Pas hier sluit de Reynaertdichter weer aan bij zijn Oudfranse voorbeeld. Toch zijn de omstandigheden anders. In aα-groep van de RdR dient de pelgrimstocht om aan de veroordeling te ontsnappen. In Reynaert I is de vos op het moment dat hij de tocht vernoemt reeds vrijgesproken. De reis heeft in VdvR een dubbel effect. De vos heeft een alibi om Nobel niet te moeten vergezellen naar de Kriekeputte-wildernis en hij heeft een reden om het hof te verlaten⁽⁸⁸³⁾.

Ook nu blijkt Isegrim het excuus. Telkens wanneer Reynaert een zondebok zoekt, vindt hij die in de figuur van Isegrim. De vos is in de pauselijke ban omdat hij de wolf de raad gaf uit het klooster te treden. Hoe het monniksleven van de wolf afliep, vernamen we in de lekebiecht aan Grimbeert (in A 1483-1498 het klokken luiden en de afranseling in Elmare; in A 1499-1503 geven van een tonsuur)⁽⁸⁸⁴⁾. Reynaert ridiculiseert de wolf opnieuw. Isegrim werd in het religieuze leven ingewijd ‘in sduvels name’ (A 2706). De wolf wordt als een veelvraat afgeschilderd omdat hij niet genoeg heeft aan het proviand⁽⁸⁸⁵⁾ van zes monniken.

Reynaert bepaalt zelf het tijdstip waarop hij zal vertrekken (‘Maerghin, als die zonne up gaet’, A 2717) en de eindbestemming van zijn ‘pelgrimstocht’. Die bestemming is in eerste instantie de pauselijke zetel

(883) Doordat Reynaert als geëxcommuniceerde de koning niet kan vergezellen, zal de vorst (het koningspaar) Kriekeputte alleen moeten betreden. Dit is volgens G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 162 (i), de typische listfase om het slachtoffer alleen in de val te lokken (vgl. met de Bruun- en Tibeertscène).

(884) Reynaert kan hier ook verwijzen naar een andere vernedering van de wolf. Deze scène wordt niet expliciet verbonden met Elmare, maar is op grond van de tekstuele overeenkomsten verdedigbaar. J. DE WILDE, De priorij van Elmare (zie onze p. 85-86), heeft gewezen op de gelijkenis tussen de reële levensomstandigheden te Elmare en de literaire situatie zoals die in A 2706-2712 wordt beschreven.

(885) ‘Provende’ in A 2709 kan zowel slaan op het voedselrantsoen (proviand), de dagelijkse portie waarop men als monnik recht had, als op de inkomsten uit de rente van een goed of kapitaal van een geestelijke stichting (prebende). In deze scène wordt vooral op de vraatzucht van de wolf ingespeeld.

[p. 505]

te Rome. Alleen de Heilige Stoel kon een pauselijke ban ongedaan maken. De veroordeling werd volgens D. Lambrecht⁽⁸⁸⁶⁾ uitgesproken door een voltallige vergadering van een geestelijke rechtbank (‘in vullen zeinde’, A 2734). De excommunicatie werd uitgesproken door deken Herman⁽⁸⁸⁷⁾. Omgang met een geëxcommuniceerde was streng verboden omdat die uit de christelijke gemeenschap was gesloten⁽⁸⁸⁸⁾. Reynaert verbiedt de koning om met een geëxcommuniceerde op pad te gaan. Nobel heeft blijkbaar geen probleem om een ‘verwatenen ballinghe’ (A 2728) te geloven en te vertrouwen; integendeel, hij laat de schurk zegenen en geeft de vos een vrijgeleide. De hoofse samenleving staat een stap dichter bij de finale ontmaskering.

*

(886) D. LAMBRECHT, Reinaert en de zeinde van deken Herman, in: (Red.) E. ROMBAUTS en A. WELKENHUYSEN, Aspects of the Medieval Animal Epic. Leuven/Den Haag, 1975, p. 187-198. Lambrecht komt tot de conclusie dat een synode werd voorgezeten door de bisschop en de aartsdiaken (p. 189). Mede op basis van de naam ‘Herman’ komt hij tot de conclusie dat de omstandigheden (zeinde, banvloek en deken) naar een deken in de Vier Ambachten wijzen (p. 192-193). Toch kan hij geen historische Herman in de Vier Ambachten lokaliseren. Bovendien gaat hij op deze wankele argumentatie verder om VdvR nog in de twaalfde eeuw te dateren. Het gaat o.i. om een ontspoorde historische interpretatie van het Reynaertverhaal. In zijn standaardwerk over De parochiale synode in het oude bisdom Doornik gesitueerd in de Europese ontwikkeling 11de eeuw-1559. (Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren, 113.) Brussel, 1984, komen deze stellingen alleen nog in voetnoot voor (p. 33 n. 50). Hij baseert zich nu voor de datering op Gysseling (eind twaalfde eeuw). Hij komt tot de conclusie dat rechtspraak door de deken ook in het bisdom Doornik van oudsher bestond (p. 33-34). Vgl. J.D JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 231.

(887) Ook deze passage is nog steeds niet overtuigend verklaard. Het is trouwens eigenaardig dat de Vulpes-dichter, noch de auteur van Rh ‘deken Hermanne’ (A 2733) hebben overgenomen. Hadden ook zij de oorspronkelijke bedoeling niet meer door? Wij opteren ervoor om achter deken Herman een historische figuur te zien. Het behoort tot Reynaerts overtuigingsstrategie om reële en herkenbare eigennamen (toponiemen en antroponiemen) ten tonele te voeren als argument. Indien hij hier in de lijn van de Kriekeputte-schildering doorgaat, is het niet onmogelijk dat het om een lokale deken Herman gaat. In het Waasland en in de Vier Ambachten is echter tussen 1200 en 1270 geen deken met die naam bekend. Een mogelijkheid is dat het een lokale dubieuze Herman zou betreffen, vergelijkbaar met uitdrukkingen zoals ‘de paus van Gent’ of ‘de koningin van de Vogelmarkt’, zodat het effect lachwekkend is.

(888) De vos isoleert zichzelf door deze leugen van de gemeenschap. De banvloek volgde meestal op halstarrige koppigheid en een weigering tot herstel van de zonde door boete. De banvloek omvatte zowel vervloeking als uitbanning. Toch werd de mogelijkheid tot terugkeer ingesloten. Berucht zijn enkele pauselijke banvloeken van Innocentius III (1198-1226), o.a. tegen Jan Zonder Land en Otto IV en later de banvloek tegen Frederik II in 1227 en 1238. De paus trok uiteindelijk in zijn conflict met de wereldlijke overheid dikwijls aan het kortste eind. Zie F. KLOEK, De pauselijke banvloek. Een geestelijk wapen in de middeleeuwse politiek. Amsterdam, 1987, p. 16-17 en p. 37 e.v.

[p. 506]

Vanaf A 2751 begint een nieuwe episode. Iedereen heeft zijn plaats terug ingenomen en Nobel zit opnieuw de hofvergadering voor. De koning staat op een stenen verhoog, verheven boven zijn volk. Rond hem zitten de dieren neer in het gras, in een kring volgens hun geboorterang, zoals de feodale principes dit vereisen. Op het eerste gezicht illustreert de formele ordening de harmonieuze samenhang van de gemeenschap⁽⁸⁸⁹⁾.

Eén belangrijk ‘detail’ verraadt nochtans een grondige verstoring van de hoofse orde: ‘Reynaerd stont bi der coninghinne’ (A 2759). De exterdoodveroordeelde staat ruimtelijk op hetzelfde niveau als het koningspaar. Dit wil zeggen dat de onhoofse zoveel macht als de koning heeft. Reynaert dirigeert de hofwereld. De onhoofse staat boven de zittende vergadering. Hij is binnengedrongen in de kern van de hoofse wereld. Dit lijkt de opperste triomf. Toch wil Reynaert meer. Het is niet de bedoeling van de vos uit VdvR om Nobels raadgever te worden of om de macht aan het hof te veroveren (zoals hij dat wel in RII nastreeft). Met enige overdrijving kan men stellen dat Reynaert op dit moment in het verhaal virtueel de positie bezit, die hij op het eind van RII zal bekleden⁽⁸⁹⁰⁾. Reynaert wil echter de totale ondergang van de hofgemeenschap. Hij slaagt hierin door zijn machtspositie uit te buiten. Hij staat niet toevallig naast de vorstin, die reeds een tijd de lakens uitdeelt. Nobel is zijn macht eigenlijk reeds aan Reynaert kwijt. Pas in A 2768 herneemt de vorst het woord. Hij verschuilt zich echter achter de koningin: ‘mijn vrauwe die coninghinne / Hevet so vele ghebeden voer hem, / Dat ic zijn vrient worden bem’ (A 2771-2773).

Reynaert krijgt formeel de vrede in het bijzijn van de hele hofgemeenschap, die als getuige optreedt. A.Th. Bouwman⁽⁸⁹¹⁾ heeft terecht opgemerkt dat hier iets niet in de haak is. Nobel bekijkt de zaken vanuit een zeer egoïstisch standpunt en ontzegt de andere klagers genoegdoening voor de geleden schade. Nobel deelt mee dat de vos niet zal terugkeren vooraleer zijn zonden zijn vergeven⁽⁸⁹²⁾. De koning stelt de vos bewust voor als een boetvaardige pelgrim om zijn eigen goudhonger te verdoezelen⁽⁸⁹³⁾.

(889) Vgl. onze observaties p. 294-296.

(890) Wij stellen de zaken hier vrij ongenuanceerd. In RII is de vos volledig geïncorporeerd in de hofwereld door zijn voortdurend gemanipuleer. De auteur van de RII heeft hier gevarieerd op het thema van zijn voorbeeld. Op die manier wordt de heerschappij van de vos veel sterker veruitwendigd.

(891) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 300.

(892) Vergelijk met a 1399: ‘Par covent que de la remaigne’.

(893) In de RdR gaat het duidelijk om een kruistocht. In VdvR is de eerste motivatie van de tocht het ongedaan maken van de excommunicatie. Het motief van de excommunicatie werd in de ‘matière renardienne’ o.a. aangewend in de branches Mar. VII (v. 344-348) en VIII (v. 151-161). In branche VII beschouwt Renart de excommunicatie als klein bier in vergelijking met de andere zaken die op zijn kerfstok staan (sodomie, ketterij, geloofsafval en... intrede bij de cisterciënzers). In branche VIII besluit de vos zijn biecht aan een heremiet met de mededeling dat hij geëxcommuniceerd is. Hij krijgt de raad om bij de paus zelf te biechten. Hierop onderneemt de vos zijn ‘pèlerinage’. VdvR heeft duidelijk een aantal elementen met branche VIII gemeen. Hierop werd reeds gewezen door A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 298. Parallel in beide teksten is het feit dat de vos zelf bekent geëxecommuniceerd te zijn en dat hij een reis naar Rome ‘onderneemt’.

[p. 507]

De Nobelwereld blijkt meer en meer onhoofs. Een teken hiervan is dat de raaf Tiecelijn, een typische onhoofse vogel, onmiddellijk van het hof naar de galg vliegt om de drie beulen te waarschuwen. De koolzwarte, krassende raaf werd beschouwd als een doodsvogel en werd verbonden met het duistere en het ongure. Maerlant verbindt de raaf met de ‘scuvuut’ omdat ze elkanders eieren roven, maar ook met de vos ‘Den vos mint hi bi naturen, / Ende ons segghent die scrifturen’⁽⁸⁹⁴⁾. Deze onheilsvogel speelt, net als Cuwaert, onbewust in de kaart van de vos. De raaf is een onreine galgevogel. Het is dan ook niet verwonderlijk dat juist deze boodschapper naar de galg vliegt. Dat het een onhoofse vogel is, blijkt uit zijn bijzonder onhoofse aanspreking van de drie beulen als ‘keytive’ (A 2800). De boodschap is duidelijk: Reynaert is vrij en hij bezit een machtige positie aan het hof. Tiecelijn gebruikt hiervoor het beeld van de ‘meester bottelgier’. De functie van opperschenker was een van de belangrijkste Vlaamse hofambten⁽⁸⁹⁵⁾. Net als de seneschalk behoorde de ‘bottelgier’ tot de onmiddellijke adviseurs van de heerser. Het gaat in VdvR in deze context niet om een duidelijke toespeling op een historische situatie of figuur, maar wel om een spreekwoordelijke uitdrukking⁽⁸⁹⁶⁾, die zoveel wil zeggen als ‘Reynaert speelt

(894) E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, I, p. 202 (boek III, v. 935-936). De verwijzing naar de ‘scuvuut’ is te vinden in de verzen 931-934 (p. 201).

(895) Th. LUYKX, Johanna van Constantinopel, Gravin van Vlaanderen en Henegouwen. Haar leven (1199/1200-1244.) Haar regeering (1205-1244), vooral in Vlaanderen. Antwerpen/Utrecht, p. 482 e.v. Luykx merkt p. 474 op dat een grondige studie van de hofambten in het dertiende-eeuwse Vlaanderen nog ontbreekt. Het ambt van ‘bottelier’ was erfelijk en behoorde in het graafschap Vlaanderen sinds 1127 toe aan het geslacht Raas van Gavere. Volgens Luykx kregen de heren Raas van Gavere in de dertiende eeuw vooral een politieke en staatkundige rol, minder een bestuurlijke. Vgl. J. BUMKE, Hoofse cultuur, p. 73 en p. 244. Bumke citeert de Ministerie curie Hanoniensis (Ambten aan het hof van Henegouwen) van Gislebert de Mons uit 1212-1214.

(896) Dit wil niet zeggen dat het publiek van VdvR niet onmiddellijk aan Raas van Gavere zou kunnen hebben gedacht. Over de invloed en de activiteiten van de Vlaamse bottelier, zie de studies van Th. LUYKX over de gravinnen Johanna en Margareta. Deze verwijzing leidt niet tot een identificatie tussen Reynaert en Raas van Gavere, zoals M. Gysseling in de inleiding tot de Reynaerthertaling van K. Jonckheere voorstelt (p. 32). Bovendien kan hier gewezen worden op het feit dat er wellicht naast de officiële titeldrager nog een of diverse andere lagere ambtenaren dit ambt effectief uitoefenden. Zo wordt in september 1238 een ‘Walterus buticularius’ geattesteerd. Zie Th. LUYKX, Johanna van Constantinopel, p. 485 en Th. LUYKX, De grafelijke financiële instellingen, p. 103. Tot het midden van de dertiende eeuw (ca. 1252) had de ‘bottelier’ uit het geslacht Raas van Gavere een belangrijke functie als verkoper van moergonden. Nadien stelde Margareta hiervoor speciale clerici aan. Zie Th. LUYKX, De grafelijke financiële instellingen, p. 216.

[p. 508]

de eerste viool’. De raaf herneemt ook de spreekwoordelijke drankmetaforiek (vgl. kloosterbier en ‘mede’ naar aanleiding van de terechtstelling). Reynaert blijkt als schenker voor het laatste drankje te hebben gezorgd⁽⁸⁹⁷⁾.

De reactie van Isegrim en Bruun is onstuimig. Ze schelden de raaf uit voor leugenaar en stormen naar het hof. Met enig vermaak kan men hier terugdenken aan de manier waarop de beulen als ‘joncheeren’ naar de galg snelden (A 2033-2035). Tibeert, duidelijk de voorzichtigste van de drie en diegene die de duivelse list van de vos het best inschat, blijft passief op de galg zitten. Pas nu blijkt hij een wijze kater.

De wolf is zeer impulsief en baant zich woest (‘met groeten gheninde’, A 2825) een weg tot bij de koningin. Blijkbaar weet hij tot wie hij zich moet richten en wie de beslissing van Reynaerts vrijspraak in de hand gewerkt heeft. Uitzinnig van woede, ‘met eenen fellen zinne’ (A 2827), spreekt hij haar aan. De onhoofse wolf moet voor zijn gedrag boeten. De koning blijft formeel hoofs gedrag nastreven. Hij duldt geen tegenspraak en laat de wolf en de beer gevangen nemen. De situatie aan het hof loopt steeds meer uit de hand. De koning kent het onderscheid tussen zijn en schijn niet meer. Hij regeert als een tiran en geeft de twee ‘samenzweerders’ geen kans om zich te verdedigen. De twee baronnen worden als dieren behandeld, als ‘verwoedde honden’ (A 2833). Nadat de baronnen zijn gereduceerd tot hun dierlijke status, reduceert de vos ze nu verder tot ordinaire gebruiksvoorwerpen. Hij vernedert ze volledig door ervoor te zorgen dat ze lichamelijk verminkt worden. Bruun verliest de huid van zijn rug voor een pelgrimstas. Dank zij de koningin, met wie de vos in de ‘matière renardienne’ een heel eigen relatie onderhoudt⁽⁸⁹⁸⁾, verkrijgt Reynaert vier pelgrimsschoenen van de wolven.

Reynaerts morbide wraak komt nu pas echt naar voren. Hij wikt en beschikt, deelt zelf de bevelen uit en maakt de koningin medeplichtig. Zijn smeken is duivels dubbelzinnig. Hij wil zich als pelgrim ten dienste stellen van zijn ‘vrauwe’ en al het goede dat men hem ooit deed in zijn gebed gedenken (A 2857-2859). Dat goede houdt in dat de koningin de opdracht zou geven om zijn oom en tante - Reynaert gebruikt de familierelaties wel op een erg sarcastische manier - te villen. Het ‘Ghi moghet hu ziele an mi scoyen’ (A 2860) is het beste bewijs dat Reynaert zich krom lacht om de naïviteit van het koningspaar. Reynaert

(897) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 278, merkt hierbij, in navolging van W.Gs Hellinga, terecht op dat ook in de details een duidelijke structuur in de opbouw van het verhaal zit.

(898) Wij wijzen naar de ring in branche Mar. I v. 1438-1454, naar de eigenaardige boodschap van de verkrachte koningin in Mar. Ia v. 1910-1950, naar het huwelijksaanzoek in XI v. 2385-2396 en naar haar ontroostbaar verdriet bij de dood van Renart in branche XVII.

[p. 509]

speelt in op de ambiguïteit van de woorden (‘scoyen’). Hij poogt om het hof zo hard mogelijk te destabiliseren. Dok de verteller ironiseert de wolf door de erg ironische aanspreking ‘dher Ysingrijn’ (A 2881), door het gebruik van ‘jammerlike’ in A 2888 en door de sterk realistische beschrijving van de vernedering van het wolvepaar. Door de metaforiek (het toepaaien van de oogleden van jachtvogels in A 2885: ‘Ghine saecht noint voghel braeuwen’) wordt de wolf vernederd en bespot. Na Bruun en Tibeert in het begin van het verhaal, is het nu de beurt aan het wolvepaar om door de vos (opnieuw) fysiek vernederd te worden. Ook het wolvepaar verliest door Reynaerts schuld lichaamsattributen⁽⁸⁹⁹⁾. Reynaert laat de vuile zaakjes steeds door anderen opknappen. Zijn ‘scone tale’ zet in beweging, anderen kwijten zich van het verminkingsritueel.

Het belangrijkste verschil tussen deze en de vroegere verminkingen in VdvR is de plaats van de straf en de identiteit van de executeurs. In de bodetochten werd de ontmaskering voltrokken in de onhoofse ruimte van het dorp door uitzinnige, lelijke en onhoofse dorpelingen. In het dorp verloren de hofbodes hun sociale status en werden zij gereduceerd tot het louter dierlijke. Het gaat nu om een executie binnen het hof zelf en uitgevoerd in opdracht van het koningspaar. Nu worden de hovelingen aan het hof dier. Ze krijgen vergelijkbare straffen als in het dorp. Het hof en het dorp worden op deze manier één ruimte. Het hof is zijn onschuld definitief kwijt. Ook deze wereld is verscheurd en chaotisch en wordt geregeerd door ontrouw, verwarring, terreur, willekeur en verraad. Het hof is deel van de onhoofse wereld geworden. Men is er geen haar beter dan in de wrede dorpsgemeenschap. Het verlies van de wolve- en berehuid is een nieuw teken van de ondergang van de Nobelwereld.

Typisch voor de Reynaertwereld is de spot van de vos met zijn slachtoffers. De spot is nu ook hoorbaar in de Nobelwereld. De Reynaerdie is ondraaglijk voor Hersinde. Na haar fysiek te hebben ontredderd, knakt Reynaert zijn ‘geliefde’ ook psychisch door middel van de ‘scone tale’. Hij gebruikt hiervoor de familiale aansprekingsvorm ‘moye’ (twee keer in A 2900 en ‘lieve moye’ in A 2911) en hij noemt haar ‘Een die liefste van tuinen maghen’ (A 2906). Reynaert is een onverbeterlijke boosdoener die de taal perverteert:

Bedi sal ic hu scoen an draghen.
Godweet dats al huwe bate.
Ghi sult an hoghen aflate
Deelen ende an al dat perdoen,

(899) Het motief van het villen komt in de ‘matière renardienne’ o.a. voor in de Ysengrimus, boek III, v. 719-1070 en in de RdR, Mar. X 1569-1575. Zie J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 159. Steeds gaat het om een middel om de zieke leeuw te genezen. Willem heeft dit motief uit de Aesopische traditie functioneel omgewerkt tot een geheel nieuwe scène.

[p. 510]

 

Lieve moye, dat ic in hu scoen

 

Sal bejaghen over zee.’ (A 2907-2912).

Reynaert keert de situatie volledig om. Hij zal Hersindes ‘schoenen’ dragen om haar mee te laten delen van de geestelijke vreugden en de voordelen van zijn tocht. Het gevild worden wordt voorgesteld als een gunst.

Bruun kon zich tijdens de eerste bodetocht van de vossespot nog bevrijden door in de rivier te springen. Vluchten kan nu niet meer. Alleen een vlucht in de stilte is nog mogelijk: ‘Datso cume mochte spreken’ (A 2914). Ook Bruun en Isegrim zwijgen (A 2917-2918: ‘Ysingrijn balch ende zweech stille / Ende zijn gheselle Brune’). Wanneer er stilte is, heerst de Reynaerdie.

De volgende dag is Reynaert klaar voor het vertrek. Niet het koningspaar dirigeert de gebeurtenissen, maar Reynaert. Hij laat de pelgrimsschoenen aanbinden en begeeft zich naar het koningspaar. De vos vraagt dat men hem zijn andere pelgrimsattributen (‘palster ende scerpe’ in A 2939-2940) overhandigt. De koning herhaalt deze woorden tegen de hofkapelaan, Belijn de ram. Belijn wil recht in zijn schoenen blijven staan en weigert de koninklijke opdracht uit te voeren omdat de pelgrim in de pauselijke ban is. Er ontstaat een conflict tussen het kerkelijk en het wereldlijk gezag. Belijn lijkt een beginselvaste geestelijke, die zich onafhankelijk van het wereldlijk gezag opstelt. Nobel probeert eerst met een kerkelijk argument: een kerkrechtsgeleerde zou verklaard hebben dat ieder individu, hoe zwaar zijn zonden ook wegen, zichzelf kan zuiveren door naar het Heilig Land te trekken. Over de identiteit van deze ‘meester’ is geen zekerheid⁽⁹⁰⁰⁾. Het is opvallend dat de Vulpes-dichter, die zonder twijfel een geestelijke was, deze naam niet overneemt maar vervangt door ‘prelati’ (L 1471). Wijst de vorst hier naar een fictief personage en verzint hij maar wat? Het feit dat Belijn in eerste instantie niet wil buigen, bewijst dat de koning niet met-

(900) De Reynaertstudie heeft zich steeds geconcentreerd op de meester Jufroet uit het Comburgse handschrift. Het zou hier kunnen gaan om Goffridus Andegavensis (ca. 1070-1132). Zie o.a. J. GRIMM, Reinhart Fuchs, p. CLIX. Deze stelling werd later overgenomen door o.a. D.A. STRACKE, Meester Jufroet in den Reinaert, in: TNTL, 43 (1924), p. 145-160 en J.W. MULLER, Van den vos Reinaerde. Critische uitgave (1944), p. 105-106. Deze Godfried van Angers, werd later Goffridus Vindociniensis (Jofredus van Vendôme) genoemd. Hij was eerst benedictijnenabt in Angers en werd later kardinaal. Hij schreef over de biecht. Terecht meent F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 281-282: ‘Het is van belang te weten wie deze Jufroet is, en wat hij over die kwestie had geschreven, vooral om vast te stellen op welk niveau de Reynaert is geschreven en begrepen kon worden.’ De naam Jufroet kan ook ingevoerd zijn door de polygraaf van A. Vooral ‘meester Gelijs’ uit het Dyckse handschrift verdient de aandacht, omdat dezelfde naam ook in Rh is overgenomen. Jufroet heeft zijn beroemdheid in de Reynaertstudie vooral te danken aan de negentiende-eeuwse Reynaertstudie, die wat betreft VdvR alleen over hs. A kon beschikken.

[p. 511]

een met een autoriteit uitpakt. Uiteindelijk blijkt dat Belijn gedwongen wordt om toe te geven, maar hij weigert zelf de verantwoordelijkheid op te nemen. Hij wil van de koning een garantie (A 2961-2964). Wanneer Nobel zijn ongenoegen duidelijk laat blijken, stemt de hofkapelaan onmiddellijk in. Belijn wordt getekend als een slippedrager. Hij werd reeds vroeger ontmaskerd door als hofkapelaan in het gezelschap van zijn ooi, dame ‘Ha wy’ (A 1849), te verschijnen. Ook Belijn gaat op het morele vlak niet vrijuit. Zijn zwakheid wordt hem ten slotte fataal.

Reynaert orkestreert zijn afscheid zelf. Hij laat de tranen de vrije loop en vertedert het koningspaar. Dit is slechts schijn. De werkelijke emoties van de vos worden aan het publiek in een vertellerstussenkomst geopenbaard:

Doe sach hi ten coninc waert
Hem liepen die gheveinsde tranen
Neder neven zine granen
Alse oft hi jammerlike in sine herte
Van rauwen hadde grote smerte.
Dit was bedi ende anders niet,
Dat hi hem allen die hi daer liet
Niet hadde beraden al sulke pine
Alse Brunen ende Ysingrine,
Haddet moghen ghevallen.
Nochtan stont hi ende bat hem allen,
Datsi over hem bidden souden
Also ghetrauwelike als hi woude,
Dat hi over hem allen bade. (A 2985-2998).

Deze passage, vooral A 2990-2992, is één van de sterkste tekstuele bewijzen voor een negatief vossebeeld. De vos betreurt dat hij niet iedereen op dezelfde manier heeft kunnen verminken. Het is de bedoeling van de onhoofse vos de Nobelwereld te vernietigen.

De verteller neemt afstand van Reynaert door hem te betitelen als ‘den fellen gheselle’ (A 2981). Willem ridiculiseert de hofgemeenschap en dit door enkele typisch Reynaerdiaanse techniekjes zoals het oom noemen (‘Ende zijn oem Ysingrijn’, A 3013) en de spot. Hij analyseert de situatie aan het hof. Reynaert is pelgrim. Zijn oom Isegrim en diens spitsbroeder liggen als dood vastgebonden. Willem voegt eraan toe dat niemand tussen Polen en het Zeeuwse Schouwen⁽⁹⁰¹⁾ zijn lach kon onderdrukken. Het is de meewarige, sarcastische lach van iemand die de hofgemeenschap, zoals die hier wordt getekend, grondig veracht. Willem deelt Reynaerts verachting. De Reynaertauteur en het hoofdpersonage hebben dezelfde ‘art’ (‘engin’). Ze zijn allebei

(901) De keuze voor Schouwen werd mede bepaald door het rijm op ‘onthouden’ in A 3019. Polen is veraf, Schouders is dichtbij.

[p. 512]

meester van de Reynaerdie, de meesterlijke taalmanipulatie. De taal verdoezelt en maakt wat echt is vals. Willem legt in A 3027-3028 expliciet de nadruk op de schijn: ‘so dat hi sceen / Een peelgrijn licht ghenouch’.

Net voor zijn vertrek gaat de vos op de achterpoten staan. Het feit dat de dichter hier de aandacht op vestigt, wijst op het eigenaardige van de situatie. Reynaert had immers vier schoenen gevraagd. Willem weet steeds op een subtiele manier het dierlijke en het menselijke gedrag te vermengen. Een voorbeeld hiervan waren de vier schoenen: ‘schoenen’ zijn / + menselijk/, ‘vier’ wijst naar / + dierlijk/. In VdvR is het antropomorfisme veel minder uitgesproken, maar subtieler aanwezig dan in de RdR. In A 3042, net vóór zijn vertrek, gedraagt de vos zich echter uitgesproken als mens⁽⁹⁰²⁾.

Reynaert preekt hier en gebiedt allen voor hem te bidden. Hij verandert steeds weer van masker. Terwijl het rechtop staan kan geïnterpreteerd worden als een teken van superioriteit en zelfzekerheid, manoeuvreert hij zich onmiddellijk daarna in de positie van de verschoppeling en de sukkelaar (‘So drouvelic hi hem gheliet’, A 3051). In deze positie van underdog is de vos het sterkst en heeft zijn ‘scone tale’ een vernietigend effect⁽⁹⁰³⁾.

Slachtoffers van de misleidende en manipulerende vossetaal zijn de haas en de ram. Kenmerkend voor de vossetaal zijn de vleiende aansprekingsvormen⁽⁹⁰⁴⁾ (‘mijn vrient Belin de ram’, A 3056), de lofprijzingen (‘prijse’, A 3069) en de manier waarop de vos de werkelijkheid verbloemt. Reynaerts taal verandert de schone schijn in werkelijkheid. Belijn is een corrupte hofkapelaan, maar in Reynaerts mond wordt hij ‘ombeclaghet van allen dieren’ (A 3061); en ook Cuwaert is van ‘ghestade [...] zede’, ‘onberoupen ende goedertieren’ (A 3062 en A 3060). Deze voorbeeldige levenswandel contrasteert met zijn aanwezigheid in het schrikwekkende Kriekeputte. Reynaerts lof is ironisch, wat duidelijk blijkt wanneer de vos de onbesproken levenswandel van de beide hofdieren vergelijkt met zijn eigen handelen in de tijd van zijn

(902) Ook de keuze van ‘voeten’ in AB (tegenover EF 3008: ‘poten’) is opvallend. De auteur van Rh heeft regel B 3043 duidelijk uitgebreid om het rijm intact te houden: ‘voeten-moeten’; de kopiist van A kon de gebruikte vormen behouden omdat het rijm ‘voeten-grote’ in zijn Oostvlaamse streektaal bijna intact bleef. Deze passage heeft de kopiisten sterk beziggehouden, want ook de kopiist van F heeft een verandering doorgevoerd: ‘twaren’ (F 3007, in rijmpositie) drukt verbazing uit. Vgl. ook A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 314-315.

(903) Vgl. o.a. het begin van de openbare biecht: Reynaert stond ‘als een drouve man’ (A 2062).

(904) Reynaert gebruikt deze strategie tot driemaal toe tegenover Belijn (een tweede maal als de haas in het hol wordt gelokt en tot slot wanneer Belijn moet overtuigd worden om de brief voor de koning mee te dragen). De domme ram ziet het schadelijke effect van de Reynaerdie niet.

[p. 513]

kluizenaarschap (A 3063-3064). Reynaerts kluizenaarsleven werd o.a. gekenmerkt door moord (Coppe) en bedrog (Cantecleer). De twee hofdieren laten zich ‘verdoren’ zonder dat ze de valse bodems in de vossetaal zien.

3.4. De afrekening (A 3049-3469)

Reynaert heeft de hofgemeenschap definitief achter zich gelaten. Er vond opnieuw een ruimtewisseling plaats. Meteen sluit de Performantiefase van het gehele verhaal af. De strijd tussen het onhoofse individu en de ‘hoofse’ gemeenschap, verpersoonlijkt door de koning, is (opnieuw) gestreden door middel van een gevecht in woorden. De vos verkreeg vrijspraak en zijn grootste tegenstanders liggen vastgeketend. De hofgemeenschap heeft in de vos haar meerdere moeten erkennen. Een teken hiervan was de bijtende spot tegenover de gevilde en bijna dodelijk gewonde baronnen en Reynaerts ‘moye’. Reynaert permitteerde zich in de kern van de Nobelwereld dezelfde vrijheden als in zijn eigen Maupertuus of de ermee verbonden onhoofse dorpswereld. De ‘hoofse’ wereld heeft zijn eigen identiteit prijsgegeven.

Het verhaal zou hier ten einde kunnen zijn. Toch is dit niet zo. De uiteindelijke sanctie moet nog volgen. De koning moet nog tot het inzicht komen dat zijn vooropgestelde doel, het vergroten van het prestige (A 47) en het opheffen van de onhoofse wereld, is mislukt. Immers, vanuit het perspectief van de koning is de vos uiteindelijk toch naar het hof gekomen. Aan het hof heeft er een verzoening plaatsgevonden en is een aantal gevaarlijke samenzweerders onschadelijk gemaakt. Hoewel de interne verdeeldheid en de corruptie aan het hof voor het publiek reeds duidelijk werd aangetoond (een rover en moordenaar wordt vrijgesproken en op zijn woord geloofd, de machtigste baronnen worden vastgebonden, er is een conflict tussen de geestelijke en de wereldlijke macht, twee hofdieren worden als gijzelaars gegeven), is de werkelijke omvang van de aangerichte schade geenszins duidelijk voor de hofgemeenschap zelf. De koning en de koningin zijn ervan overtuigd dat door het gevangen nemen van de beer en de wolf de hoofse ordo is hersteld en dat de ware vijanden uitgeschakeld zijn. Zij menen in Reynaert een nieuwe vertrouweling te hebben gevonden, die hen eerst financieel zal verrijken en vervolgens voor hun geestelijk welzijn zal zorgen. Wat Nobel betreft, is de eer gered. Hij is zich bewust van het feit dat hij zich aan de rechtsgang heeft onttrokken, maar hij meent dat hij de zaak onder controle heeft. De uiteindelijke positieve sanctie zal een tocht naar Kriekeputte zijn en de vondst van de fenomenale schat van koning Ermenric.

Vanuit het Reynaertstandpunt is de ondergang van het Nobelhof nog niet geëxpliciteerd. Om dit te bereiken heeft Reynaert nog één meesterlijke list opgespaard. Zijn tocht naar het hof was de eigenlijke afreke-

[p. 514]

ning tussen de Nobelwereld en de vossewereld. Reynaert realiseert zich dat de draagwijdte van deze confrontatie voor het hof op dit punt in het verhaal nog niet duidelijk is. Hij heeft zijn tegenstanders uitgeschakeld en zijn grootste opponent, koning Nobel, hangt aan zijn lippen. Hij neemt met deze situatie geen genoegen.

Door de moord op Cuwaert zal de vos te kennen geven dat de schat fictief is. Men zou kunnen opwerpen dit een teken van zwakte van Reynaert is. De moord is echter een bewuste strategie. Hij wil zijn list bekronen door de koning zelf tot inzicht te brengen en hem publiekelijk te confronteren met zijn onverantwoord gedrag. Door de kop van de haas te sturen, brengt Reynaert de koning openlijk in diskrediet en vernedert hij de vorst in de ogen van al zijn onderdanen.

Hoewel Belijn en Cuwaert in de volgende scène de hoofdrol spelen, is de boodschap uiteindelijk voor de koning zelf bestemd. Nobel geeft de toestemming om de twee te laten vertrekken en neemt zo de verantwoordelijkheid op zich. Reynaert heeft zijn list goed voorbereid. Aan het hof heeft hij zelf twee begeleiders uitgekozen en hen zo gemanipuleerd dat ze met hem meegaan. Als eerste kiest hij zijn oude ‘vriend’ Cuwaert, die vroeger te Kriekeputte thuishoorde en aan het hof daarover veel te gul met details was zodat bijna bleek dat het een oord van valsemunters was. Cuwaert was diegene die hij vóór de hofdag (‘ghistren’ in A 136) nog had pogen te vermoorden. Reynaert lokt door zijn gevlei meteen de gids weg die Nobel naar de schatplaats kan brengen. De tweede begeleider is Belijn, die de klachtenlitanie tegen Reynaert aan het hof op gang had gebracht en die na de vrijspraak van de vos Reynaerts list bijna deed mislukken omdat hij zijn pelgrimsuitrusting niet wilde zegenen. Voor deze weigering zal Reynaert de ram de rekening presenteren.

We beschouwen de ultieme list als de ontmaskering van ram en haas én tegelijk als de bevestiging van de ontmaskering en vernedering van de hele hofgemeenschap. Schematisch kunnen we deze scène, die in zijn geheel functioneert als de Sanctiefase van VdvR, als een apart verhaal beschouwen, zoals we reeds eerder deden met de bodetochten, en het onderverdelen in een Manipulatiefase aan het hof (A 3049-3070), waar de hofdieren de opdracht krijgen om met Reynaert mee te gaan, een tocht naar de plaats van de waarheid (Competentiefase: A 3071-3072), de uiteindelijke confrontatie in het middelpunt van de vossewereld (Performantiefase: A 3073-3316) en een Sanctiefase, opnieuw aan het hof (vanaf A 3317). Belijns ondergang is exemplarisch: het is tevens de ondergang van de hele hofwereld en van de vorst in het bijzonder. Het schema van de laatste vosselist is⁽⁹⁰⁵⁾ (fig. 14):

(905) Dat hier een overlapping is in de verzen A 3049-3070, die op het niveau van het verhaal deel uitmaken van de Performantiefase (duel Reynaert-Nobel) en op het niveau van de afzonderlijke list Reynaert-Belijn tot de Manipulatiefase, houdt geen tegenspraak in.

[p. 515]

(Fig. 14)

De opdracht van deze list verschilt fundamenteel van de andere, vanuit het hof gedirigeerde Manipulatiefasen. Het is niet meer de koning (of zijn raad) die beslist en de macht in handen heeft, maar Reynaert zelf. Nobel kan alleen bekrachtigen. Door de sterke analogie met de vroegere bodetochten is deze verandering van Destinateur significant en een teken van de gewijzigde situatie aan het hof na de vrijspraak van de vos. De baronnen spelen geen rol meer.

De Reynaerdie bevat geen waarheid. Reynaert schetst in de MF een beeld van de ram en de haas zoals die zouden willen zijn, niet zoals ze in feite zijn (A 3053-3068). Men doorziet de ambiguïteit van de vossetaal niet.

De tocht van hof naar hol wordt niet expliciet beschreven. In de Reynaertwereld verandert het uitzicht van Maupertuus geleidelijk. Het neutrale ‘huus’ (A 3072) is voor de hofdieren bij hun aankomst een ‘veste’. De hovelingen komen voor de ‘porte’⁽⁹⁰⁶⁾ (A 3073 en A 3074) van Maupertuus. Reynaert vraagt Belijn alleen buiten te blijven wanneer hij in zijn ‘veste’ (A 3077) treedt. De auteur en de vos spelen onder één hoedje. Vanaf nu zal Reynaerts ‘veste’ geleidelijk in een hol veranderen. Reynaert legt er de nadruk op dat Cuwaert alleen in het hol moet gaan. Op deze manier isoleert de vos de beide hofdieren en zal elk zijn eigen val alleen betreden⁽⁹⁰⁷⁾. Op Reynaerts familie-

(906) ‘Porte’ kan evenwel ook als een meer neutrale term beschouwd worden.

(907) Het alleen betreden van de val behoort tot de typische kenmerken van Reynaerts list. We hebben hier te maken met een variant van de bekende werkwijze. Zie G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 162. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 283, heeft gelijk wanneer hij stelt dat de dierlijke eigenschappen functioneel in het verhaal worden ingelast. Net zoals de beer is ook de ram te groot om in een vossehol binnen te treden. De haas, die een natuurlijke vosseprooi is, zal het hol wel betreden en als voedsel dienen.

[p. 516]

leden na, keert geen enkel dier ongestraft uit de Reynaertwereld terug. Het enige niet-familielid dat het hol effectief betreedt, zal dit met de dood bekopen.

Steeds weer blijkt het Reynaertverhaal een oneindige variatie op een beperkt aantal thema's. In deze passage staat opnieuw Reynaerts ‘scoenre tale’ (A 3085) centraal: Reynaerts ‘smeeken ende losengieren / In so menegher manieren’ wordt door de verteller expliciet vermeld (A 3086-3087). Reynaerts spreken is ‘baraet’. De vos lokt de haas door zijn listige en ambigue ‘scone tale’ in het hol. Cuwaert moet ‘vrauwe Hermelinen’ ‘troesten’. De ironie is dat Cuwaert wel heel letterlijk ‘troest’ zal brengen.

Op het moment dat Reynaerts list in werking treedt, verandert het kasteel in een ‘haghedochte’ (A 3089) en een ‘hol ‘(A 3090). De verandering van Reynaerts woonst is een teken van het anders-zijn van Reynaerts wereld. Cuwaert verliest in het hol van de vos zijn eigen naam en wordt een object, ‘vetten hase’ (A 3128), voedsel voor de vossen. Terwijl het kasteel geleidelijk in een hol verandert, evolueert de hoveling tot prooi⁽⁹⁰⁸⁾. In de onhoofse wereld wordt de hoveling een dierlijk slachtoffer. De haas wordt een natuurlijke prooi voor de vossen. De Reynaertdichter bespeelt de ambiguïteit van dierlijke en menselijke eigenschappen bij de karakterisering van de personages⁽⁹⁰⁹⁾. Dezelfde ambiguïteit wordt manifest in het hol: Cuwaert is getuige van een idyllisch huiselijk tafereel. Dit effect wordt bereikt door het gebruik van adjectieven (‘cleenen’ in A 3081), van hoofse aansprekingsvormen (‘Heere Belin’ in A 3079, ‘vrauwe Hermelinen’ in A 3080), van familiale vertrouwelijkheidsvormen (‘Belin, neve’ in A 3075) en door te wijzen op de angst van de achtergebleven vrouw en kinderen. Deze vredige situatie contrasteert echter scherp met het lot dat Cuwaert is beschoren. Schijnbare vrede wordt wreedheid wanneer Reynaert begint te spreken. Reynaerts ‘scone tale’ bevat ook in het vossehol geen waarheid. De vos zet alles op zijn kop. Hij schildert Bruun en Isegrim als gijzelaars (A 3103-3104) en de haas als zoenoffer (A 3106-3107). Er is geen enkele tekstuele aanwijzing die zou kunnen suggereren dat Hermeline Reynaert niet gelooft. De vossin handelt te goeder trouw en wordt door haar echtgenoot medeplichtig gemaakt aan de moord op Cuwaert.

(908) Vergelijk: ‘huus’ wordt ‘porte’, wordt ‘Manpertuus’, wordt ‘veste’, wordt ‘haghedochte’ wordt ‘hol’ met: ‘Cuaert’ (‘Cuwaerde’) wordt ‘hase’ wordt ‘ase’. ‘Base’ uit A 3129 is een verlezing van het hypercorrecte ‘hase’ (aas). Zie o.a. J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 127.

(909) De Reynaertauteur speelt hier met de grenzen van en de raakpunten tussen het menselijke en het dierlijke. Mens en dier worden in een onduidelijk netwerk bewust met elkaar versmolten. Een ander voorbeeld hiervan troffen we aan wanneer Reynaert op zijn achterpoten gaat staan bij het afscheid aan het hof. Zie onze n. II 902.

[p. 517]

Cuwaert heeft Reynaerts spel door en probeert te ontsnappen. Hij geraakt echter niet tot bij de poort. Eens de drempel voorbij, is geen terugkeer mogelijk⁽⁹¹⁰⁾. De poort van Maupertuus is voor de buitenstaander de grens tussen leven en dood. Reynaerts ondergrondse wereld is een ‘Mortkule’⁽⁹¹¹⁾. Cuwaerts ‘eufemistische’⁽⁹¹²⁾ hulpgeroep wordt niet beantwoord door Belijn. Reynaert bijt Cuwaert, die op het moment van de beet zijn naam verliest, de keel door en de hele vossenfamilie stort zich op het aas (A 3126-3130).

Met deze daad voltrekt Reynaert een vonnis dat Renart in Le plaid ook had willen voltrekken⁽⁹¹³⁾, maar waarin hij niet slaagde. VdvR en Le plaid verschillen sterk wat Cuwaerts lot betreft. Wanneer we de twee teksten vergelijken, blijkt de superioriteit van de Middelnederlandse tekst. In VdvR lokt de vos de haas mee door zijn ‘scone tale’. Cuwaert gaat uit eigen beweging én met de toestemming van de vorst met Reynaert mee. In Le plaid wordt de haas brutaal ontvoerd. Na zijn vertrek aan het hof graait Renart Coats, die zich in een haag verborgen houdt, mee. Hij spoort zijn paard naar de hoogste van vier bergen die rond het hof liggen. Beneden in de diepte is er onrust omdat men de haas niet kan vinden. Boven gekomen bespot de vos de hofgemeenschap en hij gooit zijn pelgrimsattributen in de diepte ten teken van verachting. Coars, die met de kop naar beneden, naast de poten van Renarts paard hangt, slaagt erin te ontsnappen⁽⁹¹⁴⁾.

Hoewel het Middelnederlandse verhaal na het vertrek van het hof van Reynaert en Cuwaert definitief van de macrostructuur van Le plaid afwijkt, zijn er nog enkele opvallende gelijke motieven en kleinere details die verwijzen naar een onloochenbare verwantschap⁽⁹¹⁵⁾. Zo zal Reynaert in navolging van Renart één van zijn pelgrimsattributen, namelijk de

(910) Vgl. onze p. 396.

(911) In de uitgave van 1539 van R met de protestantse glosse: ‘Reinkens hövetslot het Malepartus, dath ys ein Roffnest unde Mortkule’ (randglosse bij vers 478). Geciteerd uit I. TEIRLINCK, De toponymie, p. 174.

(912) ‘Dese peelgrijn verbijt mi!’ in A 3123. Door de toevoeging van ‘peelgrijn’ ironiseert de verteller de situatie.

(913) In Le plaid diende de prooi ook om aan de vossewelpen te geven: a 1472-1474: ‘Ja cist vostres chevaus isneaus / Ne vos garra de mes joiaus / Ne lor en face livroison.’

(914) Voor de verdere afwikkeling van Le plaid, zie onze p. 298. Het Oudfranse verhaal heeft een open einde. Dit specifieke vosseverhaal is afgelopen, maar na een herstelperiode zal de vos opnieuw op pad trekken op zoek naar voedsel of op weg naar het hof. Het slot van Le plaid kadert in de episodische structuur van de Renartverhalen.

(915) We verwijzen hier naar de studie van A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 330-371. Vooral de passage A 3191-3199 lijkt overeenkomst te vertonen met Roq. 1349-1360, zowel de angst van de vos, zijn rode kleur als het feit dat hij niets meer te doen wil hebben met de das, de beer en de kater lopen parallel met de ß-variant. Deze passage komt niet voor in αa. Het betreft geen letterlijke vertaling van ß, maar invloed is er alleszins. Vgl. n. II 717.

[p. 518]

pelgrimstas uit berehuid, ook naar het hof sturen, als teken van de nederlaag van zijn opponenten. Tevens toont dit gebaar aan dat de vos nooit zal veranderen. Reynaert doet het echter op een veel subtielere manier dan de Franse vos.

*

Wanneer Cuwaert vermoord is, reveleert de vos de ware toedracht van de moord aan zijn vrouw. Hermeline blijft naïef geloven in Reynaerts oprechtheid. Zij doorziet Reynaerts ironie niet wanneer hij de koningsgift vermeldt: ‘eene lijne / Ende eene vorst ende twee micken’ (A 3145-3146). Indien zij Reynaerts spelletje door heeft, dan hoeft de vos het koninklijk cadeau niet te expliciteren (A 3145-3150), ook niet voor het publiek. Zelfs na Reynaerts voorstel om te vluchten, blijft Hermeline twijfelen aan het nut van deze vlucht omdat zij meent dat hij nog een tocht naar het Heilig Land moet ondernemen. Volgens Reynaert is deze tocht afgedwongen. Hij citeert een spreekwoord dat hij ontleent aan een duistere bron, ‘een goet man’ (A 3175), om zijn gegeven woord in te trekken (A 3174-3177). Hij bekent dat hij de koning een schat heeft voorgelogen en hij zweert de Nobelwereld voorgoed af door een godslasterlijke uitspraak: ‘Godsat hebbe mijn rode baert’ (A 3191)⁽⁹¹⁶⁾. De Nobelwereld maakt de vos bang. Deze angst kan ingegeven zijn door de reactie die Reynaert verwacht wanneer zijn laatste ‘baraet’ aan het hof zal onthuld zijn. Maar het is ook mogelijk dat hij angst voorwendt. Nergens in VdvR wordt gezegd dat Reynaert in de kern van de hofwereld angst heeft (gehad). Integendeel, hij handelde zeer zelfbewust. Er is een discrepantie tussen wat het publiek weet en wat de vos aan zijn vrouw zegt. Reynaerts woorden bevatten ook tegenover zijn eigen vrouw geen waarheid. Het is opvallend dat de vos het voornaamwoord ‘ons’ in A 3141 gebruikt wanneer hij het over schuld en medeplichtigheid heeft en ‘ic’ wanneer hij over zijn eigen list spreekt (A 3147). Ook in het eigen hol blijkt de vos niet te vertrouwen. In plaats van Hermeline te beschermen, maakt hij haar medeplichtig.

De vos wil liever blijven en zich verschuilen, dan naar het Heilig Land ‘varen’. De polygraaf van hs. A heeft Reynaerts uitspraak hier anders begrepen en betrekt het ‘varen’ op de vluchtwildernis. L en F hebben de oorspronkelijke lezing bewaard: het ‘varen’ is het wegtrekken, het ‘bliven’ is het ‘sculen’ (F 3157). Het alternatief voor de pelgrimstocht is het leven in een verborgen, woeste plaats:

(916) Het gaat hier om een zeer onhoofse uitspraak waar het Opperwezen met toorn, de negatief geassocieerde vossebaard en de rode kleur wordt verbonden. Zie onze p. 312.

[p. 519]

 

Ic weet een wildernesse nu

 

Van langhen haghen ende van heede

 

Ende die so nes niet onghereede

 

Van goeden ligghene ende van spijsen.

 

Daer wonen hoenre ende pertrijsen

 

Ende menegherande vogheline.

 

Wildi doen, vrauwe Ermeline,

 

Dat ghi gaen wilt met mi daer?

 

Wi moghen daer wonen VII jaer.

 

Willen wi wandelen onder die scade

 

Ende hebben daer groete ghenade,

 

Eer wi worden daer bespiet. (A 3153-3164).

Deze plek biedt bescherming, afgeslotenheid en genade voor zeven jaar. Het is een plaats waar het goed is om te wonen en waar voedsel in overvloed is. Volgens G.-H. Arendt is dit een paradijselijke plaats. Onder andere vanuit de interpretatie van deze scène komt Arendt tot een positieve Reynaertfiguur. Reynaert zal uiteindelijk in een vosseparadijs leven, terwijl Nobel in de Kriekeputte-wildernis ‘ontweghet’.

Het woord ‘woestine’ wordt in VdvR vanuit de hoofse wereld steeds negatief geïnterpreteerd. De ‘woestine’ of ‘wildernisse’ is Reynaerts eigen wereld. Het is het terrein waar zijn kromme paden liggen en waar Reynaert zelf de wetten bepaalt. Het is de wereld van de ongeordende wegen, waar de hofdieren verdwalen. Met andere woorden, Reynaert verlaat een ‘woestine’ in ruil voor een andere ‘woestine’⁽⁹¹⁷⁾. De vlucht van de vos is geen vlucht naar een verre plaats. Afstand speelt geen rol. Dit komt tot uiting in de lokalisatie van de Vulpes-dichter: ‘Iuxta iam loca vasta scio’ (L 1604). De wildernis ligt vlakbij. De vluchtwildernis van de vos is een topische plaats. Het lokaliseren ervan is zinloos. Deze plaats is ambigu: dichtbij en toch veraf, wild en toch goed om te leven, een jungle en toch paradijselijk. Ze verschilt in slechts twee opzichten van Reynaerts eigen roofwereld. Een eerste is dat de nabijheid van de mens wegvalt (het dorp, de schuren en de kloosters), zodat er wilde patrijzen zijn en de heggen en hagen door heidekruid vervangen worden. De bedreiging van de mens en van de waakhonden verdwijnt. Een tweede verschil is dat deze wereld niet bekend is door de hofdieren, zodat de vos ook van hen geen dreiging hoeft te vrezen. De ‘ruwe’ wildernis biedt nog meer bescherming en isoleert Reynaert nog sterker dan voordien.

De vos verlegt zijn jachtterrein, maar in feite is deze nieuwe wereld identiek aan zijn huidige omgeving. Hij trekt zich terug in zijn eigen vossewereld. De wildernis is een onhoofse woestenij, verborgen en chaotisch. Dit blijkt wanneer de verteller Reynaert uiteindelijk laat vertrekken naar de... ‘woestine’ (A 3329).

(917) Een detail hierbij is dat in beide ruimten (de vluchtwoestine en de onhoofse dorpswereld, die nauw met de Reynaertwereld is verbonden) ‘hoenre’ voorkomen.

[p. 520]

Reynaert bevestigt zichzelf in zijn rol van eenling en outlaw. Hij kiest bewust voor de onhoofse wereld en neemt expliciet afstand van de hofgemeenschap. Hij begeeft zich in een onherbergzaam gebied van wilde struiken en in het wild levende vogels. De ‘wildernesse nu/ru’ mag dan wel de tegenhanger zijn van de negatieve Kriekeputte-wildernis, het is enkel en alleen een oord van belofte voor de rover en de dief, een vrijgeleide, ver van de gemeenschap. Reynaert wil niets meer met de bedreigende hofgemeenschap te maken hebben. Dit is de uiteindelijke betekenis van Reynaerts vlucht. Reynaerts taal keert de schrale wildernis om tot een beschermende plaats. Het paradijselijke karakter van de vluchtwoestine is een effect van Reynaerts ‘scone tale’. Door de vermelding van het bijbelse getal zeven⁽⁹¹⁸⁾, van het wandelen in de schaduw, maar vooral van de genade, spiegelt de vos zijn vrouw een paradijselijke wildernis voor. Hij gebruikt een bijbels discours waardoor de associatie met een aantal bijbelpassages voor de hand ligt. Hoewel de wildernisbeschrijving niet ontleend is aan Jesaja 35, 9-10⁽⁹¹⁹⁾, vond G.-H. Arendt⁽⁹²⁰⁾ terecht een aantal parallellen tussen VdvR A 3153-3164 en deze en andere bijbelplaatsen. De vos bouwt een religieuze isotopie op en perverteert de bijbelse metaforiek. Hij transformeert door zijn ‘scone tale’ een woeste streek tot een paradijselijke tuin. De polygraaf van A heeft de bijbelse metaforiek (wellicht⁽⁹²¹⁾) uitgebreid door het oorspronkelijke ‘ru’ (zowel in E en F 3119, vgl. ook L 1604) te vervangen door ‘nu’.

De vertaler en de bewerker van de tekst hebben Reynaerts beschrijving van de vluchtwildernis afgezwakt. De bijbelse topiek wordt zowel in L (zeven wordt ‘multos annos’ en ‘scade’ en ‘ghenade’ worden niet als dusdanig vertaald) als in B (‘scade’ en ‘ghenade’ worden ver-

(918) Het getal zeven symboliseert het durende aspect van het schuilen. Men zou de zeven jaar ook kunnen interpreteren als een periode die verandert in een antithetische periode (vgl. de zeven vette en de zeven magere jaren). De vos zou dan de cyclische terugkeer van het kwaad betekenen.

(919) R. WEBER, Biblia sacra, p. 1131: ‘non erit ibi leo et mala bestia non ascendet per eam nec invenietur ibi / et ambulabunt qui liberati fuerint / 10. et redempti a Domino / convertentur et venient in Sion cum laude / et laetitia sempiterna super caput eorum / gaudium et laetitiam obtinebunt et fugiet dolor et gemitus’. [‘Noch daer en sel niet wesen die lyebaert noch gheen quade beeste en selre niet doer op gaen, noch men selse der niet vijnden; ende si sullen wandelen daer, die verloest sijn ende behouden vanden Here; si sullen bekeert werden ende sellen comen in Syon mit love, ende ewelike bliscap sel wesen op haer hoeft; si sullen behouden vroude ende bliscap, ende rouwe ende versuchten sel vlien.’ C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 40.]

(920) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 139-143. Arendt gelooft Reynaert op zijn woord en houdt geen rekening met het dubbelzinnige discours van de vos.

(921) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 135 e.v. ‘Nu’ kàn in bijbelse zin opgevat worden. Het gaat hier dan naar alle waarschijnlijkheid om een invoeging van de polygraaf van A. Het is ook mogelijk dat de verklaring eenvoudiger is en dat er een leesfout (n i.pl.v. r) aan de basis van deze ‘innovatie’ ligt.

[p. 521]

vangen door ‘gemaec’, ‘vrede’ en ‘weellichede’) genegeerd. In Rh heeft de dichter de bijbels-topische associaties vervangen door de topische lieflijke plaats:

In een schoon ander foreest
Dair mogen wi wesen ongevreest
Seven jaer ende meer nochtan (B 3152-3154).

Reynaert beschrijft de plantengroei en het gevogelte:

Dair sijn fonteyn van zueter aert
Ende lopende beken schoen en claer.
Dues wat zueter lucht is daer.
Wy hebben dair gemaec en vrede
Ende leven in groter weellichede (B 3161-3165).

De bewerker heeft de beschrijving van de vluchtwildernis in VdvR geassocieerd met een ‘klassieke’ locus amoenus en heeft de scène uitgewerkt tot een echt stukje vosseretoriek. Een aantal elementen van de klassieke locus amoenus is in Reynaerts voorstelling aanwezig: de weelderige plantengroei (‘schoon foreest’), de zachte bries, de zoete fontein en de klare beek. Ook het vogelgezang komt voor, maar dit wordt met een knipoog omgebogen tot een rijke voorraadschuur vol vogels.

In VdvR bestaat de ‘vluchtwoestine’ niet uit de traditionele elementen van de locus amoenus. De begroeiing van deze ruige, ruwe (hss. EF en L: ‘loca vasta scio’) streek bestaat uit heesters⁽⁹²²⁾ en heidekruid. Met ‘gagel’ wordt mirte bedoeld⁽⁹²³⁾. Maerlant vermeldt dat deze plant, volgens Isidorus, ‘In woestine ende op stene’ groeit. Volgens het MNW (II, kol. 894) wordt met gagel de ‘mirtedoorn, muisdoorn of steekpalm, myrica gale’ bedoeld⁽⁹²⁴⁾. Wellicht gaat het in VdvR om de

(922) De polygraaf van A heeft wellicht de g en de h verwisseld en de afkortingsstreep ten onrechte gebruikt i.pl.v. een l: ‘gaghel’ < ‘haghel’ < ‘haghen’.

(923) Zoals ook Maerlant in Der naturen bloeme meent: ‘Mirtus hetewi hier dat gaghel, / Maer boeke segghen datmen laghel [lederen zakken] / Ende nappen of maken mach; / Doch en wetic niet dat ic sach / So groet gaghel int lant hier bi, / Dus twifel ic wat mirtus si.’ (boek VIII, v. 581-586.) in: E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, II, p. 123.

(924) Volgens Van Dale is gagel de benaming van een katjesdragend, tweehuizig heestergewas (Myrica gale of de Brabantse mirt). In gewestelijk taalgebruik wordt ook laag struikgewas en kreupelhout met ‘gagel’ aangeduid. Naast de ‘myrica gale’ is er ook de ‘Myrtus communis’, de altijd groene heester met alleenstaande witte bloemen en blauwe bessen. Het betreft een welriekende plant (‘Mit gaghel ende mit anderen wel rokenden cruden’, in: Bartholomeus Engelsman, Van de eygenscappen der dingen, 834 b, zo ook 626 b, 631 a; zie MNW, II, kol. 894). In Jesaja 55, 13 fungeert deze laatste mirte als symbool van de uitverkiezing en de liefde. M.n. ‘pro saliunca ascendet abies et pro unica crescet myrtus’, R. WEBER, Biblia sacra, p. 1154. [‘Over saliunca sel wesen die vuerenbloem ende over die netele sel wassen die mirtus’. C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 66.] Zover mogen we de symboliek in Reynaerts woorden echter niet zoeken.

[p. 522]

Brabantse mirt. Net zoals het heidekruid is het een plant die in het middeleeuwse Vlaanderen in wildernissen veelvuldig voorkwam⁽⁹²⁵⁾. De Vulpes-dichter heeft deze beschrijving in dezelfde zin uitgewerkt (L 1605-1606). Hij past echter de techniek van de accumulatio toe: in die woeste streek vindt men ‘mirtus’ (mirt/gagel), ‘longa philix’ (lange varens), ‘fragilesque merice’ (broze heide⁽⁹²⁶⁾) en ‘densi frutices’ (dicht struikgewas, jonge loten, kleine boompjes). Het gaat hier steeds om laag gewas in een bosachtige omgeving. Reynardus spiegelt Hermeline hier geen klassieke locus amoenus voor. Het gaat om een vrij monotone, wilde plaats, waar de planten bescherming bieden. De begroeiing creëert een verborgen wereld. Ook de ‘goeden ligghene’ (A 3156) wijst naar het verborgene. Reynaert zoekt steeds het geheime en het eenzame op⁽⁹²⁷⁾. Hij is het onhoofse individu dat de hoofse ‘ordo’ ontmaskert en uiteindelijk zelf de ‘woestine’ zal ‘ane vaerden’ (A 3329). Reynaerts vluchtwildernis is een verborgen (vgl. ‘heymelic’) vosseparadijs. Het is echter een dierlijk paradijs waar het recht van de sterkste geldt, een geheime wildernis waar de vos kan jagen en doden zonder vervolgd te worden. Deze wildernis verschilt in een aantal opzichten van het schrikwekkende Kriekeputte. Daar huisden onheilsvogels. Elke levende ziel meed die plek. Het was een plaats van honger, kou, armoede, maar ook van verderf en verdoemenis, van ontmaskering en eerverlies. Net zoals de schatwildernis tekent Reynaert de vluchtwildernis als een locus desertus, maar nu gaat het om een plek waar bescherming is en voedsel in overvloed. Niemand zal het vossepaar in deze ‘wildernesse’ storen. Voor de vos en zijn gezin verandert er weinig. Alleen de hofwereld verandert. De wereld van orde en harmonie wordt een Kriekeputte-wildernis. De hoofse wereld wordt (of eigenlijk: ‘is’) een onhoofse plek.

Nadat de vos zijn vluchtplan heeft uiteengezet en zijn verachting tegenover de hofgemeenschap uitgesproken, verschuift de aandacht naar de ram. Belijn wordt stilaan ongeduldig en maant Cuwaert tot spoed. Het feit dat hij als hofkapelaan de duivel vermeldt, illustreert dat hij de situatie niet vertrouwt, maar tekent hem tevens als een onhoofs indi-

(925) We vinden ‘gagel’ in een aantal middeleeuwse Noordoostvlaamse toponiemen terug. Zo heette de scheiding tussen de heerlijkheid Saaftinge en het Hulster-Ambacht de Gagheldonckse Dijk. Bij Gagheldonck had de Gentse Sint-Pieters een moerhof en moerhoofd liggen. Zie M.K.E. GOTTSCHALK, De Vier Ambachten, p. 189-190 (losse kaart achterin). Verder werd in 1583 te Kieldrecht een Gaeghe(l)strate geattesteerd en ook in het Drongense archief is een ‘ten gaghel’ te vinden in 1399. We baseren ons voor dit laatste voorbeeld op toponymische informatie van Jozef de Wilde.

(926) R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 153, vertaalt: ‘broze tamarisken’. Tamarisk is een importprodukt uit Zuid-Europa en Noord-Afrika. Het zou hier ook om heide kunnen gaan.

(927) Vgl. de omgeving van Kriekeputte en de passage A 881-887. Zie onze p. 326.

[p. 523]

vidu. Hij heeft een schreeuw gehoord (A 3122-3123). Hij voelt zich niet verantwoordelijk voor de haas, maar hij krijgt het zelf benauwd. De vos reageert op Belijns geroep en keert terug naar buiten. Zijn spreken is ‘al stillekine’ (A 3209). De stilte fungeert als teken. Reynaert heeft een nieuwe leugen klaar. Zijn ‘scone tale’ verdraait de hulpkreten van de haas. De ram gaat niet verder op deze affaire in. Het enige wat hij wil, is zo snel mogelijk uit de vijandige wereld vertrekken.

Belijn buigt voor degene die de macht in handen heeft. Reynaert weet dat de ram beïnvloedbaar is en hij kent Belijns zwakheden. Belijn zelf acteert graag op het eerste plan. Hij was de eerste klager na Reynaerts aankomst aan het hof (A 1847) en hij trachtte zich zelfbewust en onafhankelijk van de vorst op te stellen. Na zijn conflict met Nobel heeft hij er alles voor over om opnieuw in de gunst te komen. Reynaert speculeert op het feit dat de ram aan het hof nog iets goed te maken heeft en hij bezorgt hem nu een gedroomde gelegenheid. Reynaert zal Belijn een brief voor de koning meegeven. De ram heeft de valsheid van de vos niet door. Hij ontdekt de ingebouwde verklikkers niet. Eén ervan is dat Reynaert liegt dat de koning zelf om de brief gevraagd heeft (A 3248-3252). Een tweede is het typische verleidingsdiscours van de vos, met name het ‘neef’ of ‘oom’ noemen⁽⁹²⁸⁾. Belijn wordt met het vleiende ‘neve’ aangesproken in A 3253. Wanneer de vos de ram heeft overtuigd van de waarachtigheid van de brief, vraagt Belijn zelf om een tas. Dit wijst op de haast waarmee hij Maupertuus wil verlaten. Overdonderd door de hyperbolen waarin Reynaert Belijns beloning beschrijft: ‘groet ghewin’ in A 3267, ‘Des conincs danc ende groet eere’ in A 3268 en ‘Harde willecomme’ in A 3270, staat de ram er niet bij stil dat Reynaert hem met de ‘scerpe’ uit Bruuns vel terug naar het hof stuurt. Als Rome-vaarder mag de pelgrim de door de ram zelf gezegende tas natuurlijk niet terugsturen. Door de tas aan Belijn terug te geven, verzaakt de vos aan de pelgrimstocht en blijkt zijn valsheid.

Via een vertellerstussenkomst wordt de toehoorder onmiddellijk op de hoogte gebracht van de inhoud van de tas en de boodschap van de brief. De houding van de auteur ten opzichte van zijn hoofdpersonage is dubbelzinnig. Hij heeft het over Reynaerts ‘quaden treken’ (A 3277), maar tegelijk is het ‘sinen vrient Beline’ (A 3274) een wel erg sarcastische vorm van dramatische ironie. Willem staat in geen geval aan de kant van het hofdier.

Reynaert slaagt erin Belijn te overtuigen om de verantwoordelijkheid voor de brief op zich te nemen, de start van een literaire en administratieve carrière... Belijn is uitgelaten:

(928) Dit deed Reynaert reeds nog voor hij met de haas in het hol trok; Cuwaert moet zorgen voor ‘ziere moyen’ Hermeline (A 3212, A 3218, A 3238) en Reynaert heeft het in A 3247 over ‘mijns neven Cuwaerts live’.

[p. 524]

 

Dat hoerde Belin ende spranc

 

Van der stede daer hi up stoet

 

Meer dan eenen halven voet,

 

So blide was hi van der dinc (A 3291-3294).

De extreme uitbundigheid past niet voor een hofkapelaan. Hiermee wordt het motief van de ‘mateloosheid’ van de springende hofdieren die naar de galg snellen, hernomen (A 2033-2035). Het publiek weet reeds hoe het met de hofdieren zal aflopen. Willem moraliseert niet expliciet, maar hij schetst de domheid van de hofdieren door hun daden te beschrijven. Ze ontmaskeren zichzelf verder door hun eigen spreken. De ram verheerlijkt zichzelf als dichter van ‘groeten lof’⁽⁹²⁹⁾. Hij meent dat hij het met ‘sconen woerden ende met lichten’ (A 3301) ver zal brengen. De vos is echter de enige meester van de ‘scone tale’. Hij demonstreert zijn dubbelzinnige manier van spreken tegen de ram door hem te verzekeren dat Cuwaert hem zal volgen ‘bi desen selven pade’ (A 3310). Bovendien zal hij Cuwaert nog een aantal verborgen zaken onthullen (‘Ic sal Cuaerde sulke sake / Ontdecken die noch es verholen’, A 3313-3314). Deze uitingen betekenen iets anders dan wat ze op het eerste gezicht lijken te betekenen. Cuwaert zal inderdaad langs hetzelfde pad als Belijn naar het hof gaan en Reynaert zal de haas inderdaad gebruiken om te onthullen wat nu nog geheim is...

Na Belijns vertrek verlaat de vos met zijn familie de ‘haghedochte’ (A 3318). Reynaert, de pater familias, gebiedt onmiddellijk te vertrekken. Hij trekt naar de verlaten wildernis⁽⁹³⁰⁾. Reynaert verdwijnt nog vóór het verhaal definitief is afgelopen naar een negatieve ruimte. Toch is zijn rol nog niet volledig uitgespeeld. Hij heeft nog iets te onthullen aan het hof. Tijdens zijn afwezigheid zal de vos de ondergang van het hof expliciteren. De ultieme overwinning van de Reynaerdie is de kop van Cuwaert als boodschap aan koning Nobel. Reynaert bedient zich opnieuw van het geschreven woord. Eerst door een gezegelde koningsbrief, nu door een pelgrimstas met dodelijk nieuws. Reynaert heeft het laatste woord.

*

(929) In A heeft de polygraaf deze lofrede in Reynaerts mond gelegd, maar hij heeft dit niet volgehouden. In vers 3302 klopt het persoonlijk voornaamwoord niet. De kopiist van het Comburgse handschrift heeft wellicht een moeilijkheid gezien in het feit dat de ram tweemaal naeen (ook in A 3306) door de verteller als sprekende partij wordt vermeld.

(930) Of zoals de Vulpes-dichter interpreterend vertaalt: ‘desertumque petunt, ut latitare queant’ (L 1712). De ‘woestine’ in A 3329 is een topische plaats, en wijst naar afgescheidenheid. In Reynaerts beschrijving groeide dit land uit tot een oord van belofte. In de objectieve vertellerstussenkomst in A 3329 is van een positieve benadering geen sprake. Het gaat hier om de plaats waar men niet bespied wordt (A 3164). Dezelfde ruimte functioneert bijvoorbeeld ook in Chrétiens Cligès. Het gaat daar om een pejoratieve ruimte. Zie J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 232.

[p. 525]

De Performantiefase van de slotlist verschilt opvallend met de Performantiefasen van de eerste bodetochten naar Maupertuus. Toen vond nabij Maupertuus steeds een strijd met woorden plaats. Nu wordt een moord gepleegd op een hofdier, dat met de toestemming van de koning mee op pad ging. Door deze moord wordt Maupertuus, nog sterker dan vroeger, geassocieerd met het kwaad en de dood. Hoewel de haas kan omschreven worden als angstig, loslippig en naïef, kan men hem niet in hetzelfde rijtje plaatsen met de schuldige hofdieren die door hun egoïsme en vraatzucht ten onder gaan. Cuwaert wordt met een list meegelokt in het hol, waar hij troost wil bieden. Hij is geenszins een schuldig hofdier dat zijn straf verdient. Op het einde van het verhaal moordt de vos om te moorden. De wreedheid van de vos gaat in het verhaal crescendo.

In de kern van de Reynaertwereld werd weerom de ‘scone tale’ gedemonstreerd. Cuwaert en Belijn functioneren als vertegenwoordigers van het hof en als helpers van de koning. Reynaert ontmaskert hen beiden. De haas wordt voedsel, de schuldige, hoogmoedige Belijn wordt boodschapper én zondebok.

De tocht van Belijn naar het hof wordt summier beschreven. Wanneer we deze tocht in het schema van Greimas plaatsen, constateren we dat de Sanctiefase voor Belijn niet in de dorpswereld ligt, maar aan het hof zelf. Hierdoor worden terzelfdertijd ook de daden van koning Nobel als de centrale hoffiguur geëvalueerd en gesanctioneerd. De SF ligt in de bodetochten in de onhoofse wereld en krijgt een verlengstuk aan het hof. Thans heeft de Nobelwereld zijn eigen identiteit verloren en is een onhoofse wereld geworden. Wanneer de vorst de ram alleen ziet aankomen, bemerkt hij dat er iets fout is. Onmiddellijk fixeert hij zich op de tas uit Bruuns vel. Belijn wordt ter verantwoording geroepen en herhaalt bijna letterlijk wat de vos hem heeft voorgezegd. Hij beschrijft Reynaerts woning als een ‘casteel’. Hij is opnieuw onder hovelingen en hanteert een ridderlijk-hoofs taalgebruik. De ruimte is subjectief, wordt door de personages aangepast en past zich ook aan de personages aan.

De koning vraagt zijn klerk Botsaert om de tas te openen en de inhoud van de brief te onthullen. De identiteit van deze klerk en van zijn helper Bruneel is onduidelijk⁽⁹³¹⁾. Vooral Botsaert speelt een opvallende rol. Hij haalt het hoofd van Cuwaert uit de pelgrimstas en openbaart zo de ondergang van de koning. Hoewel Cantecleer en Belijn door hun tussenkomsten (in A 1806 e.v. en A 2948 e.v.) het koninklijk gezag

(931) Vooral de figuur van Botsaert is in de Reynaertfilologie druk bestudeerd. Reeds zeer vroeg, m.n. in 1834, stelde Jacob Grimm voor om het einde van het verhaal te lezen als een soort sleutelverhaal en Botsaert te identificeren met Bouchard van Avesnes. De autoriteit van Grimm heeft ervoor gezorgd dat deze stelling nadien nog talloze malen is overgenomen en uitgediept (o.a. W.J.A. Jonckbloet, J.W. Muller, H. Menke en vooral L. Peeters). Toch overtuigt de stelling niet.

[p. 526]

reeds ondermijnden, is Botsaert de eerste die Nobel openlijk en scherp durft terechtwijzen:

‘Helpe, wat leuren zijn dit?
Heere coninc, bi miere wit,
Dit es dat hoeft van Cuaerde!
O wach, dat ghi noint Reynaerde,
Coninc, ghetrauwet so verre!’ (A 3376-3380).

Omdat op het einde van het verhaal twee nieuwe personages worden geïntroduceerd, namelijk Botsaert en Firapeel, heeft men meer dan eens aangenomen dat dit slot niet van Willem kon zijn⁽⁹³²⁾. Ook de figuur van Bruneel, een der klagers aan het hof van koning Nobel in A 1857, verrast in deze context⁽⁹³³⁾. Toch is de reden van het verschijnen van nieuwe of eerder onbelangrijke personages verklaarbaar. Vele vooraanstaande hovelingen zijn uitgeschakeld of afwezig: Grimbeert en een deel van Reynaerts clan zijn vertrokken, Cuwaert is vermoord, Tibeert is op de galg achtergebleven en de beer en het wolvepaar liggen vastgebonden.

Botsaert en Bruneel krijgen in VdvR geen soortnaam. Mogen wij hieruit opmaken dat deze dieren geen voorstelling behoefden en bekend waren? In de Vulpes is de klerk ‘Boccardus simeus’ (L 1733). Ook in de Franco-Italiaanse branche Rainaldo e Lesengrino (Mar. XXVII) verschijnt de aap Bocha⁽⁹³⁴⁾. In de (andere) branches van de RdR komt

(932) De grootste voorstander van een toegevoegd slot is J.W. Muller (zie o.a. Exegetische commentaar, p. 181-183). Hij wordt hierin gevolgd door G.H. Arendt (Die satirische Struktur, p. 288). A.Th. Bouwman heeft de argumenten van Muller één voor één opgesomd en terecht ontkracht. Zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 369-371. Wijzelf zijn er net als Bouwman van overtuigd dat het slot van de Comburgse variant oorspronkelijk is. Zie ook onze p. 221.

(933) Het zou hier om de otter kunnen gaan. In F 1847 wordt hij vermeld als de otter; in hs. A 1857 komt hij ook voor, maar het enjambement doet ons twijfelen: ‘och Bruneel / Dat water var’. Het is mogelijk dat Bruneel de ‘water var’ is. Welke diersoort de ‘water var’ is, is onduidelijk. Het MNW verklaart dit dier als de roerdomp. Toch is in A ook de lezing ‘och Bruneel, / Dat water var’ mogelijk. Bruneel zou hier alleen een naam krijgen. Een dergelijke lezing is ook in F mogelijk. In de RII en de latere bewerkingen is Bruneel wellicht de gans (B 1879-1880, D 1879-1880, P 1362). In Reynardus vulpes wordt de naam Bruneel niet vermeld, maar komen wel een otter en een gans voor. De otter en de bever worden er net als in hs. F in één adem genoemd.

(934) Zie o.a. H. MENKE, Die Tiernamen, p. 54. Bocha komt voor in branche XXVII, v. 59 van ms. g (ms. i leest in ‘simia’ (v. 83). Verder in ms. g (v. 57) is dezelfde figuur ‘Busnardo lo criaor’ (Busnard de roeper). Zie ook: E. MARTIN, Le Roman de Renart. (Vol. II), p. 359-360. J. FLINN, Le Roman de Renart, p. 535, merkt in navolging van L. Foulet op dat Bocha misschien wel eens Baucent het everzwijn zou kunnen zijn, vooral omdat Baucent ook de rol van klerk heeft in branche I. Dezelfde redenering werd ook voor VdvR uitgewerkt door F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. CXI. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 354-357, heeft deze stelling uitvoerig verdedigd en uitgewerkt. Terecht omschrijft Bouwman deze verklaring als ‘rijkelijk speculatief’ (p. 357).

[p. 527]

daarentegen geen aap met deze naam voor⁽⁹³⁵⁾. De naam van dit dier verschilt ook in de Reynaertvarianten en -versies: in A 3362 en A 3365 heet hij Botsaert, in F 3330 en F 3333 Bockart, in L 1733 Boccardus, in B 3366 Koekaert en in P 2483 Boekerf⁽⁹³⁶⁾. F. Lulofs meent dat Botsaert in VdvR de aap is⁽⁹³⁷⁾. De aap past in de traditie van de tegenwereld. Dit impliceert voor het verhaal dat de wereld van Nobel wordt omgekeerd tot een wereld waar alles op zijn kop staat⁽⁹³⁸⁾. In dezelfde traditie kadert de ezel als geleerde. Vandaar dat F. Lulofs meent dat Bruneel de ezel is⁽⁹³⁹⁾.

Botsaert interpreteert Reynaerts boodschap juist. Hij richt zich onmiddellijk tot de geadresseerde van de brief. Niet Belijn, maar wel Nobel wordt door Botsaert als eerste aangesproken. De brief is duidelijk: de schat bestaat niet en de koning is misleid. Nobel heeft zijn baronnen ten onrechte gevangen genomen en laten villen. Reynaert introduceert opnieuw de dood aan het hof. Sinds de intrede van de stoet met het lijk van Coppe, is er niets ten goede veranderd. De koning beseft onmiddellijk dat hij verantwoordelijk en schuldig is. Wanneer de koning door zijn klerk is terechtgewezen, verliest hij zijn waardigheid:

(935) In de branches I, Va, XI, XIII, XVII en XXIII heet de aap Cointereau. In branche XXIII heeft hij een belangrijke rol. Daar staat hij aan Renarts kant. In v. 598 wordt hij aangesteld in de raad die over de vos zal moeten oordelen.

(936) Mogelijk ligt volksetymologie aan de basis van zijn naam (‘boec’ < ‘bouch’). Deze afleiding van boek is zeker verleidelijk als naam voor iemand die kan lezen en secretaris van de koning is. Opvallend is dat de lezing van P dichter bij de oorspronkelijke lezing staat dan de variant in B. P heeft een redactie van Reynaerts historie als bron die wat een aantal details betreft een meer oorspronkelijke lezing biedt dan RII: vgl. P 2483 met B 3366, P 2476 ‘seven brieven’ met B 3355 ‘negen brieve’ en P 1954 ‘van Romen tot meye’ met B 2652 ‘van Romen tot valeye’.

(937) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 288-289, suggereert met de nodige scepsis een tweede mogelijkheid, die wij echter niet volgen. Ze is een uitvloeisel van zijn toegespitste aandacht op de clanrelaties. Lulofs meent dat het functioneler zou zijn als Pancer, het clanhoofd van de knaagdieren, de kop van de haas uit de zak zou halen. Botsaert zou dan een hoorfout voor Pancer zijn.

(938) Dit betekent echter geen gelijkschakeling met het topische ‘verkeerde wereld’-motief. Vgl. onze p. 209-210.

(939) In de RdR heet de ezel echter Bernart. Hij komt voor in de Franse branches I (waarin hij naïef de oprechtheid van de wolvin prijst), VIII (waarin hij mee op tocht gaat naar Rome en hij een aantal wolven doodt), XI (waarin hij een ridder van het koninklijk leger is), XIII (waarin hij bode is en de vos naar het hof haalt) en in XVII (waarin hij het priesterambt uitoefent). De ezel is een frequent voorkomend personage in de ‘matière renardienne’, maar nergens ontvangt hij de naam Bruneel. In de Ysengrimus verschijnt hij als Carcophas. Ook in andere (Reynaert-)verhalen speelt de ezel een rol, maar daar heet hij Boudewijn (in de prozadruk van RII (P 1364, tegenover ‘Herri’ in B 1881), in Reynard the Fox, Reynke de Vos, Reinhart Fuchs en verder in de Esopet). Zie H. MENKE, Die Tiernamen, p. 119-120. Menke merkt op: Brunellus ‘als Rufname des Esels ist auch in der lateinischen und volkssprachigen mittelalterlichen Dichtung bezeugt’ (p. 119).

[p. 528]

 

Doe mochtemen drouve sien ende erre

 

Dien coninc entie coninghinne.

 

Die coninc stont in drouven zinne

 

Ende slouch zijn hoeft neder.

 

Over lanc hief hijt weder

 

Up ende begonste werpen huut

 

Een dat vreeselicste gheluut

 

Dat noint van diere ghehoort waert. (A 3381-3388).

De schreeuw van de koning is het teken van de nederlaag van het hof en terzelfdertijd van de overwinnig van de vos. Reynaert is er uiteindelijk in geslaagd om Nobel de rekening van zijn geldzucht te presenteren. Het gebogen hoofd (A 3384) en de oerschreeuw van Nobel tekenen de ontreddering en de wanhoop. De brief brengt inzicht. De hazekop bevestigt de totale ondergang en de ontmaskering van de koning en van de hele feodale, hoofse orde. Nobel faalt als verantwoordelijke voor de hofgemeenschap. Als waardige, ‘vroede’ vorst, verliest hij zijn eer:

Mi hevet een quaet wicht so verre
Bedroghen, dat ics beur erre,
Ende int strec gheleet bi barate,
Dat ic recht mi selven hate
Ende ic mine eere hebbe verloren.
Die mine vriende waren te voren,
Die stoute heere Brune ende heere Ysingrijn,
Die rovet mi een valsch peelgrijn.
Dat gaet miere herten na so zeere,
Dat het gaen sal an mine eere
Ende an mijn leven, het es recht.’ (A 3400-3410).

Het verlies van zijn ‘eer’ (tot tweemaal toe herhaald) is het grootste verlies van de koning⁽⁹⁴⁰⁾. Als fiere vorst en koning van alle dieren is hij de wanhoop nabij. Hij bekent dat hij door de vos gevangen is: ‘int strec gheleet bi barate’. Hij staat voor zijn onderdanen ‘al ware de coninghinne doot’ (A 3396). De dood heerst in deze ‘onhoofse’ wereld. De oerschreeuw is het laatste werkelijk actieve optreden van de heerser. Nu pas blijkt de werkelijke sanctie: niet de belonende schat van Kriekeputte, maar de ontluisterende kop van de dode Cuwaert. De hazekop maakt Nobel duidelijk dat de hele openbare biecht een grote leugen was, dat de samenzwering fictief is, dat de schat niet bestaat en dat de vos geen trouwe vazal is. De koning wordt vernederd. Hij had de verantwoordelijkheid voor de vrijlating van de vos op zich genomen. Het eigenlijke doel van de hofdag, zijn prestige verhogen, blijkt averechts

(940) Voor een analyse van het eer-begrip verwijzen wij naar F.P. VAN OOSTROM, Het woord van eer. Literatuur aan het Hollandse hof omstreeks 1400. Amsterdam, 1987, p. 286-293.

[p. 529]

te werken. De koning verliest zijn gezag. Daarom is hij zijn emoties niet meer meester. Hij is niet meer voor rede vatbaar en vervalt in een dierlijk, onhoofs gebrul (A 3388). Nadat de hofbodes reeds in het dorp tot hun dierlijke staat zijn teruggevoerd en nadat het wolvepaar ditzelfde lot aan het hof onderging, wordt de vorst nu in het centrum van de hofwereld gereduceerd tot een dier. Hij verliest zijn spraak⁽⁹⁴¹⁾. Bovendien heeft Reynaert zijn weerbarstige leerling-kapelaan uiteindelijk dan toch ‘binnen sconinx vrede’ vermoord. Dit keer was er geen Pancer, maar alleen de zwakke en laffe hofkapelaan om de misdaad te verhinderen. Dit betekent dat er niets ten goede is veranderd. De vos van na het pact met de koning, is dezelfde als de vos van vóór het pact. Reynaert is en blijft een onhoofse, hypocriete schurk.

Na de totale ondergang van de koning staat heer Firapeel⁽⁹⁴²⁾, de ‘lubaert’⁽⁹⁴³⁾, op. De luipaard kan het roer overnemen omdat hij in de middeleeuwen aanzien werd als een afsplitsing van de leeuw. De verteller meldt: ‘hi mocht wel doen’ omdat ‘Hi was een deel / Des coninx maech’ (A 3391-3392). De luipaard komt voor in de RdR, maar hij neemt er nergens de leiding van de hofgemeenschap. Wel verschijnt hij als raadgever en scheidsrechter⁽⁹⁴⁴⁾. Het afsluitend optreden van de luipaard is evenwel een eigen vinding van de Reynaertdichter.

(941) Reynaerts taalmisbruik is er uiteindelijk de oorzaak van dat de koning zijn eigen spraak en rede verliest. Wij verwijzen hier naar de interessante behandeling van de relatie dier-mens en de gave tot spraak van de dieren in middeleeuwse dierenverhalen door P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 40-54. Wackers stelt zeer terecht dat de taal in dierenverhalen dient als middel tot ondergraving van de maatschappij (p. 52).

(942) Hs. A heeft consequent de variant ‘Syrapeel’ (A 3390, A 3399 (Sierapeel), A 3431 en A 3468). Naar alle waarschijnlijkheid heeft de polygraaf van A de f als een (lange) S geïnterpreteerd. Hetzelfde verschijnsel komt ook in de Goudse prozadruk voor (vgl. P 2503: ‘Sirapeel’ met P 2535: ‘Fyrapeel’). Zie ook H. MENKE, Die Tiernamen, p. 122. Firapeel betekent: ‘degene met de wilde pels’: ‘fier’ < Lat. ‘ferus’ en ‘peel’ < Ofra. ‘pel’ < Lat. ‘pellis’. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 289, vertaalt in navolging van Grimm: ‘trots op zijn huid’ (het zou hier om volksetymologie kunnen gaan of om een vertaling van ‘Fière pel’).

(943) In hs. F 3359 ‘lupart’ en B 3395 ‘lupaert’. In L 1745 is hij de ‘leopardus’. De oorspronkelijke lezing verwijst wellicht naar de luipaard. Als men Maerlant mag geloven waren de ‘liebaert’ en de leeuw synoniemen: ‘Leo, segghen Solinus geesten,/ Es coninc van den viervoeten beesten. / Lewe es hi in Dietsche ghenant, / Ende liebaert heetmene hier int lant.’ (boek II, v. 2109-2112). E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, I, p. 99. Zie ook: G-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 289 n. 3.

(944) In de branche Mar. Va 1043-1044 wordt de anonieme luipaard aangesteld als getuige bij het zweren van een eed van Renart; in Mar. VI 945-946 wordt hij rechter bij het duel tussen wolf en vos (‘Li liparz estoit li premiers / Qui molt estoit estoz et fiers’). Tot slot komt hij voor in branche Mar. XXIII 435, waar hij de naam Frumanz ontvangt en optreedt als verzoener en raadgever. In deze laatste branche leunt zijn rol dichtst aan bij die van Firapeel. Nergens in branche XXIII is van verwantschap tussen vorst en luipaard sprake.

[p. 530]

Het initiatief van Firapeel betekent het einde van koning Nobel. In feite wordt de koning opzij gezet. De feitelijke macht wordt overgenomen door een onzuivere, onhoofse figuur. Volgens Isidorus van Sevilla was de luipaard een bastaard van de leeuw⁽⁹⁴⁵⁾. Maerlant staat in deze traditie. Onder de ‘Leo’ behandelt hij in Der naturen bloeme⁽⁹⁴⁶⁾ drie soorten leeuwen. De eerste soort is klein en heeft een ruige vacht, ‘Maer die en sijn noch staerc noch fel’ (boek II, v. 2117). De laatste categorie is de ‘edele lyoen’. Hij is groot, sterk, snel en onverschrokken en ‘Sine weten altoer ghene scalchede’ (v. 2122-2125). De middelste soort is de luipaard, ‘edel noch fier’. Hij wordt bij de leeuwin verwekt door de wilde ‘pardus’ (v. 2118-2119). De luipaard is fel en onhoofs. Het hof komt in handen van een onhoofs en onedel dier. Een bastaard maakt zich meester van de gemeenschap en zal een zoen voorstellen. De middeleeuwer, die op het eind van het verhaal met de luipaard wordt geconfronteerd, heeft mogelijkerwijze de associatie gemaakt met de Apocalyps 13, 1-2⁽⁹⁴⁷⁾. RI deelt met de bijbel de negatieve symboliek van de luipaard⁽⁹⁴⁸⁾. Een parallel tussen VdvR en enkele bijbelplaatsen is dat de luipaard uit het niets opduikt en macht krijgt op het moment dat de

(945) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 289. De luipaard stond bekend als de bastaard van de panter en de leeuwin. Er blijkt in de middeleeuwse teksten toch nogal wat verwarring tussen luipaard, leeuw en panter. Maerlant bespreekt de Leopardus en de pardus afzonderlijk. Vergelijk: ‘Leopardus dinket mi / Dat in Dietsche die lupaert si. / Die lewe ende pardus mede / Winnense met hare ghemanchede. / Die syen sijn staerker dan die hien.’ en: ‘Sere fel ist tallen stonden’ (boek II, v. 2275-2279 en v. 2287) met ‘Pardus, sprect Jacob van Vetri, / Dat misselike ghevaerwet si. / Dese noten [paren] met der lewinnen, / Daer si onedele lewen an winnen’ (boek II, v. 3181-3184). Daar tegenover staat de ‘Panthera’, ‘tscoenste dier een dat mach sijn’ (boek II, v. 3204). E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, I, p. 138.

(946) E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, p. 99 e.v. (boek II, v. 2 109 e.v.). Ook in Alexanders Geesten (boek, IX, v. 806-808) vermeldt Maerlant de luipaard: ‘Ende ser paerduse, beesten fiere. / (Van den paerduse ende den liebaert / Es ghewonnen die lupaert.) J. FRANCK, Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant, p. 336.

(947) R. WEBER, Biblia sacra, p. 1894: ‘et vidi de mare bestiam ascendenten habentem capita septem et cornua decem / et super cornua eius decem diademata / et super capita eius nomina blasphemiae / 2. et bestiam quam vidi similis erat pardo / et pedes eius sicut ursi / et os eius sicut os leonis’. [‘Ende ic sach vander see op clemmen een beeste, die hadde vii hoefde ende x hoerne ende op sine hoeren x dyademen ende op haer hoevede de namen der blasphemien. Ende de beeste, die ic sach, was gelijc pardus ende haer voete alse des beeren voete, ende haer mont als des leeus mont.’ C.C. DE BRUIN, De Zuidnederlandse vertaling van het Nieuwe Testament, p. 203.]

(948) De profeet Daniël ziet in een apocalyptisch visioen vier dieren, waarvan de derde een schrikwekkende luipaard is met vier koppen (Daniël 7, 6). Het eerste dier gelijkt op een leeuwin, het tweede op een beer, het derde op een luipaard: ‘post hoc aspiciebam / et ecce alia quasi pardus / et alas habebat avis quattuor super se / et quattuor capita erant in bestia / et potestas data est ei’, R. WEBER, Biblia sacra, p. 1358. [‘Hier nae saghic, ende sich, ene ander beeste ghelijc enen lupaert, ende si hadde iiii vloeghele op hare gelijc eens voghels, ende iiii hoefde waren op die beeste ende hare wert macht ghegeven.’ C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 260.]

[p. 531]

wanorde compleet is. Het onhoofse dier komt als een deus ex machina op het toneel, bepaalt de nieuwe wetten en herstelt de ‘vrede’. Hij vraagt Nobel om zich te beheersen en het gezag te herstellen. Nobel buigt echter het hoofd. Firapeel stelt de verminkte hovelingen voor om het geleden leed te vergeten en hij schenkt de benadeelde baronnen Belijn als zoen. Nadien zal men de vos achtervolgen, hem vangen en zonder proces hangen⁽⁹⁴⁹⁾.

Nobel komt nog slechts heel even tussen om Firapeel instemmend na te praten. De vrede die Firapeel voorstelt, is alleen in naam dezelfde als de ‘sconinx vrede’ die Nobel had afgekondigd. De vrede van Firapeel is de complete chaos waar de dieren mekaar najagen en doden. Zonder enige vorm van proces wordt Belijn, maar ook zijn hele familie, eeuwig vogelvrij verklaard: ‘Van nu toten domsdaghe’ (A 3443). Ook alle ‘maghen’ van de vos zijn vogelvrij. Firapeel omschrijft deze gunsten als ‘twee groete vreden’ (A 3452). De vrede uit het begin van VdvR wordt cynisch omgekeerd. De wereld van Nobel is de wereld van Firapeel geworden: een onzuivere en onhoofse wereld. De geketende baronnen nemen vrede en zoen aan. Ze gaan met Firapeel naar de koning en ‘maecten pays van allen dinghen’ (A 3469). In het laatste vers is de ‘vrede’ hersteld. Het is de vrede van de machtigen, gebouwd op opportunisme, willekeur, wantrouwen, wraak en geweld. De laatste regel uit VdvR is de meest cynische van het verhaal.

Wij kunnen nu het volledige verhaal schematiseren (fig. 15):

(949) Hier breekt handschrift F af. Het oorspronkelijke verhaal ging verder: hs. A, de Vulpes en de RII lopen, elk met hun eigen accenten, parallel verder. Over de redenen van de breuk in F kunnen we alleen maar gissen.

[p. 532]

De analyse volgens het schema van Greimas heeft verhelderend Willems concept van VdvR getoond. Willem heeft een uiterst sterke en intelligente tekst geconstrueerd. Bovendien stelt het model ons in staat enkele opvallende conclusies te trekken. Het hof is de centrale plaats van het verhaal, dat begint en eindigt aan het hof. Het verhaal zegt in de eerste plaats iets over de intenties van de hofgemeenschap. De uiteindelijke confrontatie (Performantiefase) wordt in tegenstelling tot de ridderroman, aan het hof uitgevochten. Deze strijd is een verbaal gevecht. Reynaert blijkt uiteindelijk heer en meester. Het hof blijkt, net als de Reynaertwereld, een onhoofse wereld te zijn, waar willekeur en opportunisme heersen. Wat reeds van bij het begin van de hofdag bleek, namelijk dat de schijn aan het hof hoogtij viert, wordt op een ‘dodelijke’ manier duidelijk door Reynaerts definitieve rekening: de kop van Cuwaert. In het Greimasiaanse schema komt de onhoofsheid van het hof tot uitdrukking doordat het ‘hier’ en het ‘elders’ samenvallen. Doordat de onhoofse vos naar het hof komt en er het initiatief neemt, wordt de plek onhoofs. Het feit dat het hof tweemaal op de verticale as staat, is geen verdraaiing of manipulatie van het model, het is een illustratie van het feit dat de Nobelwereld en de Reynaertwereld moreel samenvallen. De uiteindelijke sanctie geschiedt aan het hof. De luipaard lijkt de hofwereld te behoeden tegen de totale ondergang. Wat eigenlijk gebeurt, is dat Firapeel de schijn herstelt. Alleen in woorden is er een onderscheid tussen de hoofse en de onhoofse wereld. In werkelijkheid regeren de sterksten en de slimsten. De utopie bestaat niet, ‘sconinx vrede’ bestaat niet. De hofmaatschappij is een onhoffelijke wereld, die in zijn geheel in de onhoofsheid terugvalt.