Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde

[p. 284]

III. Analyse van Van den vos Reynaerde
1. De basisoppositie hof - hol

1.1. Het hof

We karakteriseren het hof aan de hand van enkele scènes die ons precieze informatie geven over het uitzicht, de samenstelling en de inwendige structuur ervan.

De hofdag functioneert als verhaalkader en opent een aantal mogelijkheden voor de verhaalontwikkeling. De verzen A 41-49 schetsen onmiddellijk het referentiekader (zie p. 282). De eerste versregel van het eigenlijke verhaal (A 41) situeert het verhaal in de tijd door de zeer precieze aanduiding van Pinksteren. Toch ontbreekt elke verdere tijdsaanduiding, net zoals in de niet-historische Arturroman⁽²³¹⁾. Een nauwkeurig tijdstip wordt geplaatst in een onbepaald verleden. Het effect is tegelijkertijd concretisering (een verteller situeert zijn werk in een ‘realistisch’ kader door te verwijzen naar een werkelijk bestaand kerkelijk feest) en vervaging (elke precieze tijdsaanduiding ontbreekt). Van bij het begin worden realiteit en fictie verstrengeld. Het fictieve karakter van het verhaal blijkt onmiddellijk in A 41-49: het gaat over dieren. Een fictieve koning houdt hof op een reële dag. De auteur sluit een pact met het publiek. Hij heeft het over niet bestaande sprekende dieren, maar hij gebruikt herkenbare gegevens.

De vermelding van Pinksteren, in combinatie met een hofdag, roept een literair, een politiek-rechterlijk en een religieus semantisch veld op. De toehoorder/lezer krijgt een aantal mogelijke interpretatiesleutels.

Door de opening ankert het werk zich intertextueel vast. De pinkster-opening verbindt het Reynaertverhaal met een aantal andere middeleeuwse verhalen die ook op Pinksteren beginnen, of waarin sprake is van een pinksterhofdag⁽²³²⁾. Bij uitbreiding kunnen we hier ook het

(231) De term ‘niet-historische Arturroman’ wordt gebruikt door J.D. JANSSENS, o.a. in: Dichter en publiek, p. 60-63, p. 77, enz. Janssens wijst erop dat het onbepaald lidwoord ‘eenen’ verband houdt met de ‘episodiseringstendens’ van het verhaal en dat ‘in eenen tsinxen daghe’ (A 41) ‘vermoedelijk ook ironisch-intertekstueel naar de niet-historische Arturroman verwijst’ (p. 77).

(232) Zowel in Oudfranse (o.a. Chrétiens Le chevalier au lion, de Lai de cort mantel, v. 6-7, Lai du cor, v. 5-9, Lai du conseil, v. 4-7, zie Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 68-69 en p. 84; verdere voorbeelden p. 81-82 n. 88) als in Middelnederlandse teksten (vgl. de Ferguut, v. 3, Couchi, v. 687, Vergi, v. 800 en de Roman van Lancelot, boek III v. 20406. Voor de Roman van Lancelot verwijzen wij naar de editie van W.J.A. JONCKBLOET, Roman van Lancelot, (XIIIe eeuw). Naar het (eenig-bekende) handschrift der Koninklijke Bibliotheek, s'-Gravenhage, 1846-1849). Zie onze n. II 225. Een opvallende variant in de RdR is Mar. X v. 15, ‘La ou Nobles tenoit sa feste’, tegenover de mss. BCHILM: ‘Ce fut entor la pantecoste, / Icele feste qui tapt coste’. Vgl. p. 282.

[p. 285]

feest van Pasen, Hemelvaart en zelfs de vermelding van de meimaand⁽²³³⁾ aan toevoegen. De combinatie van een onbepaald lidwoord en een kerkelijke feestdag is een topische opening van de ridderroman⁽²³⁴⁾.

Naast een literair-semantisch veld wordt in de openingsverzen ook een politiek-rechterlijk veld gesuggereerd. De hofdagen waren deel van de middeleeuwse historische realiteit. Ze waren bedoeld om de adel vaster aan de vorst te binden en om het prestige van de heerser te vergroten. De koning zocht tijdens deze hofdagen op grote kerkelijke feestdagen advies en bijstand (‘consilium et auxilium’) bij zijn grote vazallen⁽²³⁵⁾. Men spreekt in dit verband van de ‘curia regis’: de koning, noch zijn vazallen wilden over gewichtige aangelegenheden alleen beslissingen treffen en daarom kwam men samen om elkaar te consulteren. Leenheer en leenman hadden wederzijdse rechten en plichten⁽²³⁶⁾. Hofdagen werden gehouden bij huwelijksfeesten, kroningsplechtigheden, ridderslag, het sluiten van vrede en het vieren van kerkelijke hoogdagen. Ze duurden meestal enkele dagen. Het tijdstip van Pinksteren werd vaak uitgekozen om pragmatische redenen. De pinkstertijd was een uiterst geschikt moment om te vergaderen vanwege de aangename weersomstandigheden⁽²³⁷⁾. Een beroemd voorbeeld van een pinksterhoffeest was de

(233) Enkele van de tientallen Oudfranse voorbeelden die met de meimaand beginnen zijn: ‘Ce fu a feste saint Jehan’ (Fergus, v. 1); ‘Se fut en mai, un bien matin’ (Florimont, v. 5696); ‘Ce fu en mai el novel tans d'esté’ (Prise d'Orange, v. 39); ‘Ce fu en mai que l'en dit en esté (La mort Aymeri, v. 17); ‘Ce fu en mai au tens novel’ (RdR, branche XII, v. 1 en branche XIV, v. 1); ‘Ce fu en mai en cel termine’ (RdR, branche XVI, v. 15). (Zie Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 67-78.)

(234) De pinkstertopos (of lente-) was niet alleen in de ridderroman gebruikelijk. Vele sporen zijn o.a. nog te vinden in de Duitse Minnesang. Ook Chaucers Canterbury Tales opent in april. Eigenlijk kunnen aanduidingen als begin april, de eerste mei, Hemelvaart, Pasen, Pinksteren, mei, enz., allen in een identieke context zowat als synoniem (‘de nieuwe tijd’, ‘het nieuwe seizoen’) beschouwd worden. Zie hiervoor o.a. Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 81 e.v.

(235) J, BUMKE, Hoofse cultuur. Literatuur en samenleving in de volle Middeleeuwen. Vol. 1. (Aula.) Utrecht, 1989, p. 257.

(236) Vazallen moeten de heer respecteren, hem gehoorzamen, hem waardig aanspreken, de stilte bewaren als hij spreekt, hem raad geven als hij daarom vraagt, oordelen en recht spreken over zaken die aan het hof worden voorgelegd, berichten ronddragen (d.i. bode zijn) en helpen tijdens de militaire campagnes van de heer. Daartegenover moet de vorst de vrede waarborgen, geschillen onder de vazallen oplossen, klachten aanhoren en erover oordelen, vazallen helpen en beschermen, raad geven, hun wraak op zich nemen en hun leven niet op het spel zetten. Zie o.a. J. DUFOURNET, Petite introduction aux branches I, Ia et Ib du Roman de Renard (Notes et textes). Parijs, 1971, p. 87-88.

(237) Men moest immers veel reizen en vaak in tenten overnachten. J. BUMKE, Hoofse cultuur, p. 257-263.

[p. 286]

‘Rijksdag’ te Mainz in 1184. Het zijn dergelijke grootse plechtigheden die de norm werden voor de literaire beschrijvingen. Hendrik van Veldeke, die aanwezig was te Mainz, was een der eersten die de hofdag als literair openingsmotief introduceerde, waarna dit motief functioneerde als een genrecode⁽²³⁸⁾. Het feit dat deze literaire topos wortelde in reële gebeurtenissen, verklaart tevens waarom enkele onderzoekers naar dergelijke hoffeesten hebben gewezen⁽²³⁹⁾.

Hofdagen waren ook rechtsdager. Er werd aangeklaagd, verdedigd, recht gesproken. De vorst was rechter, zijn wijsheid was van grote invloed op het gebeuren en kon bepalend zijn voor het verloop ervan. Een vereiste voor het goede verloop van de hofdag was een geïnspireerde en wijze vorst: binnen de rechtspraak was het juiste en rechtvaardige oordeel van primordiaal belang. Het recht moest schijn en werkelijkheid (‘zijn’), vals en oprecht taalgebruik, kunnen onderscheiden. Dit impliceert de beslissende rol van de taal tijdens een hofdag.

Het middeleeuwse recht is één van de structurerende componenten van het Reynaertverhaal. De drievoudige daging bepaalt gedeeltelijk de wegstructuur van RIa. Dat een vergelijkende analyse van het middeleeuwse wereldlijke en kerkelijke recht en de rechtspraktijken in de Reynaert verhelderend is, heeft B.H.D. Hermesdorf⁽²⁴⁰⁾ bewezen. Het recht is een sleutel voor een mogelijke interpretatie. Men moet er echter rekening mee houden dat er geen eenvoudige gelijkschakeling mogelijk is tussen het middeleeuwse recht en de literaire verwerking van rechts-elementen in VdvR⁽²⁴¹⁾.

Op kerkelijke hoogdagen werden de wereldlijke handelingen begeleid door kerkelijke ceremonies⁽²⁴²⁾. Wat op die dagen gebeurt, krijgt een

(238) J. BUMKE, Hoofse cultuur, p. 257 e.v., beschrijft dit indrukwekkende pinksterfeest te Mainz in 1184 aan de hand van enkele middeleeuwse getuigenissen (Sächsische Weltchronik, Gislebert de Mons en Hendrik van Veldeke).

(239) Zie bij L. Peeters en L. Wenseleers in deel I.

(240) B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reinaerde. Rechtshistorische aantekeningen, in: Recht en Taal te Hoofde. Opstellen over de ontmoeting tussen Middelnederlandse letteren en oudvaderlands recht. (Zwolse reeks van Taal- en Letterkundige studies, 1.) Zwolle, 1955, p. 106-161. Ook F. Lulofs heeft, naast het clanelement, het middeleeuwse (Vlaamse) recht als een van de sleutels voor zijn Reynaertinterpretatie gebruikt. Hij consulteerde vooral R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw. (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België. Klasse der Letteren, 19.) Brussel, 1954; en R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafprocesrecht in Vlaanderen van de XIe tot de XIVe eeuw. (Verhandelingen... Klasse der Letteren, 24.) Brussel, 1956.

(241) Zie ook A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 64, p. 80-81, p. 301-302, p. 398-399 en p. 589 n. 92 en n. 104.

(242) Een uitgebreid overzicht hiervan is te vinden in Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 296-312. Volgens Walter is het liturgische feest ‘le triomphe de l'ordre’. Literaire getuigenissen van dergelijke religieuze feesten worden vooral gekenmerkt door ‘le triomphe de valeurs esthétiques aux connotations politiques et morales’ (p. 307). Literaire getuigenissen over de religieuze praktijken zijn zeldzaam. In de Quête du saint Graal gaat het hele hof naar de mis en gaan de dames daarenboven naar de vespers (Ph. WALTER, p. 325). Ook de ridderslag gebeurde soms op die dag (p. 354-355).

[p. 287]

sacraal karakter. Pinksteren is het feest van het Goddelijk Woord⁽²⁴³⁾ en roept associaties op van initiatie en vreugde.

Er is gesuggereerd⁽²⁴⁴⁾ dat op de dag van Pinksteren zelf geen recht kon of mocht gesproken worden, wat dan reeds van in het begin van het verhaal een overtreding van de hoofse norm zou bevestigen. Dit zou leiden tot een negatief beeld van de Nobelwereld vanaf het begin van de hofdag. Deze bewering moet enigszins afgezwakt worden. F. Lulofs⁽²⁴⁵⁾ heeft erop gewezen dat dit verbod in 932 tijdens de synode van Erfurt inderdaad werd uitgevaardigd, maar ook dat het in de praktijk geen effect had. Men zou ‘in eenen tsinxen daghe’ natuurlijk ook in de brede zin kunnen interpreteren en het niet beperken tot de Pinksterzondag zelf.

Het verhaal opent met een natuurtafereel. Deze Natureingang bevat een aantal elementen van de klassieke locus amoenus⁽²⁴⁶⁾. Toch heeft deze opening weinig affiniteiten met de locus amoenus uit de Latijnse middeleeuwse retorica. De locus amoenus wordt hier, net zoals in vele andere volkstalige teksten, veeleer gesuggereerd. Het gaat hier meer om een ‘topische’ plaats dan om een echte topos. Enkele details kunnen reeds volstaan om de idyllische voorstelling van de locus amoenus op te roepen en de daarmee gepaard gaande gevoelens van feest, harmonie,

(243) De rol van de taal (en van het gesproken woord in het bijzonder) krijgt een centrale rol in VdvR. Dat Willem Pinksteren met deze bedoeling gebruikt kan niet bewezen worden. Dit verhindert niet dat het literaire effect betekenisvol is: op het feest van Pinksteren wordt de taal geperverteerd en zal de valse taal het laatste woord krijgen.

(244) Vooral B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reynaerde. Rechtshistorische aantekeningen, p. 108, vermoedt dat Willem hier de draak steekt met deze praktijk.

(245) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 202. Hij verwijst hierbij naar de studies van B.H.D. Hermesdorf en R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het Strafprocesrecht, p. 99-100.

(246) Zie D. THOSS, Studien zum locus amoenus im Mittelalter. Wenen/Stuttgart, 1972. Zie ook E.R. CURTIUS, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter, p. 200-205. De locus amoenus bestond per definitie uit zes componenten: de groene weide, de geurige bloemen, de zingende vogels, het ruisende beekje of de bron, de bloeiende boom en de zachte wind of het mooie weer. Curtius' studie m.b.t. de locus amoenus was een reactie tegen de strekking die in de natuurtaferelen sporen vonden van een innig natuurgevoelen. Hij stelde op zijn beurt de rol van de Latijnse poëtica centraal. Thoss nuanceert Curtius in belangrijke mate en analyseert de verschillen tussen de klassieke, Latijnse locus amoenus en de topische plaatsen in de volkstaalliteratuur. Daar waar de locus amoenus in de volkstaal veelal verweven zit in het handelingsverloop en de personages karakteriseert, is er in de locus amoenus van de Latijnse retorica ‘von einem lebendigen Erlebnisgehalt nichts zu spüren; sic wollen auch gar kein Erleben wiedergeben, sondern hier handelt es sich um eine rein verstandesmäßige, systematisierende Verteilung von Naturelementen auf einzelne Sinne, die Vollständigkeit anstrebt’ (p. 90).

[p. 288]

rust, vreugde en orde⁽²⁴⁷⁾. Dat hier inderdaad een locus amoenus wordt gesuggereerd, blijkt ook uit de interpretatie van de scène in de Latijnse vertaling van Balduinus Iuvenis en in de bewerking van de Zuidvlaamse anonieme dichter van de Reynaert II. Beide dichters werkten de natuuropening van VdvR verder uit, mede onder invloed van de retoricale voorschriften (dit geldt vooral voor de Vulpes-dichter). Het begin van de Reynardus vulpes luidt⁽²⁴⁸⁾:

Iam Pentecostes aderat lux. Florida Tempe
derident, tellus gramine, fronde nemus,
pratum flore nitens ridet spiratque rosarum
suavis odor, redolent lilia mixta rosis (L 23-26)⁽²⁴⁹⁾.

Ook in de RII wordt de Natureingang uitgewerkt tot een lieflijke plaats⁽²⁵⁰⁾:

Het was op enen pijnxster dach
Dat men woude ende velde sach
Groen staen myt lover ende grass
Ende menich vogel blide wass
Mit sange in hagen ende in bomen
Die crude sproten uut ende die bloemen
Die wel roken hier ende daer
Ende die dach was schoon ende claer (B 45-52).

Elk op hun manier hebben de latere auteurs de in VdvR gesuggereerde locus amoenus vervolledigd. De auteur van RII voegt de zingende vogels en het mooie weer toe, Balduinus verwijst naar het klassieke Tempemotief⁽²⁵¹⁾ en allebei voegen ze bloeiende bloemen en de aangename geur toe.

Willem wijkt met zijn summiere schets van een locus amoenus nauwelijks af van de opening in zijn Franse brontekst. Ook daar suggereren slechts enkele elementen, een bloeiende meidoorn en rozen, de-

(247) J.D. JANSSENS, Dichter en publiek, p. 57-58; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 202.

(248) Vgl. J.D. JANSSENS, Dichter en publiek, p. 57-58 en n. 287; R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 19; en M.C.J.M. JONKERS, Reynardus en Reynaert, p. 48.

(249) ‘Reeds was de Pinksterdag daar. Het dal, met bloemen overdekt, lacht opgewekt, de bodem straalt weelderig door het gewas, het woud door loof, de weide door bloemen, zoete geur van rozen vervult de lucht en lelies geuren tussen de rozen.’ Vertaling: R.B.C. HUYGENS, Reynardus Vulpes, p. 41.

(250) Vgl. P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 149; en J.D. JANSSENS, Dichter en publiek, p. 58-59.

(251) Zie E.R. CURTIUS, Europäische Literatur, p. 197 en p. 204-206; E.R. CURTIUS, Rhetorische Naturschilderung, in: (Red.) A. RITTER, Landschaft und Raum, p. 69-111, m.n. p. 98-99; en L. ARBUSOW, Colores rhetorici. Eine Auswahl rhetorischer Figuren und Gemeinplätze. (2de druk.) Göttingen, 1963, p. 113 (met verdere literatuur).

[p. 289]

zelfde sfeer. De Franse tekst opent in de buurt van Hemelvaart: ‘Que ja estoit passe ivers [...] / Et pres estoit l'asencions’, Mar. v. 12 en v. 15⁽²⁵²⁾. De Latijnse retorica is niet nodig om de openingsscène in VdvR te verklaren, wel de volkstaalliteratuur als algemeen kader en Le plaid als specifieke bron.

De tijd van Pinksteren is geen historische tijd. Het gaat om een topische waarheid. D. Thoss spreekt hier van een ‘Erlebnisrealität’⁽²⁵³⁾. De bedoeling van de natuurbeschrijving is een sfeer van perfectie en vrede op te roepen om zo het hof te karakteriseren. Het perfecte feest is te verbinden met de hoofse aspiraties van de koning. De locus amoenus is hier functioneel verbonden met het handelingsverloop en met de personages. De topiek karakteriseert de hofgemeenschap die leeft in een tegen de buitenwereld afgeschermde plek (vgl. het motief van de ‘joie de la cour’).

We kunnen de begintoestand uit A 41-49 beschrijven als: S ∩ O, waarbij koning Nobel het Subject is en de vrede die aan het hof en in het rijk heerst het Object. De toestand aan het hof is vredig en niet van in het prille begin corrupt (dit betreft alleen A 41-49). Vanuit de genreconventies van de ridderroman kan de toehoorder vermoeden dat iets deze orde zal verstoren en het verhaal in beweging zetten: ‘Un monde et heureux et sans histoire n'intéresse guère la littérature’⁽²⁵⁴⁾. De rust wordt onmiddellijk verstoord doordat er zich een ‘manque’ laat voelen. Alle dieren, wat beklemtoond wordt door het predikaat ‘groet ende cleene’ (A 49)⁽²⁵⁵⁾, zijn naar het hof gekomen, behalve één: ‘Sonder vos Reynaert alleene’ (A 50). Er is een ruimtelijke tweedeling. Van bij de aanvang is er een polariteit tussen Nobels wereld, en al de waarden waarvoor die staat, en de Reynaertwereld. Toch blijkt dat de vosseburcht binnen het bereik ligt van de Nobelwereld en er deel van

(252) Waarschijnlijk heeft het rijm hier een beslissende rol gespeeld: ‘asencions’ (a: ‘sesons’) rijmt op ‘lions’. Zo wordt de chronologie bepaald door een aantal vormelijke aspecten van het verhaal. Ms. a heeft hier naar alle waarschijnlijkheid geen oorspronkelijke vorm: a 15: ‘Et que pres ert la sesons’. Vandaar dat we hier Martin citeren.

(253) D. THOSS, Studien zum locus amoenus, p. 131. Ook G.-H. Arendt meent terecht dat we eerder met een topische dan met een politiek-rechterlijke ‘historische’ tijd te doen hebben. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 84.

(254) Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 227.

(255) Hier is een toevoeging ten opzichte van de Franse brontekst waar ‘totes les bestes’ (a 17) opgeroepen zijn. Het gaat in de Middelnederlandse tekst duidelijk om meer dan een stoplap. ‘Groot en klein’ beklemtoont de hiërarchische structuur van de maatschappij, maar ook de harmonie van de hoofse samenleving: ook voor de kleinen is een plaats. Dat ‘alle’ niet absoluut is, zal later blijken. Zo zijn bijvoorbeeld de familie van Cantecleer en de overige gezinsleden van Reynaert niet aanwezig. Lulofs heeft erop gewezen dat de vogels niet tot de dieren zouden behoren en hij vindt hier steun in A 365-366, waar de vogels een op zijn minst ambigu statuut hebben. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 75-78, p. 309 en p. 414, heeft deze scheiding bestreden.

[p. 290]

uitmaakt. Nobel heeft alle dieren, ook Reynaert, ontboden. Later zal blijken dat zijn macht tot bij Maupertuus reikt. Aan het hof blijkt iedereen aan de kant van de vorst te staan. Alleen de rol van Grimbeert is ambigu⁽²⁵⁶⁾: hij is aanwezig, maar klaagt Reynaert niet aan. Van bij het begin neemt de das een onvoorspelbare tussenpositie in⁽²⁵⁷⁾.

Reynaert is voor de hofdieren een misdadiger, een ‘felle’. Het Middelnederlandse fel betekent: boosaardig, wreed, onmeedogend en geducht. In de hss. F en L wordt Reynaert ook in een auteurstussenkomst omschreven als een ‘dief’ (F 53) of een boosdoener. In de hss. FLB wordt van de vos gezegd dat hij het licht schuwt. In F en B wordt daarbij expliciet naar de bijbel verwezen. Reynaert is een figuur van de duisternis. Impliciet resulteert hieruit dat het hof van Nobel geassocieerd kan worden met het licht⁽²⁵⁸⁾. Reynaert staat ruimtelijk buiten het hof. Vanaf het begin wordt hij gekarakteriseerd als de ‘felle’, de ‘onhoofse’. Nobel zal dus moeten pogen de verstoorde orde te herstellen en de eeuwige rustverstoorder Reynaert te doen gehoorzamen aan de wetten van het hof.

Het hof is de plaats waar men hoofs leeft (of anders: waar men hoofs tracht te leven of zou moeten leven). De hoofsheid is een geheel van gedragsregels waarmee de adel zich onderscheidt van de andere maatschappelijke groepen. De hoofse levenshouding staat tegenover de ‘vilenie’, de hoveling tegenover de ‘vilain’, de ‘dorper’. Het is een solidaire aristocratische distantie ten opzichte van de lagere sociale groepen, waarbij door de rede bepaalde waarden zoals deugdzaamheid, beheersing van drift, mildheid, hulpvaardigheid en edelmoedigheid worden nagestreefd. Hoofsheid is

een gedragscode, die erop is gericht, individuen in harmonie te doen samenleven door elkanders persoonlijke levenssfeer te ontzien, negatief door vermijding van irritatie, positief door het inachtnemen van strenge spelregels in het maatschappelijk verkeer⁽²⁵⁹⁾.

(256) De figuur van Grimbeert is een van de moeilijkst definieerbare van het hele gezelschap. Hij is een kameleon. Voor de toehoorder is hij in de beginfase een der hofdieren. Ook vanuit officieel standpunt behoort hij tot de Nobelwereld. Al gauw is hij de enige die de vos verdedigt. Zijn verdediging bevat echter leugens. In de lekebiecht ontpopt hij zich tot een dubbelzinnige en perverse biechtvader.

(257) Ook de kater neemt een weinig uitgesproken positie in. Door Cortoys' klacht te bestrijden, gaat hij immers impliciet aan Reynaerts kant staan. Later zal hij op de galg blijven zitten en niet naar het hof terugkeren. Dit laatste gebeurt eerder uit schrik en lafheid dan om de vos van dienst te zijn. De kater handelt hier in overeenstemming met enkele van zijn avonturen in de RdR, waar hij ook af en toe aan Reynaerts kant gaat staan (vgl. Mar. I v. 471-473, X v. 1467-1488, XI v. 1955-1956 en v. 2843, enz.).

(258) Zie ook K. HEEROMA, De andere reinaert, p. 25-26. Toch gaan we niet zo ver als Heeroma om het hof symbolisch te zien als het ‘hof-met-de-bijbel’.

(259) W.P. GERRITSEN, Wat is hoofsheid? Contouren van een middeleeuws cultuurverschijnsel, in: (Red.) J.D. JANSSENS, Hoofsheid en devotie in de middeleeuwse maatschappij. Brussel, 1981, p. 2-20, m.n. p. 17. Wij baseerden ons voor deze korte definitie van hoofsheid ook op gegevens van N. de Paepe en J.D. JANSSENS, o.a. in: Koning Artur in de Nederlanden. Utrecht, 1985; vooral in: Hoofsheid en het gesproken woord in de ridderroman, in: (Red.) J.D. JANSSENS, Hoofsheid en devotie, p. 41-70 en J.D. JANSSENS, Koning Artur en de hoofse ideologie, in: (Red.) W. VERBEKE, J. JANSSENS en M. SMEYERS, Arturus Rex. Vol. I, p. 57-74.

[p. 291]

Een van de kernbegrippen van de hoofsheid is ‘mate’ of zelfbeheersing. ‘Mate’ is het in bedwang houden van primaire driften, overdreven emoties, irritatie en impulsieve reacties, en in de plaats daarvan zichzelf overstijgen door een gedrag dat door de rede wordt bepaald⁽²⁶⁰⁾. De kern van de hoofse levenswijze wordt in VdvR door Bruun verwoord als antwoord op de verleidelijke taal van Reynaert, de onhoofse bij uitstek: ‘Mate es tallen spele goet’ (A 672).

Deze hoofse aspiraties werden volgens J.D. Janssens vooral gepropageerd in de niet-historische Arturroman⁽²⁶¹⁾. De held van deze verhalen is veelal de ideale en exemplarische incarnatie van de hoofse deugden. Uit deze verhalen straalt een groot optimisme. De boodschap luidt dat gemeenschapsvorming mogelijk is wanneer de afzonderlijke individuen hoofs leven en dit ook doen in hun omgang met elkaar. Het hof is de hoofse plaats bij uitstek, waar het hoofse model, dit is harmonieus samenleven in wederzijds respect, concreet moet worden waargemaakt. In het middelpunt van de hoofse gemeenschap staat de heerser (met zijn gezin). De volgende stap is deze hoofse ‘ideologie’ uit te dragen, d.w.z. de onhoofse wereld doen gehoorzamen aan de hoofse gedragscode.

Over de precieze lokalisering van de hofplaats worden geen concrete gegevens verschaft. In tegenstelling tot de Karel- en de Arturroman wordt het hof van de koning niet door een toponymische aanduiding gelokaliseerd. Geen burcht in Kardoel of Ingelhem, noch de vermelding van een stad of de naam van een kasteel. De beschrijving is zo vaag mogelijk gehouden. De toehoorder moet volstaan met ‘sconinx hove’ en een groen natuurkader. Uit de tekst is af te leiden dat de dingplaats in open lucht ligt. Het hof ligt lager dan de omgeving. We vernemen dat Cantecleer en zijn gezin in stoet naar het hof komen ‘van berghe te dale’ (A 284)⁽²⁶²⁾. Het hof ligt ruim een mijl⁽²⁶³⁾ van de plaats waar

(260) J.D. JANSSENS, Koning Artur in de Nederlanden, p. 12-13; en in: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 182-187. Bijzonder interessant is de verwijzing naar het Bouc van seden (‘Ghemate es tallen spele goet’) in de zgn. Enaamse codex met de oudere en betere lezing: ‘Die ghemate es die es vroet / Want mate es tallen spele ghoet’ (op p. 184 en p. 221).

(261) J.D. JANSSENS, Dichter en publiek, p. 80-83.

(262) Een verdere lokalisering van het hof in een dal (Cantecleer en co kwamen ‘van berghe te dale’ (A 284) of ‘neder waert in den dale’, F 272), in combinatie met het ‘bosch ende haghe’ zou, volgens Arendt, kunnen geïnterpreteerd worden als een verwijzing naar het Tempe-motief. Wij betwijfelen dit en menen dat ‘berg en dal’ onder invloed van het rijm en misschien ook wel onder invloed van Le plaid tot stand is gekomen. Ook J.D. JANSSENS, Dichter en publiek, p. 59, acht het onwaarschijnlijk dat het publiek bij deze vage verwijzing aan het Tempe-motief heeft gedacht.

(263) J. DE WILDE, Van den vos Reynaerde ontsluierd, p. 40, meent dat 1 mijl = 5,520 km. Zie ook: H. DE SCHRYVER, De oude landmaten in Vlaanderen, p. 26-27. De ‘mijl’ verschilde van land tot land (de Duitse mijl is 7407,4 meter, de Franse mijl (van 20 in een graad) 5555,5 meter, de gewone Franse mijl 4444,4 meter, de Engelse mijl 1609 meter - het gaat hier om zeemijlen) en in de middeleeuwen van streek tot streek.

[p. 292]

Bruun uit de rivier kruipt. Wanneer Bruun een tweede maal uit het water kruipt heeft hij ‘meer dan eene mile’ (A 976) voor de boeg⁽²⁶⁴⁾. In de buurt van het hof ligt een plaats nabij een linde, waar begraven kan worden, en waar Coppe te ruste wordt gelegd in een grasveld (A 453). Ook de ‘vygelyen’ worden aan het hof gehouden, terwijl Belijn er een kleine religieuze inzegening voltrekt en er pelgrim Reynaert zegent (A 2973: ‘Ende ghinc ghereeden zine autare’). Niet ver van het hof staat een galg, waaraan Reynaert zal worden gehangen: ‘Hier es een galghe bi’ (A 1916). In de buurt van het hof zijn er ook ‘tune’, omheiningen of heggen (A 1905: ‘Reynaerde es cont menich tuun’, F 1900: ‘menich muur ende menich tuun’). Reynaert is hier blijkbaar goed bekend, want men vreest dat hij alle ontsnappingswegen kent.

Het hof is ruimtelijk vrij nauwkeurig afgebakend. Wanneer Bruun op weg naar Maupertuus het hof verlaat, bevindt hij zich onmiddellijk in het woud. Als pelgrim Reynaert het hof verlaat, gaat koning Nobel, en met hem heel de hofgemeenschap, mee. Het is Reynaert zelf die de koning gebiedt terug naar de gevangenen te trekken: ‘Dat ghi so verre met mi gaet’ (A 3034). De koning verlaat wel de kern van zijn eigen wereld, maar er is geen tekstuele aanduiding dat hij ook zijn eigen wereld verlaat. Hij gaat mee tot aan de grens.

Naar het hof lopen ook wegen, die meestal ‘straten’ genoemd worden. De term ‘strate’ wordt steeds in verband gebracht met de gestructureerde hofwereld en/of door de mens bewoonde wereld, tegenover de paden van de Reynaertwereld: in Elmare (A 1492), in het dorp (A 930, A 1208, A 1316-1317, A 1613) en in en naar het hof. Naar het hof leiden vooral ‘rechte’ wegen:

[Tibeert...] spranc weder hute ten gate
Ende dede hem up die rechte strate
Die tes conincx waert ghelach (A 1315-1317);

[Reynaert is op weg met Grimbeert naar het hof en
...] sprac: ‘Te ghenen hove waert,
So leghet onse rechte strate (A 1702-1703);

(264) Het is geenszins de bedoeling om reële afstanden te reconstrueren, wel om de ruimtelijke elementen die gebruikt worden om het hof te lokaliseren, te catalogiseren.

[p. 293]

(3)

[na het uitstapje naar de ‘prioreit’, kijkt Reynaert ‘achterwaert’]

 

Tes si quamen ter rechter straten (A 1747) [...]

 

Daar keerde si te hove waert (A 1750).

In het eerste en in het derde voorbeeld krijgen we een vertellerscommentaar over de gevolgde weg. ‘Recht’ wil een richting aanduiden (loodrechte, rechtlijnige weg). Of het hier steeds om dezelfde straat gaat, is secundair. Belangrijk is wel dat de wegen die naar het hof leiden worden gekenmerkt als recht. Ze zijn een teken van de ordinatio die aan het hof heerst⁽²⁶⁵⁾. De hofwereld wordt gekenmerkt door symmetrische, cirkelvormige en rechtlijnige structuren. In het derde voorbeeld kan ook de betekenis ‘de juiste weg’ spelen (we sluiten hier zelfs niet ‘de echte weg’ uit), als contrast met de ‘rechte’ weg die de boosaardige vos aangaf (tweede citaat). Reynaerts spreken is steeds ambigu, meerduidig. Vandaar dat zijn vermelding van ‘rechte strate’ verschillende betekenissen kan hebben, hoewel de verklaring ‘de juiste weg’ voor de hand ligt. Maar deze vermelding kan, zoals Arendt suggereerde, ook een morele betekenis hebben⁽²⁶⁶⁾. Reynaert wekt de indruk de rechte weg te begaan, maar in feite bewandelt hij een krom pad. Wat hier gebeurt is de ironische omkering van het bijbelse ‘wat krom is recht maken’. Reynaert zegt ‘recht’, maar bedoelt iets anders. De vos maakt krom wat recht is⁽²⁶⁷⁾.

Een opvallend ruimtelijk gegeven met betrekking tot het hof vermeldt Reynaert in A 1763, waar hij Grimbeert opdraagt de ‘hoechste strate’ (in B 1783: ‘die hoge straat’, F 1751: ‘hofstrate’) te nemen om het hof binnen te treden. A 1763 tekent de hiërarchische structuur van de hofwereld⁽²⁶⁸⁾.

(265) Op de weg gold een soort stratenvrede (‘Strassenfriede’). Ze diende oorspronkelijk om vitale delen van het grondgebied te beschermen omdat het centrale gezag niet voor de bescherming van het volledige grondgebied kon instaan. Zie R.C. VAN CAENEGEM, Geschiedenis van het strafrecht, p. 66-67. Geweldpleging op de straten werd zwaarder gestraft. De literaire feitelijkheid berust dus op een politiek-rechterlijke feitelijkheid.

(266) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 99-100, wijst in verband met de wegmetaforiek ook naar het beeld van het smalle pad der deugd in de Tristan van Gottfried von Straßburg. Bouwman wijst er terecht op dat de rechte weg in VdvR nergens met het beeld van het smalle pad der deugd verbonden wordt. Hij heeft gelijk te stellen dat we geval per geval moeten oordelen. Bouwman gaat echter wel akkoord met de impliciete reflectie aan de geordende en gebaande wereld van Nobel wanneer de rechte wegen ter sprake komen. Wij gaan hiermee akkoord. De tegenstelling recht-krom zegt o.i. in elk geval iets over de morele verdorvenheid van de vos.

(267) Vgl. Psalmen 146, 9 en Spreuken 2, 15 en vooral met de onheilsprofetieën van o.a. Jesaja en Micha (zie o.a. Micha 3, 9: ‘Audite haec, principes domus Iacob et iudices domus Israhel, qui abominamini iudicium et omnia recta pervertitis’. Wij citeren uit R. WEBER, Biblia sacra, p. 1402. (‘Luister naar dit, gij leiders van het huis van Jacob en prinsen van het huis van Israël, die de gerechtigheid verafschuwen en al wat recht is verdraaien’.)

(268) Ofwel mogen we veronderstellen dat er verscheidene ‘straten’ door of naar het hof lopen, ofwel gaat het hier om een spreekwoordelijke uitdrukking die de vastberadenheid van de vos onderstreept.

[p. 294]

Veel meer tekstuele gegevens over de ligging van de hofplaats zijn er niet⁽²⁶⁹⁾. Over de interne organisatie van het hof zijn we beter ingelicht. De dieren zitten in een cirkel,

[...] teenen ringhe
Al omme ende omme in dat gras,
Na dien dat elc gheboren was (A 2756-2758).

Voor hen staat koning Nobel op een stenen verhoging. Hij staat daar steeds alleen op wanneer hij recht spreekt:

Doe ghinc Nobel die coninc staen
Up eene hoghe stage van steene,
Daer hi up plach te stane alleene
Als hi sat in zijn hof te dinghe (A 2752-2755).

De dieren zitten rond de koning in een cirkel in een bepaalde volgorde. De orde wordt nog onderstreept doordat iedereen afhankelijk van zijn afkomst naar de feodale principes gerangschikt zit.

In het midden is in het gras een cirkel, ‘rinc’, gemaakt, waarin de klagers, eventueel vergezeld van hun ‘maghen’, rechtstaande voor de koning hun klachten moeten uiten. De ‘rinc’ is de belangrijkste plaats aan het hof⁽²⁷⁰⁾. Eigenlijk is deze ‘rinc’ een cirkel in de cirkel⁽²⁷¹⁾. De cirkel is de meest typische figuur van de hoofse gemeenschap. Deze geometrische figuur symboliseert volkomenheid, harmonie, rechtvaardigheid en stabiliteit. In het centrum van de Nobelwereld heeft de rechtspraak een centrale rol. Nobel staat op zijn sterkst als hij in het middelpunt van zijn hofwereld staat.

(269) Aan de hand van deze gegevens hebben vossejagers meer dan eens gepoogd het hof te lokaliseren. Men liet zich veelal leiden door extra-tekstuele gegevens. Men probeerde het hof te lokaliseren in functie van de toponiemen die in het verhaal voorkomen. Dit resulteerde in een relatieve lokalisering: de schaarse plaatsaanduidende gegevens werden op de kaart ingevuld tussen de bekende Reynaerttoponiemen. Een reële lokalisatie van het hof is onmogelijk op basis van de schaarse co-tekstuele gegevens. Die gegevens zijn in zo verre ‘realistisch’ dat ze verwijzen naar mogelijke buiten-tekstuele plaatsen. Door de inbreng van de toponymie krijgt men de indruk dat het verhaalkader inderdaad een stuk ‘realistischer’ wordt. Wanneer gegevens die in de reële wereld bestaan in de literaire tekst worden vermeld, krijgt die tekst schijnbaar een grotere graad van realisme. We constateerden ditzelfde fenomeen ook in de aanvangsregels. Zoals Pinksteren naar een historische realiteit zou kunnen verwijzen, gebeurt ditzelfde in VdvR met de rechte weg, en verder met de rivier, het dorp en de concrete afstanden.

(270) Tibeert springt ‘midden in den rinc’ (A 109) en ook Cantecleer doet hetzelfde (A 315: ‘spranc in den rijnc’). Het gaat hier om een met touwen of hout afgeschermde ruimte, waarin rechtsgeldige klachten konden worden uitgesproken. Het is wellicht buiten de rechts(k)ring dat Nobel na het rechtsgeding bij het schallen van de hoorn ‘hiet Reynaerde huut waert leeden’ (A 2051). Alle dieren verbreken dan ook de cirkel. Zie B.H.D. HERMESDORF, Van den Vos Reinaerde. Rechtshistorische aantekeningen, p. 125.

(271) Vgl. J.M. LOTMAN, Theses on the Semiotic Study of Culture, p. 7.

[p. 295]

Er is een zekere gelijkenis tussen de centrale plaats van Nobel in de kring en de Ronde Tafel van koning Artur. De cirkel symboliseert ook aan het hof van Artur de eenheid en de ‘gelijkwaardigheid’. Toch heeft iedereen een vaste plaats ten opzichte van de koning. Ook Artur zit, anders dan men wel eens denkt, op een verhoging⁽²⁷²⁾, en tussen zijn ridders zijn er verschillen. In elk geval zijn beide gemeenschappen sterk gestructureerd. In de Nobelwereld is de ongelijkheid echter duidelijker bepaald.

In de cirkel wordt de macht van de koning gesymboliseerd. Hij is de centrale, eenheid scheppende figuur. De koning is de rechtvaardige rechter. Ruimtelijk gezien zit de koning centraal ‘voor’ of ‘aan’ de ring, psychologisch gezien is de koning het absolute middelpunt van de hofwereld (fig. 6):

1. koning
2. ‘rinc’
3. hofwereld

Wanneer de vos als aangeklaagde en veroordeelde in het midden van de hovelingen staat, staat de gemeenschap op zijn sterkst. Deze positie wordt verbroken wanneer Nobel en Gente de vos terzijde nemen om raad te vragen over de schatplaats in A 2493: ‘Si leedden Reynaerde buten te rade’ (hs. B 2514: ‘buten rade’), dit wil zeggen: buiten de verzamelde hofgemeenschap (in B: buiten de raad). Dit ‘buten’ zal later morele consequenties hebben (te vergelijken met het ‘ontweghen’ van de koning). Pas als de machtspositie van de hele gemeenschap wordt opgeheven of verbroken, dreigt er gevaar.

Wat is af te leiden uit de hofstructuur voor de karakterisering van de personages en de betekenis van de hofwereld?

De hofwereld is nauwkeurig geconstrueerd. Het hof is het middelpunt van het rijk.

Nobels rijk strekt zich overal uit. In het begin laat hij ‘Sijn hof crayeren over al’ (A 45), en ook op het einde heeft hij overal zeggenschap, A 3444: ‘Eist int velt, eist int wout’. Vanuit het hof wordt geregeerd en gecontroleerd. Conflicten en geschillen dienen hier een oplossing te krijgen. Het hof in VdvR is een interne, op zichzelf teruggeplooide en afgesloten ruimte met nauwkeurige grenzen. De ruimte is gesloten. Ide-

(272) Zie W.P. GERRITSEN, Wat is hoofsheid?, p. 15. Gerritsen verwijst naar B. Schmolke-Hasselmann.

[p. 296]

ologisch wil dit zeggen dat in deze gesloten ruimte de hoofse waarden norm zijn en worden gecultiveerd. De koning is het structurerende principe van deze ruimte. Nobel verlaat zijn wereld niet. Dat kan ook niet. De vorst zelf kan niet ageren, niet op avontuur gaan, omdat actie wil zeggen: de grenzen (van de hoofse samenleving) overschrijden. Net zoals Artur is Nobel ‘by definition a fixed point with reference to which the boundaries are defined’⁽²⁷³⁾. Daarom is het enkel een exemplarische vertegenwoordiger die op tocht kan gaan. Wanneer de koning zich binnen het hof toch verplaatst, schuift de hele gemeenschap rond de spil mee (zoals in A 2051 en A 3009-3010: ‘Doe gheboet die coninc al dat hof / Met Reynaerde huut waert te ghane’). Als Nobel zelf dit centraliteitsprincipe opgeeft, tekent hij zijn eigen ondergang. Zijn verplaatsing voorspiegelt (en terzelfdertijd: bevestigt) zijn ondergang.

Het hof, maar ook de hele wereld, draait rond de centrale figuur van koning Nobel. Nobel staat boven de anderen. Hij wordt bijgestaan door zijn baronnen, die hem bij elk nieuw conflict raad geven. Nobel consulteert bij elke bodetocht zijn raadslieden (A 466: ‘sinen (h)ouden’, dit zijn ‘zij die hem toegenegen zijn’, de hoogste heren van zijn rijk; A 1001: ‘die hoechste’; ‘sine baroene’ in A 1329). Toch is het steeds Nobel zelf die de bode de uiteindelijke opdracht geeft en zo de eindverantwoordelijkheid op zich neemt. Het hof wordt gemarkeerd door ruimtelijke signalen die orde, hiërarchie, stabiliteit en symmetrie suggereren. ‘Gemeenschap’ wil zeggen: eenheid in veelheid.

Een opvallend gegeven is dat de hofgemeenschap, de rechtsplaats en de plaats waar de hofdag wordt gehouden steeds door eenzelfde lexeem /hof/ worden weergegeven⁽²⁷⁴⁾. Slechts in één geval wordt het hof anders omschreven en dit door Reynaert wanneer hij koning Nobel in zijn openbare biecht aanspreekt: ‘“Helpe”, seit hi, 'Dominus! / Nu en es hier nieroen in dit huus’ (A 2065-2066). Het rijm is hier verantwoordelijk voor de wissel hof/ ‘huus’. De uniformiteit van ‘hof’-vermeldingen is opvallend omdat Reynaerts ‘huus’ wél diverse benamingen krijgt. Het hof wordt door weinig realia gekenmerkt: geen poort, geen verdedigingswerk, geen muren, geen brug, geen zalen, geen gangen, geen strategische ligging,... alles speelt zich buiten af.

De monotone vermelding van de hofplaats heeft een dubbel effect.

(273) K.M. BOKLUND, On the Spatial and Cultural Characteristics of Courtly Romance, p. 6.

(274) Het lexeem ‘hof’ bestaat uit diverse serremen: 1. /lokatie/, 2. /verzameling dieren/, 3. /rechtsplaats/. Met het hof wordt de lokatie aangegeven waar koning Nobel recht spreekt en waar alle dieren bijeen zijn (zo bijvoorbeeld in A 48, A 195, A 961...). Verder wordt hiermee de gemeenschap die aan het hof verblijft bedoeld, d.i. de hele gemeenschap op uitzondering van de vos (bijv. A 57, A 1219, A 1396 en A 3009 - waar de zogenaamde samenzweerders zijn uitgesloten). Met het hof wordt tevens naar de plaats verwezen waar recht gesproken wordt (A 607). Vgl. J. BUMKE, Hoofse cultuur, p. 262.

[p. 297]

(1) Er is nergens sprake van een doorgevoerd antropomorfisme. We krijgen een vrij ‘neutrale’ ruimte, een grasperk waarop de dieren recht spreken (o.a. A 2757), begraven (A 453), religieuze handelingen verrichten en de gevangenen vastbinden (A 2891 e.v.)⁽²⁷⁵⁾. (2) Hieruit resulteert een zekere vaagheid. Men kan het hof overal en nergens lokaliseren. In geval van een mondelinge voordracht is het hof telkens te lokaliseren op de plaats van de voordracht. De toehoorders bevinden zich dan als het ware aan het hof, rond de verteller of voorlezer. De anonimiteit en de onlokaliseerbaarheid van de hofplaats vergroot de betrokkenheid van het luisterend publiek. De gemeenschap die naar de verteller luistert is, net als de hofgemeenschap in VdvR, de wereld van het ‘hier’. Er is identificatie mogelijk. Het Reynaertverhaal kan iets zeggen over het ‘hier’ van de toehoorders. De Reynaert is een spiegel van de maatschappij ‘hier’. De verteller staat als het ware op de ‘stage van steene’, het publiek zit of staat ‘al omme ende omme’. De toehoorders delen de hoofse ideologie⁽²⁷⁶⁾. Wat toepasbaar is op de literaire personages is ook toepasbaar op de toehoorders: ‘in the center there is situated a certain normal “we”, to which other peoples are opposed as a paradigmatic set of anomalies’⁽²⁷⁷⁾.

Dat de hofplaats de centrale ruimte is, bewijst het verhaalverloop. Het verhaal start en eindigt aan het hof. Meer dan de helft (56%) van de 3469 verzen behandelt situaties die zich aan het hof afspelen. Opvallend is de centrale rol van het hof in het tweede deel van VdvR (vanaf A 1886, de zogenaamde RIb). Hier speelt ruim 80% van het verhaal zich af aan het hof⁽²⁷⁸⁾.

Wanneer we de besproken ruimtelijke kenmerken van de hofplaats in VdvR met de Franse brontekst vergelijken, vallen drie overeenkomsten op. (1) Het Noblelandschap is, net als de Nobelwereld, niet onmiddellijk aan de hand van de tekstimmanente gegevens in het twaalfdeeeuwse Frankrijk (of Vlaanderen) te lokaliseren⁽²⁷⁹⁾. (2) De konings-

(275) We komen in een latere publikatie terug op de rijmvormen. Het rijmpaar ‘was/gras’ is er ongetwijfeld mee de oorzaak van dat er veel gras te vinden is aan het koninklijk hof. Het uitzicht van het hof wordt m.a.w. mede bepaald door de prosodie.

(276) Vgl. A 37: ‘Datsi leven hoofschelike’. Willem gebruikt ‘hoofsheid’ hier op een eigen manier: ‘Sijn si arem, sijn si rike’ (A 38).

(277) J.M. LOTMAN, Theses on the Semiotic Study of Culture, p. 6.

(278) Aan het hof spelen zich af (de grenzen zijn interpreteerbaar en verschuifbaar): A 44-495, A 978-1042, A 1320-1358, A 1764-2017, A 2028-2795, A 2825-3071, A 3333-3469: samen 1955 verzen, d.i. ca. 56% van het verhaal. In RIa (de grens ligt op A 1885-1886) zijn dit 674 verzen (ca. 35%), in RIb 1281 verzen (ca. 80%).

(279) Een interessant vers uit Le plaid is Mar. 728. Brun is zeer gehavend teruggekeerd aan het hof en Noble belooft wraak ‘Qu'en le saura par tote France’ (‘par tote France’ in a 719). De ß-familie heeft het hier over ‘q'on en parlera jusqu'an France’ (Roq. 744). Dit vers licht ons in én over Nobles rijk én over een mogelijke ontstaansbodem van het archetype van de ß-groep. We kunnen ons afvragen of het rijk van Noble in ß geassocieerd werd met een plaats buiten Frankrijk (of buiten Ile-de-France). Over Nobles rijk wordt ook iets gezegd in Mar. 996 en Roq. 1014, waar in beide staat: ‘Messires Nobles li lions, / qui par totes les regions / est des bestes et rois et sires,’ (geciteerd uit Roques). Zie ook: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 395 en vooral p. 588 n. 70-71. Bouwman wijst er terecht op dat de handeling slechts indirect in Frankrijk gesitueerd wordt.

[p. 298]

burcht draagt in Le plaid of in enige andere Franse branche geen eigen naam. (3) De rol van Noble en zijn baronnen (‘li consiles’) is vergelijkbaar met die van dezelfde personages in VdvR, namelijk die van opdrachtgever/executeur en raadgevers. Wel treedt Noble een stuk zelfstandiger op en is de rol van de raadslieden minder geëxpliciteerd.

Toch vallen vooral de verschillen tussen Le plaid en VdvR op. In de RdR wordt Nobles verblijfplaats op verschillende manieren aangeduid: men vindt er naast het meer neutrale ‘cour’ (a 503 en a 1128: ‘cort’), een ‘palais’ (a 18) en een ‘meson’ (a 368 en a 1196). Noble houdt hof in een zaal (‘la sale’ in a 1185). Om erbinnen te geraken moet men over een ‘pont’ (alleen in de editie Roques: B 1220). Dat de handeling zich afspeelt in een stenen kasteel wordt consequent doorgetrokken wanneer Pinte na haar aanklacht neerzijgt op het ‘pavement’ (a 342). In de Aa-groep is ook nog sprake van het ‘parevis’ (a 700, het voorplein, bij uitbreiding de voorhal), waar de bebloede beer neervalt na zijn mislukt avontuur in het dorp.

Nobles hof wordt meermaals gelokaliseerd in een diep dal: ‘la quarriere’ Roq. 723, ‘chariere’ a 698, ‘la valee’ a 901 en a 1183⁽²⁸⁰⁾. Pas op het einde van het verhaal wanneer Renart van het hof is weggevlucht met Couart, krijgen we een functionele beschrijving van de hofplaats. Renart ontvlucht het hof

Par mi un val panfont et grant
La cort lor roi va eschinant
Entre quatre roches aguees
Contremont garde vers les nuees
En la plus haute Renart monte (a 1476-1480).

Dat het hier om geen realistisch landschap gaat, blijkt wanneer de vos, die beneden de dieren ziet wriemelen als mieren, hen vanop de hoogste berg toeroept en zijn pelgrimsattributen op de kop gooit. Het ‘van berghe te dale’ (VdvR A 284) is misschien een relict van de ligging van het hof van Noble. Door de verwijzing naar de scherpe pieken rondom de plaats waar de hofgemeenschap verblijft, wordt duidelijk dat het hof in een diep, volledig omsloten dal ligt. Veeleer dan in de Middelnederlandse tekst, is in het Franse voorbeeld te denken aan een vage verwant-

(280) De keuze van ‘chariere’ (a 698), ‘carere’ (A) wordt wellicht mede bepaald door de rijmvorm op ‘cort pleniere’ (a 699). In de woordenboeken van Tobler-Lommatzsch, Godefroy en Greimas zijn weinig bewijsplaatsen opgenomen. ‘Qu/c(h)ar(r)(i)ere’ kan op een steenbrug, een grote weg, een grote vierkante plaats, een diep dal, een steengroeve, ent. wijzen.

[p. 299]

schap met de Tempe-topos. Het hof ligt in een diep dal waar ‘Li bois fremist conme tampestes’ (a 1491). Het effect van deze beschrijving is dat de afstand tussen de vos en het hof sterk beklemtoond wordt. Het gaat hier vooral om een psychologische afstand.

Nog duidelijker wordt het onrealistische Le plaid-landschap wanneer Couart kan ontsnappen en in een oogwenk weer aan het hof is, terwijl de vos blijkbaar maar een kleine voorsprong meer heeft op zijn achtervolgers. De vluchtende vos wordt achternagezeten door een bende die aangevoerd wordt door Tardif de slak. Renart wordt ingehaald en zal pas na een zwaar gevecht sterk gehavend ontsnappen. Van dit alles is niets te vinden in VdvR. Vond Willem het Franse slot te antropomorfistisch?

Een ander voorbeeld van het antropomorfisme in Le plaid is dat de dieren er op kleine krukjes (‘eschames’, Roq. 287) zitten, die functioneel blijken te zijn wanneer de furieuze Isengrin zich na zijn klacht wil neerzetten, maar tussen twee krukjes neerploft. Hij valt neer met ‘sa qeue entre ses james’ (Roq. 288) en maakt zich zo belachelijk⁽²⁸¹⁾. Heeft Willem aan dit incident gedacht in de scène waar Bruun voor Maupertuus op zijn staart gaat zitten?

In Le plaid is het wegennet anders uitgebouwd dan in Reynaert I. De terugweg van Tibert naar het hof gaat niet over een rechte weg. In de RdR zijn de vos en de das op weg naar het hof verdwaald en vinden ze in a 1134 ‘La voie et le chemin ferré’ (d.i. de geplaveide straat⁽²⁸²⁾). Nergens is echter sprake van een rechte (of juiste) weg, maar toch is in Le plaid een zekere hiërarchie in het stratennet aanwezig.

De Renartdichter besteedt relatief weinig aandacht aan de interne organisatie van de Noblewereld. In VdvR is de hofwereld veel nauwkeuriger gestructureerd. Daar treft de beschrijving van de ordening, zowel wat betreft de rangschikking van de dieren, als de rechterlijke organisatie van de ruimte. De circulaire structuur (cirkel in de cirkel) en de ‘rechte straten’ naar het hof zijn in VdvR een teken van de hiërarchische en de harmonische structuur. Terwijl in Le plaid het formele uitzicht van de Noblewereld beklemtoond wordt, heeft Willem vooral de interne structuur van de hofwereld met nauwkeurige trekken getekend.

Er zijn met betrekking tot het uitzicht van de hofwereld drie verschillen tussen VdvR en de brontekst: de grotere vaagheid, minder antropomorfisme en hieruit volgend: een tendens tot een groter ‘realisme’.

(281) Ook in Mar. 271, maar niet in a. De dieren zitten hier net zoals in VdvR: ‘A la terre les dous jambes / Assist la coe entre les jambes’ (a 275-276). Wij durven hier geen vergaande conclusies uit trekken betreffende de afhankelijkheid van VdvR.

(282) Een weg met steenslag. Zie ook H. REY-FLAUD en A. ESKENAZI, Le Roman de Renart. Branche I. Parijs, 1982, p. 109: ‘la grand-route’. Eventueel een Romeinse heirbaan. Meestal werden die tussen de stenen opgevuld met ijzerslakken.

[p. 300]

1.2. Het hol, centrum van de Reynaertwereld

De vossewereld is net zoals de Nobelruimte een zelfstandige ruimte met eigen normen en wetten. Maupertuus ligt ver afgescheiden van het hof, in de periferie van het bereik van Nobel. Zoals de Nobelwereld is Reynaerts wereld een onvermengde wereld, met een eigen organisatie. Wij noemen Reynaerts wereld de holwereld. Dit niet vanwege de aardige alliteratie ‘hof-hol’, maar omdat Reynaerts hol de kern is van Reynaerts wereld. Zoals Nobels troon in de hofwereld het centrum is, is Reynaerts hol Maupertuus het middelpunt van de vossewereld. De holwereld beperkt zich niet tot Maupertuus of de onmiddellijke omgeving ervan. De Reynaert- of Hol- of Maupertuus-wereld is het gebied dat begint aan de grenzen van Nobels rijk, voorbij de gebaande wereld. Maupertuus en ‘de wildernis’ zijn synoniemen. Wij opteren voor de term ‘hol’ omdat - wij lopen hier op de bewijsvoering vooruit - Reynaert in het hol (de moord op Cuwaert) en de ‘haghedochte’ (het peinzen) zichzelf is en omdat de naam Malpertuis naar een hol verwijst.

Willem ontleende de naam van de burcht, ‘Maupertuus’, aan de Renarttraditie: Mau(l)pertuis. In tegenstelling tot de Duitse Renartbewerker Heinrich, die Malpertuis vertaalde als ‘Uebelloch’, liet Willem de eigen naam van Reynaerts burcht onvertaald. Hij ‘verdietste’ de burg tot ‘Ma(n)pert(h)u(u)s’⁽²⁸³⁾. Willem past deze techniek van niet vertalen maar ‘verdietsen’ ook toe op de namen van de meeste dierlijke hoofdpersonages⁽²⁸⁴⁾. Dit kan erop wijzen dat het publiek met de personages vertrouwd was en een naamsverandering niet zou appreciëren⁽²⁸⁵⁾.

(283) F en B hebben consequent Mapert(h)u(u)s (F 261-B 301, F 498-B 535, F 500-B 537, F 505-B 542, B 1067, F 1051-B 1088, F 1347-B 1377, F 1365-B 1396, F 1415-B 1469 en F 3039-B 3073); A gebruikt consequent Manpert(h)u(u)s (A 512, A 514, A 519, A 1064, A 1359, A 1377, A 1427 en A 3073), uitgezonderd A 273: Malcroys. In geen enkel van de fragmentarisch overgeleverde handschriften (EGJ) is de naam van de vosseburg overgeleverd (ook niet in E 3039 waar juist die naam niet leesbaar is). Het is opvallend en enigszins verrassend dat de grafieën in elk handschrift consequent zijn. Dit wijst erop dat de enige uitzondering (A 273) bewust is gebruikt. W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 11, gaat ook in op de verschillende grafieën. Hij meent (terecht) dat de Middelnederlandse varianten geïnterpreteerd moeten worden als equivalenten van de Franse naam en hij wijst op de vorm ‘male pertusum’ van de Reynardus vulpes (die ‘bewijst hoe de vorm in zijn betekenis begrepen werd’, p. 11 n. 32).

(284) Uitzonderingen zijn o.a. de naam van de koningin (Fiere wordt Gente) en de naam van enkele vrouwelijke leden van de kippenfamilie (Coupee wordt met een even aardig naamspelletje Coppe, Noire of Blanche wordt Sproete, de (bont)gevlekte; dochter Rosete wordt Cantecleers ‘wijf’ Roede). Vgl. H. MENKE, Die Tiernamen in Van den Vos Reinaerde, p. 144 en p. 147.

(285) Het feit dat Willem de Franse benaming van Reynaerts hol onvertaald laat, is betekenisvol. Het maakt een reële Vlaamse lokalisering van Reynaerts hol weinig waarschijnlijk.

[p. 301]

De burcht van Reynaert wordt in het Reynaertverhaal negen keer met name genoemd. Hoewel Reynaerts woning, in tegenstelling tot de anonieme verblijfplaats van de vorst, een eigen naam heeft, is het opvallend dat slechts één hofdier, Reynaerts eigen neef Grimbeert, de naam van het vossekasteel noemt (A 273 en A 1377). In de andere gevallen (A 512, A 514, A 519, A 1064, A 1359, A 1427, A 3073) is het de Reynaertdichter die de naam meedeelt. Had de naam Maupertuus voor de hofdieren een taboefunctie? Grimbeert kent als familielid de vossewereld en kan er vrij over spreken.

Toch is ook zijn gedrag merkwaardig. Zijn uitspraak

Malcroys hevet hi begheven,
Sinen casteel, ende hevet up heven
Eene cluse daer hi leghet in (A 273-275)

is de eerste vermelding waarin de hofgemeenschap, maar ook de toehoorders, Reynaerts burcht horen vernoemen. Reynaerts burcht is niet het vertrouwde ‘Maupertuus’. Later krijgt de toehoorder tijdens de reis van de eerste koningsbode te horen dat

Reynaerd hadde so menich huus
Maer die casteel Manpertus
Dat was die beste van sinen borghen.
Daer trac hi in als hi in zorghen
Ende in noede was bevaen (A 513-517).

Er is blijkbaar geen tegenspraak. Vroegere onderzoekers hebben steeds benadrukt dat deze passages weinig problemen geven omdat vossen diverse holen bezitten⁽²⁸⁶⁾. Deze biologische verklaring voldoet niet volledig. Ze geeft geen antwoord op de vraag waarom Grimbeert juist de naam Malcroys vernoemt, waarom juist in zijn verdedigingspleidooi en wat de betekenis is van deze ‘tweede’ vosseburg⁽²⁸⁷⁾. W.Gs Hellinga verklaart Malcroys als taboe-naamgeving en wijst op het middeleeuwse identiteitsprincipe⁽²⁸⁸⁾. Maar hij blijft onduidelijk over het statuut van Malcroys (heeft Grimbeert het over een tweede vosseburcht?) en hij vergist zich wat de draagwijdte van de taboevorming betreft. Maupertuus en Malcroys zijn geen ‘nietswaardige’ woningen. Ook de veelal gebruikte verklaring ‘slecht hol’ is te zwak. Het gaat hier niet om eufe-

(286) Reeds bij J. GRIMM, Reinhart Fuchs, p. CLVIII, maar ook bij I. TEIRLINCK, De toponymie van den Reinaert, p. 165 (die o.a. W.J.A. Jonckbloet citeert).

(287) Bij Malcroys zou men aan een kopiisteningreep in hs. A kunnen denken (F 261: Maperthus; B 301 Mapertuus; P 210: Malperduys). De meest waarschijnlijke verklaring is, gezien de vermeldingen in de RdR en gezien de ambiguïteit van VdvR (zie verder), dat de polygraaf (in enge zin) van F het verwarring scheppende procédé van Willem niet begrepen en weggewerkt heeft. Hij meende te moeten corrigeren ter uniformisering. De kopiist van A heeft zijn legger gevolgd. De omgekeerde redenering legt zeer veel verantwoordelijkheid en creativiteit bij de polygraaf van A.

(288) W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 11. Zie ook onze p. 190.

[p. 302]

mismen, noch om een ‘etymologische crux’⁽²⁸⁹⁾. Integendeel, de etymologie is uiterst doorzichtig! Het etymologiseren van eigennamen was typisch middeleeuws⁽²⁹⁰⁾. Het effect van de vermelding van Malcroys is verwarring zaaien. Grimbeert heeft net gesproken over de pelgrim Reynaert. In zijn discours bouwt hij een religieuze isotopie op: ‘hermite ofte clusenare’, ‘een hare’, ‘begheven’, ‘cluse’, ‘karitate’, ‘karijnen’, ‘zonde’... Midden in zijn vrome verdedigingsrede noemt hij Malcroys. De verwarring is groot wanneer Reynaerts burcht nu met ‘croys’ in deze isotopie wordt ingevoerd: (via een volksetymologische gedachtengang⁽²⁹¹⁾?) ‘slecht kruis’. Het betreft hier een subtiel namenspel. ‘Croys’ is afkomstig van ‘crue(eu)s’ en betekent: ‘uitgegraven hol’, ‘diep hol’. Maupertuus en Malcroys zijn synoniemen⁽²⁹²⁾. Of het hier om twee burchten gaat, is secundair. Wezenlijk is dat de beide samengestelde namen hetzelfde betekenen. ‘Mau-’ (of ‘mal-’) wil zeggen: kwaad, onheilspellend, onheilbrengend, verdorven, boosaardig, maar ook: moeilijk, gevaarlijk; ‘-pertuis’ en ‘-creux’ betekenen: opening, hol, gat, en bij uitbreiding: nest, verblijfplaats, grot, spelonk⁽²⁹³⁾.

Het vossehol wordt beschouwd als kwaad. Het is duidelijk dat Reynaert als bewoner van deze woning wordt geassocieerd met het kwade. Dit bevestigt het beeld dat we van de vos hebben als ‘le mal laron’ in de ‘matière renardienne’ en in heel wat andere literaire, wetenschappelijke en exegetische werken⁽²⁹⁴⁾. Ook in de Reynaertverhalen wordt de

(289) W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 11. Hellinga heeft de naamgevingsprincipes om de spelvormen bloot te leggen niet toegepast m.b.t. de oorsprong en de betekenis van Malcroys (getuige de uitspraak over Malcroys: ‘wat daarvan de etymologie ook precies moge zijn’).

(290) Zie o.a. E.R. CURTIUS, Europäische Literatur, p. 356 n. 4, die ook een aparte ‘excursie’ wijdt aan de etymologie als middeleeuwse denkcategorie (XIV, p. 488-492).

(291) Vgl. ook I. TEIRLINCK, De toponymie van den Reinaert, p. 165, die Malcroys op rekening schrijft van ‘de kopiist (?)’, die door ‘volksetymologisch spel verdwaald’ is.

(292) Vgl. met de niet gemotiveerde uitspraak van G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 94: ‘Malcroys und cluse sind eigentlich nur andere Namen für Maupertus.’

(293) Zie F. GODEFROY, Dictionnaire de l'ancienne langue française, o.a. vol. VI, kol. 117 b (pertuis: ‘trou’, ‘ouverture’, ‘creux’, en bij uitbreiding: ‘tanière’, ‘repaire’) en vol. V, kol. 126c (Mapertuis is ‘mauvaise ouverture’). In vol. II, kol. 371a wordt vermeld dat ‘creux’ met diepte kan worden geassocieerd, maar ook ‘kleine woning’ kan betekenen.

(294) Vgl. de bewijzen en voorbeelden in de opgesomde studies in onze n. I. 539. Verder is een interessant voorbeeld te vinden in het bestiarium van Guillaume le Clerc: ‘Cest gopil, qui tant set de fart, / Que nos apelom ci Renart, / Signefie le mal gopil,/ Qui le poeple met en eissil’, v. 1343, geciteerd uit TOBLER-LOMMATZSCH, Altfranzösisches Wörterbuch, Vol. V, kol. 942, lemma ‘Mal’, die naar R. REINSCH, Le bestiaire. Das Tierbuch des normannischen Dichters Guillaume le Clerc. Leipzig, 1890, verwist.

[p. 303]

vos door zijn woning met het negatieve in verband gebracht. De vos behoort geenszins tot de hoofse wereld. ‘Mal-’ verwijst naar de ‘andere wereld’.

Terwijl de hofwereld met eenheid wordt verbonden, wordt de vos(sewereld) geassocieerd met de veelheid. Daar waar Nobels hof slechts op een enkelvoudige manier wordt aangeduid, krijgt de vosseburg diverse namen: Reynaert heeft ‘menich huus’ (A 513). Het rijm verbindt dikwijls ‘huus’ met ‘Maupertuus’⁽²⁹⁵⁾. De vele ‘borghen’ van de vos worden door het rijm in verband gebracht met ‘zorghen’⁽²⁹⁶⁾. In het hol (kasteel) is hij op zijn sterkst, als hij door zorgen in het nauw gedreven zit, als hij peinst. Naast veelheid suggereert de naam van de vosseburcht (‘-pertuus’, hol, grot, spelonk) diepte. Deze diepte komt ook tot uiting in de benamingen ‘hol’ en ‘haghedochte’. In A 541: ‘haghedochte’ wordt ‘denken’-‘dochte’ door het rijm met het peinzen-motief geassocieerd: ‘In sine donkerste haghedochte. / Menichfout was zijn ghedochte’ (A 541-542)⁽²⁹⁷⁾. Reynaerts eigen nest wordt door het rijm veelal verbonden met zijn meest typische en gevaarlijke wapen: de rede, en hiermee samenhangend, met het denken, de list en het taalgebruik⁽²⁹⁸⁾.

(295) Naast de duidelijk uitgesproken benamingen van Reynaerts woning, wordt Reynaerts woonst ook nog met de meer neutrale term ‘huus’ (A 513, A 524, A 1065, A 1118, A 1360, A 1378, A 1428, A 3072, A 3097 en A 3230) en het ironisch gebruikte ‘herberg’ (A 1188 en A 1305) omschreven. Op dit ‘herberg’ komen we later terug.

(296) We zullen constateren dat de vosseburcht zowel vormelijk als inhoudelijk in verband wordt gebracht met het peinzen-motief. We gaan niet akkoord met G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 212, die Maupertuus een ‘Sanssouci Maupertus’ noemt.

(297) Het MNW, vol. III, kol. 24-25, vermeldt: diepte onder de begane grond, onderaards gewelf, krocht, bij uitbreiding ook hol, krot, spelonk. Vindplaatsen in vele ridderromans: o.a. (en vanzelfsprekend) Lantsloot vander haghedochte, Walewein (uitg. Van Es, v. 6085, v. 8425 en v. 8437), Ferguut (uitg. Rombauts, v. 436, v. 2950), Alexanders geesten (uitg. Frank, boek I, v. 988 en VIII v. 860)... en verder o.a. in de Rijmbijbel (uitg. David, v. 2069, v. 2135 en v. 3257) en Der naturen bloeme (uitg. Verwijs, boek II, v. 1046). F.P. VAN OOSTROM, Lantsloot vander Haghedochte. Onderzoekingen over een Middelnederlandse bewerking van de ‘Lancelot en prose’. Amsterdam/enz., 1981, p. 90-91, bespreekt de verandering ‘lac’ - ‘haghedochte’ in de Middelnederlandse tekst. F. Meuser meende dat ‘haghedochte’ een ‘geslaagde interpretatieve vertaling van lac’ was. Volgens het MNW en J. VERCOULLIE, Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal. (3de druk.) Gent, 1925, is ‘hagedocht’ afkomstig uit het Latijn en betekent het ‘aquaeductus’ /waterleiding. In VdvR is de associatie met water niet significant, wel de associaties met ‘dochte’. Het gaat (net als in de Ferguut v. 2950: ‘Wi hadden vele hagedochten / Daer wi onse diefte in borgen.’) om een negatieve plaats, een plaats van het kwaad. In Walewein v. 6085 wordt de ‘haghedochte’ zowel met de list als met de vos verbonden: ‘Dus ghinc der Walewein die milde / Onder die aerde ende sijn gheselle / Daert donker was als in die helle. / Die haghedochte was wel met liste / Ghemaect. Die den wech wel wiste / Dat was die vos’ (v. 6082-6087), uitg. Van Es. N. de Paepe brengt ‘haghedochte’ in verband met ‘haghe’ en ‘duken’ (‘wegduiken’, ‘schuilen’).

(298) De auteur van Reynaerts historie heeft de beschrijving van het vossehol uitgebreid. Het is vol nauwe en kromme gaten en gangen (zie ook onze p. 329-330) en heeft vele uitgangen, die dienen om vijanden te misleiden. De anonieme RII-dichter heeft het gepeins van de vos ook met de ruimte in verband gebracht: ‘Mennich pensen hooch ende diep’ (B 579). ‘Mennich’ illustreert veelheid en is teken van de onvatbaarheid van de vos.

[p. 304]

In de eigenlijke analyse zullen we constateren dat er een vrij precieze distributie tussen de verschillende benamingen van het vossehol bestaat en dat die benamingen meestal afhankelijk zijn van het hofpersonage dat erheen gaat. In de benamingen bestaat een tweedeling die samenhangt met de basisoppositie hoog/(pseudo-)hoofs-menselijk tegenover laag/onhoofs-dierlijk. Langs de ene kant zijn er ‘veste’ (A 85, A 3077), ‘borgh’ (A 515) en ‘casteel’ (A 274, A 708, A 1377, A 1403 en A 3344), die kunnen geassocieerd worden met sterkte, verdediging, bescherming en hoogte, langs de andere kant ‘hol’ (A 3090 en A 3202) en ‘haghedochte’ (A 541, A 1363, A 3089, A 3272 en A 3318⁽²⁹⁹⁾), die kunnen verbonden worden met bescherming, diepte, afgescheidenheid, dierlijkheid, negativiteit en verborgenheid. Wat in deze laatste ruimten gebeurt, mag en kan het daglicht niet zien. C. Reichler heeft de diepte en duisternis van het vossehol in de RdR verbonden met Renarts begeerte naar het vrouwelijke (seksualiteit) en met zijn dierlijkheid⁽³⁰⁰⁾. Deze opmerking geldt nauwelijks voor VdvR. Alleen in de scène van de moord op Cuwaert is de dierlijkheid in het hol manifest aanwezig. De rede (de koele berekening) blijft echter ook dan dominant.

De namen Maupertuus en Malcroys zijn ontleend aan de RdR. Ook daar heeft de vosseburcht diverse namen. Binnen dezelfde branche worden meestal varianten van één naam gebruikt⁽³⁰¹⁾, uitgezonderd branche

(299) F gebruikt in F 3055, F 3240 en F 3286 ‘acdochte’.

(300) C. REICHLER, La diabolie, la séduction, la renardie, l'écriture. Parijs, 1979, p. 94. In verband met de verkrachting van Hersent in branche II (Roq. VIIa): ‘Certes, l'épisode ne peut se comprendre qu'en fonction de la topographie d'une tanière de renard, mais cette topographie est mise en scène par un rapprochement, d'ordre métonymique, qui transforme la “réalité” du monde animal en une symbolique des lieux sexuels.’ Hij komt tot de conclusie: ‘Il semble donc bien que l'habitation de Renart, tanière sauvage, lieu du désir et de l'animalité, soit nommé Maupertuis, le mauvais trou, par référence à la convoitise sans fond que la topique médiévale assigne à la femme, et au désir également effréné où Renart loge.’ (p. 95).

(301) ‘Malpertuis’ en ‘Maupertuis’, die we als één stamvorm beschouwen, komen soms wel naast elkaar voor, evenwel zonder een vast distributiepatroon, in o.a. branche IX (Roq. X): ‘Malpertuis’ in Roq. v. 10239, v. 10759, v. 10905 en v. 11438; ‘Maupertuis’ in Roq. v. 10601, v. 10603 en v. 10887. In Mar. IX komt ‘Malpertuis’ voor. In de eerste branche komt in de drie handschriften eenzelfde vorm voor: ‘Malpertuis’ in a 33, a 75, a 97, a 476, a 679 en a 1581; hetzelfde geldt voor Mar.; in Roq. vinden we steeds de vorm ‘Maupertuis’ (in v. 33, v. 95, v. 495, v. 704, v. 1353, en v. 1654). Interessante varianten komen voor in branche Va (Roques VIIb): ‘mailcrues’ in Roq. 6766 (varianten ‘Mal pertruis’ (in ms. K) en ‘son crues’, ms. L) en ‘Malcrues’ in Roq. 7274 (variant ‘Mal treu’ in B, ‘Mal pertuis’ in L). Zie M. ROQUES, Le Roman de Renart. Branches VII-IX. Parijs, 1955.

[p. 305]

Mar. XXIII, waar ‘Malcrues’ en ‘Malpertuis’ samen voorkomen⁽³⁰²⁾. In de editie Martin komen de namen ‘Malpertuis’ (br. I, Va, VIII, IX, XI, XIII, XIV, XVI, XVII, XXIII), ‘Malcrues’ (II, XXIII)⁽³⁰³⁾ en ‘Valgris’ (X) voor. De diverse varianten voor de naam van de vossewoning beginnen, op ‘Valgris’ in br. X na, consequent met ‘Mal-/Mau-’. De namen van de vosseburcht, het identiteitsprincipe in de naamgeving en de verwarring scheppende veelheid van vosseburchten ontleende Willem aan de Renarttraditie.

In de diverse redacties en versies van branche I komen geen betekenisvolle handschriftelijke varianten van Malpertuis voor⁽³⁰⁴⁾. Het is niet mogelijk verdere conclusies aan de vermelding van Malcroys te verbinden dan dat Willem deze naam in de Renarttraditie ergens heeft opgepikt en dat zowel in de RdR als in VdvR deze naamgeving dienst doet om de vos te karakteriseren als ‘mal-’, als kwaad. De Reynaertwereld wordt zo gekenmerkt door wreedheid en onhoofsheid en is een potentiële avonturenruimte. Malpertuis wordt in een reeks middeleeuwse literaire avonturenplekken geplaatst⁽³⁰⁵⁾, zoals bijv. Mal Accueil en Mal Change (Le roman en prose de Tristan), Male Lice (Jean Renarts Galeran de Bretagne), Mallen (kasteel van de heidense koning in Guillaume de la Barre), Malroi (Le roman de silence), Malrepaire (Le roman d'Escanor, v. 9021), Malreus (Fergus, v. 6928), enz.⁽³⁰⁶⁾ ‘Mal-’ in de naamge-

(302) Editie Martin br. XXIII v. 346: Malpertuis (‘A Malpertuis a son essart’); v. 1387: Malcrues: ‘Avec le vent s'en est venuz / A Malcrues en une seule eure’. Hieruit zomaar besluiten dat Willem deze branche kende, is niet mogelijk. Deze branche komt slechts voor in de mss. BLM. Martin neemt hier geen variantenapparaat op. Bovenstaande uitspraken moeten nog getoetst worden aan de verschillende varianten van elke branche. Vermeldenswaard is hier ook nog de naam van de dasseburg in branche XVII: ‘Malbuisson’ (Mar. v. 487 en v. 491), d.i. ‘kwaad bosje’ (struikgewas, kreupelhout). In het licht van bovenstaande opmerkingen is het duidelijk dat in deze branche ook de dassewoonst als negatief moet gezien worden. Doordat de naam begint met ‘Mal-’ wordt de dasseburg onmiddellijk betrokken (door het middeleeuwse identiteitsprincipe) op de vosseburg ‘Malpertuis’.

(303) Malcrues komt in de editie Martin voor in de branches II en XXIII. Tevens in de varianten BCMn (E leest ‘Valpertuis’) van Mar. Va 954 en in een interpolatie (315 verzen) na Mar. Va 1147 (VIIb in Roques) in BCKLMn, waar BCKMn ‘Malcreus’ lezen.

(304) Alleen ‘Malpertruis’ in N 75 en N 688 (nummering Mar.), ‘pertuis’ in H 95 en ILa 1593 (Roq.).

(305) Een dergelijke lezing gaat niet voor alle Franse branches op.

(306) Zie L.-F. FLUTRE, Table des noms propres. Poitiers, 1962, p. 265-266; G.D. WEST, An Index of Proper names in French Arthurian Verse Romances 1150-1300. Toronto, 1969, p. 109-110; en G.D. WEST, An Index... Prose Romances. Toronto/enz. 1978, p. 205-207. Voor verdere verwijzingen en voorbeelden wijzen wij naar Flûtre en West. In vele gevallen is de plaats die in het eerste deel van haar samenstelling door ‘Mal-’ of ‘Mau-’ wordt gekenmerkt geen onmiddellijk reëel lokaliseerbare plaats (zie echter n. II 314), maar een onhoofse, verdorven plaats.

[p. 306]

ving van de Sarasenen wijst op valsheid en boosheid. Volgens C. Bercovici-Huard is ‘Mal-’ in de naamgeving van de chansons de geste een ‘signe d'exclusion’⁽³⁰⁷⁾.

Malpertuis komt ook nog buiten de RdR voor, nl. in de Roman de Thèbes, in de Roman de Laurin en in de Roman de Tristan van Beroul (v. 4286), steeds in een negatieve betekenis⁽³⁰⁸⁾. De Tristan en de Renart zijn meermaals met elkaar in verband gebracht, niet alleen door de literairhistorici⁽³⁰⁹⁾, maar ook door de middeleeuwse dichters. Door de literairhistorici is vooral gewezen op de gelijkenis van de eed uit branche Va (waar Renart moet zweren geen seksuele omgang met zijn tante te hebben gehad) en de eed van Isolde, op het liefdesconcept dat in de Tristan veroordeeld wordt, op de verwantschap tussen neef en oom (Renart-Isengrin en Tristan-Mark) en ook op de structuur van de beide werken⁽³¹⁰⁾. Renart en Tristan worden allebei gebannen. Beide literaire karakters worden gekarakteriseerd door hun grote (vooral seksuele) honger. Ze laten zich leiden door hun instincten en begeerten. Beide figuren zijn ‘tricksters’ en worden gekenmerkt door een fundamentele ambiguïteit.

(307) C. BERCOVICI-HUARD, L'exclusion du sarrasin dans la Chanson de Roland: Vocabulaire et idéologie, in: Exclus et systèmes d'exclusion dans la littérature et la civilisation médiévales. (Senefiance, nr. 5). Aix-en-Provence/Parijs, 1978, p. 345-361, m.n. p. 348 en p. 350. Mal ‘indique ce qui est faux’. Dit geldt zowel de antroponiemen (bijvoorbeeld Malun (v. 1353) en Malpramis (v. 3176 e.a.) in het Chanson de Roland) als gepersonaliseerde objecten (bijv. het zwaard Maltet (v. 3152) van Baligant in het Chanson de Roland). Tot dezelfde conclusie komt Ph. MENARD in: Le rire et le sourire dans le roman courtois en France au Moyen Age (1150-1250). Genève, 1969, p. 46: ‘Ils [eigennamen met “Mal-”] suggèrent que l'être ainsi nommé n'est pas sans méchanceté’.

(308) Op de concrete implicaties van de band tussen de RdR en de andere literaire werken gaan we niet in. Het kan hier om toevallige gelijkenissen gaan, maar natuurlijk ook - en dit is het geval in de Tristan - om een intertextuele ontlening. Voor enkele concrete gevolgtrekkingen m.b.t. consequenties voor de datering verwijzen we naar de in n. II 309 opgesomde werken (vooral naar M.R. Blakeslee). We kunnen hier voorzichtig uit besluiten dat de Tristan en de Renart voor dezelfde primaire publiekskring bestemd waren.

(309) Vooral W.A. TREGENZA, The Relation of the Oldest Branch of the ‘Roman de Renart’ to the Tristan Poems, in: The Modern Language Review, 19 (1924), p. 301-305; H.R. JAUß, Untersuchungen zus mittelalterlichen Tierdichtung, p. 232-234; N.F. REGALADO, Tristan and Renart: Two Tricksters, in: L'Esprit Créateur, 16 (1976), p. 30.38; M.R. BLAKESLEE, ‘Mal d'Acre’, ‘Malpertuis’, and the Date of Beroul's Tristan, in: Romania, T. 106 (1985), p. 145-172, m.n. IV. Beroul and the ‘Roman de Renart’, p. 158-165; J. BATANY, Scène et coulisses, p. 229-237; A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 51, p. 59, p. 69, p. 566 n. 13, p. 572 n. 172 en p. 578 n. 342; en J. DUFOURNET, Renart le noir: réécriture et quête de l'identité, in: Reinardus, 4 (1991), p. 83-99.

(310) N.F. REGALADO, Tristan and Renart, p. 37. Hierbij merken wij op dat de parallel groter is tussen de Franse werken, dan tussen de Tristan en VdvR. Wij willen met deze vergelijking geen invloed suggereren.

[p. 307]

De Renartdichters noemen Tristan tweemaal⁽³¹¹⁾, terwijl in de Tristan van Beroul in het vers ‘Tristan set mot de Malpertuis’⁽³¹²⁾ naar de RdR wordt verwezen. Tristan kent heel wat vossestreken en wordt op deze wijze door de dichter negatief getypeerd. In Berouls Tristan komt de plaats ‘Mal pas’ voor, het oord waarnaar Tristan en Iseut vluchten om zich in een hartstochtelijk liefdesavontuur te storten. Dit ‘Mal pas’ wordt door de allitererende naamgeving met Malpertuis verbonden⁽³¹³⁾. Het is de plaats van de begeerte, de onhoofse wereld⁽³¹⁴⁾.

De naam van de vosseburg heeft niet alleen in de Renarttraditie negatieve connotaties, maar ook in de Middelnederlandse traditie vanwege de doorzichtige etymologie. In de prozadrukken wordt het ‘Mapertuus’ uit Reynaerts historie opnieuw ‘Malperduijs’ (o.a. P 374 en P 377). In de protestantse glossen van de Reynke Voß van 1539 wordt de vosseburcht ‘Malepa(e)rtus’ becommentarieerd als ‘ein Roffnest unde Mortkule’ (v. 478)⁽³¹⁵⁾. De vossewoonst blijft zijn negatief karakter behouden.

We concluderen. Reynaerts burg is te verbinden met negativiteit, diepte, duisternis, ambiguïteit en veelheid. Het belangrijkste effect van de naamgeving is dat de betekenis nooit vastligt maar verschuift: nu eens is Maupertuus kasteel, dan ‘huus’, dan ‘hol’. De kenmerken van de burcht (kwaadheid, duisternis en diabolie) zijn een spiegel van de eigenschappen van zijn bewoner. Er bestaat een transfer van eigenschappen tussen Reynaert en Maupertuus. Deze constatering is conform de middeleeuwse naamgevingsprincipes. Het naam-geven is een vorm van duiding en verklaring. Een naam geven betekent kennis en inbezitname van de dingen, van de werkelijkheid⁽³¹⁶⁾. Maupertuus heeft daarom eerder een topische dan een lokaliserende functie. Het is een metaforische plaats, die naar de kwaadheid van de plek en van zijn inwoner(s) verwijst⁽³¹⁷⁾: Reynaert wordt als inwoner van de ‘kwade opening’ of het ‘kwade hol’ negatief gekarakteriseerd.

(311) In branche Ib v. 2391-2392: ‘Del roi Artu et de Tristan, / Del chevrefoil...’ en in branche II v. 5: ‘De Tristan qui la chievre fist’

(312) In de vertaling van H. BRAST, Béroul. Le roman de Tristran. Version complète en français moderne. Gent, 1974, v. 4285: ‘Tristran connaît bien Malpertuis’.

(313) Vgl. W.A. TREGENZA, The Relation of the Oldest Branch, p. 302.

(314) Wij merken op dat er zich hier een gelijkaardig probleem voordoet als bij Maupertuus. Ook hier heeft men gepoogd de literaire plaats te verbinden met de realiteit. Volgens G.D. West zou ‘Mal pas’ concreet verwijzen naar een historische plaats aan de Truro, een rivier in Cornwall (nabij de stad Truro). Zie G.D. WEST, An Index of Proper Names... Verse Romances 1150-1300, p. 109-110; en: G.D. WEST, An Index... Prose Romances, p. 205.

(315) Zie I. TEIRLINCK, De toponymie van den Reinaert, p. 174.

(316) J. LE GOFF, De cultuur van middeleeuws Europa, p. 414.

(317) Ook H. Menke wijst op ‘die Suche nach einer verbindlichen Aussage über den Namenträger beziehungsweise das bezeichnete Objekt. Der Namenexegese wurde hermeneutische Bedeutung beigemessen, die zum Wesen der Dinge (res) führt.’ H. MENKE, ‘Gheveinsde namen’, p. 27.

[p. 308]

De vos wordt niet alleen door zijn woonplaats negatief gekarakteriseerd, maar ook door zijn ‘koosnaam’, ‘den fellen metten grijsen baerde’ (A 60) of ‘roden baerde’ (F 60 en B 70), het epitheton ornans waarmee de vos wordt aangeduid. ‘Grijsen’ wijst wellicht op de witgrijze kleur van de echte vossebaard⁽³¹⁸⁾. Rood is te verklaren als een verschuiving van de rode pels naar de baard. De vermelding van rood in verbinding met ‘fellen’ én met baard is ongetwijfeld ook negatief te interpreteren. De vos is een van de weinige dieren waarvan de pelskleur in de Reynaertverhalen wordt vernoemd⁽³¹⁹⁾.

De middeleeuwse kleurensymboliek is een bevoorrecht terrein voor de analyse van het middeleeuwse symbolische denken. Vele zaken konden ten goede en ten kwade worden geïnterpreteerd⁽³²⁰⁾. Dit geldt ook voor de rode kleur. De interpretatie van de kleuren is afhankelijk van de context waarin ze gebruikt worden én van de andere kleuren waarmee ze gecontrasteerd worden. Rood is samen met wit en zwart de basis van het middeleeuwse kleurensysteem⁽³²¹⁾. In verband met de liefde was rood in

(318) ‘Grijsen’ kan wijzen op een aanpassing van de polygraaf, die meende een biologische correctie te moeten invoeren. Wij geven er echter de voorkeur aan dit gegeven weerom te verbinden met de ‘veelheid’, die typisch is voor de vos. Reynaert is moeilijk definieerbaar. De vossepels heeft trouwens in de RdR ook diverse kleuren. In branche I a 1251 heeft de vos het over zijn witgrijze (‘J'ai tote chanue la gorge’) baard (als teken van ouderdom, met de positieve associaties van wijsheid en onschuld), in branche Mar. II v. 200 heeft Chantecler het over Renarts witte kraag en in III v. 72 beoordelen de palingverkopers de schijndode vos op zijn perfect witte baard (‘Vez con la gorge est blanche et nete’). In de laatste twee gevallen gaat het eerder om een realistische beschrijving. De rode baard daarentegen is een symbolische aanduiding. Men kan de rode baard ook opvatten als een metonymische constructie, verwijzend naar de rode/kwade vos.

(319) Dit geldt in elk geval wanneer we de dieren uitsluiten met eigennamen die naar hun kleur verwijzen (Roede, Rosseel en Bruun). Isegrim is de enige uitzondering, want hij wordt in A 2260 ‘Ende Ysingrijn den grijsen’ genoemd. Inhoudelijk is ‘grijs’ hier negatief te interpreteren, maar ongetwijfeld speelt hier ook een formeel argument mee, m.n. het rijm. In de RdR is de wolf ook het enige dier wiens pelskleur wordt vermeld, m.n. alleen in de ß-groep, nl. in Roq. XII 13251: ‘par desus la pelice grise’. Zie R. BELLON, Le limaçon porte-enseigne: spécificité du comique du Roman de Renart, in: (Red.) Th. BOUCHE en H. CHARPENTIER, Le rire au Moyen Age dans la littérature et dans les arts. Bordeaux, 1990, p. 53-69, m.n. p. 55. Alle vermelde kleuren (rood, grijs en bruin) zijn in deze context negatief te interpreteren.

(320) Kenmerkend voor de middeleeuwse allegorese is dat bijna alle bijbelse symbolen ten goede (in bonam partem) als ten kwade (in malam partem) kunnen worden geïnterpreteerd. Zie P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 65, die verwijst naar F. OHLY, Schriften zur mittelalterlichen Bedeutungsforschung. Darmstadt, 1977, p. 9-10.

(321) Voor een analyse van het middeleeuwse kleurensysteem, zie M. PASTOUREAU, Figures et couleurs. Etudes sur la symbolique et la sensibilité médiévales. Parijs, 1986; verder in R. VAN UYTVEN, Rood-wit-zwart: kleurensymboliek en kleursignalen in de Middeleeuwen, in: Tijdschrift voor de Geschiedenis, 97 (1984), p. 447-469; en in: E. SUOMELA-HÄRMA, Des roux et des couleurs..., in: Les couleurs au Moyen Age. (Senefiance, nr. 24.) Aix-en-Provence, 1988, p. 401-421. De laatste studie gaat ook in detail in op de kleuren in de RdR. Voor de Reynaert en andere middeleeuwse teksten verwijzen we naar W. KUIPER, De roodharige in de middeleeuwse literatuur, in: (Red.) M.M.H. BAX, K. IWEMA en J.M.J. SICKING, Wie veel leest heeft veel te verantwoorden... (Huldebundel F. LULOFS.) Groningen, 1980, p. 130-139. Het middeleeuwse ‘système chromatique’ wordt tussen de elfde en het midden van de dertiende eeuw geleidelijk opengebroken. (E. SUOMELA-HÄRMÄ, p. 403).

[p. 309]

kleding, sieraden en bloemen positief te evalueren⁽³²²⁾. Rood werd beschouwd als de kleur bij uitstek voor feestelijke optochten en staatsiekleding en gebruikt door de hoge ridderlijke (keel is op wapenschilden een dominerende kleur) of rechterlijke macht, waardoor de kleur geassocieerd werd met recht en gezag⁽³²³⁾. In navolging van J. Huizinga beschouwt ook U. Eco rood (samen met wit en groen) als een goedgunstige kleur⁽³²⁴⁾. De combinatie rood-wit (of rozen-lelies) was de veruiterlijking van de ideale schoonheid en symboliseerde harmonie en aardse of hemelse liefde⁽³²⁵⁾.

Maar rood werd ook als negatief ervaren en was samen met geel⁽³²⁶⁾ en bruin in de middeleeuwse literatuur vaak de kleur van verraad, diabolie, subversiviteit en uitgeslotenheid. Rood, en bij uitbreiding roodbruin of ros, als negatieve kleur past in de antieke en de Germaanse traditie⁽³²⁷⁾. Ook in de bijbelse traditie is rood de kleur van de onbeheerste hartstochten en driften en van haat en wreedheid⁽³²⁸⁾. In de middel-

(322) J. HUIZINGA, Herfsttij der Middeleeuwen, p. 117 en p. 281-282, verwijst naar Le blason des couleurs dat circa 1458 door heraut Sicilië werd geschreven. Volgens heraut Sicilië is rood de mooiste en bruin de lelijkste kleur (p. 282).

(323) Zie hiervoor o.a. M. PASTOUREAU, Figures et Couleurs; en R. VAN UYTVEN, Rood-wit-zwart, p. 461.

(324) U. ECO, Kunst en schoonheid, p. 84.

(325) Zie o.a. W. KUIPER, De roodharige in de middeleeuwse literatuur; en tientallen voorbeelden in R. VAN UYTVEN, Rood-wit-zwart, p. 460. Van Uytven noemt o.a. Floris ende Blancefloer, de Historie van Troyen en Zuster Bertken.

(326) Geel was, net als rood, de kleur van de ‘transgression de la norme’ (M. PASTOUREAU, Figures et couleurs, p. 30; zie ook R. VAN UYTVEN, Rood-wit-zwart, p. 450-451), van de leugen, het verraad en de uitgeslotenheid (geel werd geassocieerd met melaatsen en joden). Wanneer Renart zich in branche Ib (Renart teinturier) vermomt, is het niet toevallig dat de rode vos geel wordt. Het voorspelt voor zijn opponenten weinig goeds.

(327) Zo was rood bij de Egyptenaren de kleur van het demonische en van Seth, de god van het kwaad en de duisternis. Bij de Grieken offerde men roodharigen aan Typhoëus, de tegenhanger van Seth. In de Germaanse traditie zijn Thor en Loki negatieve, met rood geassocieerde goden.

(328) Met rode klei werden de afgodsbeelden geverfd (Wijsheid 13-14); rood werd verbonden met hoererij (Jer. 4, 30 en ‘de grote hoer van Babel’ in Apok. 17, 3-4); rood verwijst ook naar de zonde en spot. Toch zijn er ook positieve associaties, zoals rood voor de strijders voor God (Nah. 2,4). Zie o.a. J. CHEVALIER en A. GHEERBRANT, Dictionnaire des symboles. (8ste herdruk.) Parijs, 1988, p. 833-834 (roux); M. LURKER, Woordenboek van bijbelse beelden en symbolen. Boxtel, 1975, p. 215-216; en M. PASTOUREAU, Couleurs, images, symboles. Etudes d'histoire et d'anthropologie. Parijs, [1991]. Zie het prima hoofdstuk: Rouge, jaune et gaucher. Note sur l'iconographie médiévale de Judas, p. 69-83, m.n. p. 72-74.

[p. 310]

eeuwse literatuur staat het ‘negatieve’ rood veelal tegenover het zuivere wit. De middeleeuwse literatuur telt een aantal verraders met rood haar. Veelal wordt het rode haar verbonden met een rode baard. Het prototype van de ‘rode’ verrader is Judas. Hij wordt in de middeleeuwse iconografie veelal uitgebeeld met rood haar en een geel kleed. Bovendien is hij linkshandig⁽³²⁹⁾. Andere roodharige literaire valsaards en verraders zijn: in de bijbelse traditie Caïn⁽³³⁰⁾ en Saul⁽³³¹⁾, in de ridderepen Ganelon (Chanson de Roland), Mordred (de door incest verwekte zoon van Artur) en de rode ridder in de Walewein⁽³³²⁾. Reynaert is de dierlijke tegenhanger van deze middeleeuwse verraders⁽³³³⁾. Rood is de kleur van ‘des démons, du renard, de la fausseté et de la trahison’⁽³³⁴⁾ en wordt geassocieerd met valsheid, list, ontrouw, perversiteit, ketterij en ongelovigheid, kortom met negativiteit⁽³³⁵⁾. De ‘rode’ staat veelal symbool voor de verstoorder van de middeleeuwse sociale orde. M. Pastoureau somt een reeks figuren op die vanwege het verraad aan de sociale orde met rood geassocieerd worden: ontrouwe leenmannen die de plaats van hun heer willen innemen, opstandige en trouweloze zonen, valse

(329) M. PASTOUREAU, Couleurs, images, symbolen, p. 80 (onderschrift bij fig. 16). Wij willen hiermee geenszins impliceren dat de Judasfiguur richtinggevend was voor alle middeleeuwse literaire verraders. R. MELLINKOFF, Judas' Red Hair and the Jews, in: Journal of Jewish Art, 9 (1982), p. 35, beweert trouwens dat de oudste bewijsplaatsen van een roodharige Judas pas uit de dertiende eeuw stammen (eerst in de iconografie in Engeland en Duitsland). Zie E. SUOMELA-HÄRMÄ, Des roux et des couleurs, p. 420 n. 29.

(330) Judas noch Caïn zijn in de bijbel zelf rood, wel in de middeleeuwse tekstuele en iconografische interpretaties.

(331) Ook Sauls tegenspeler David is (1 Sam. 16, 12) rood (ros) en in navolging van David, wordt Christus soms zelf met rood in verband gebracht. Het gaat hier volgens M. PASTOUREAU, Couleurs, images, p. 72 en p. 74, om een ‘soupape’, een ontsnappingsmogelijkheid, een uitzondering op het vaste systeem. ‘Il s'agit là de la transgression d'une échelle de valeurs comme on en rencontre dans tout système symbolique. Pour que le système fonctionne, il faut une soupape, une exception. [...] C'est à la fois une inversion du système et une façon de montrer comment les pôles les plus opposés finissent par se rejoindre’ (p. 72).

(332) Niet alle rode ridders zijn negatieve figuren. Galahad bijvoorbeeld is een uitverkoren ridder.

(333) Over de negatieve rode-rosse, zie o.a. E. SUOMELA-HÄRMÄ, Des roux et des couleurs..., in: Les couleurs au Moyen Age. (Senefiance, nr. 24), p. 401-421; in dezelfde bundel verscheen R. BELLON, Renart li rous; remarques sur un point de l'onomastique renardienne, p. 15-28; verder R. BELLON, Le limaçon porte-enseigne, p. 55-56; Ph. WALTER, La mémoire du temps, p. 562; Th. MEDER, Reinaert, de duivel en het taboe, in: Meta, 23 (1988) 2, p. 34-38; W. KUIPER, De roodharige in de middeleeuwse literatuur, p. 130-139.

(334) M. PASTOUREAU, Couleurs, images, symboles, p. 69.

(335) ‘Ruffus vero color capillorum et pilorum ent signum insipiencie et multe ire’ (deze uitspraak is van Philippe de Tripoli in het Secretum secretorum). Geciteerd uit: Ph. MENARD, Le rire et le sourire dans le roman courtois, p. 543. [Vert.: ‘De rode kleur van hoofdhaar en ander haar is een teken van dwaasheid en sterke opvliegendheid’]

[p. 311]

munters, overspelige vrouwen en prostituées en jongleurs. De rode haarkleur wordt meermaals verbonden met onnatuurlijke seksualiteit en seksuele begeerte.

Rood wordt geassocieerd met marginaliteit en verbanning. Ook Reynaert leeft ver weg van Nobels maatschappij. Voor de hofgemeenschap is hij een verrader en ondermijnt hij de hoofse orde. De biologische vossekleur wordt in de Re(y)na(e)rtverhalen symbolisch geïnterpreteerd. Th. Meder⁽³³⁶⁾ en M. Pastoureau gaan nog een stap verder en verbinden de rode vossekleur met het duivelse:

A partir du XIIe siècle, l'iconographie, qui jusque-là donnait au prince des ténèbres [Satan] un corps et une tête de n'importe quelle couleur, généralement sombre, le dote de plus en plus souvent d'un faciès rouge et d'une pilosité rougeoyante. Par extension, toutes les créatures à tête ou à poils rouges sont considérées comme plus ou moins diaboliques (à commencer par le renard, qui est l'image même du ‘Malin’), et tous ceux qui s'emblématisent dans cette couleur ont à voir avec le monde de l'enfer⁽³³⁷⁾.

De band tussen de rode kleur en de slechtheid van de vos is geen innovatie van de Reynaertdichter, maar komt reeds voor in de RdR⁽³³⁸⁾ en in de Reinhart Fuchs⁽³³⁹⁾. Reinhart is ‘ubel und rot’ (v. 2172)⁽³⁴⁰⁾. In de Renart worden de verraderlijkheid en de felheid van de vos expliciet verbonden met de verderfelijke vossepels: ‘Renart, Renart, li poilz le doit/ Que soiez felz et deputaire’ (Mar. II v. 1068-1069)⁽³⁴¹⁾.

Reynaert is de ‘fellen metten roden baerde’. In dit epitheton komen drie negatieve kwalificaties voor: ‘baerde’⁽³⁴²⁾, ‘rode’ en ‘fellen’ worden metonymisch gebruikt. Het accumuleren van deze termen onderstreept de slechtheid van het personage. Het lijkt erop dat één sim-

(336) Th. MEDER, Reinaert, de duivel en het taboe, p. 37. Meder baseerde zich o.a. op W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 7, en H. MENKE, Tiernamen, p. 146. Wij zijn er echter van overtuigd dat Meder de zaken iets te scherp voorstelt (‘en zoals iedere middeleeuwer meende te weten, duidde rood haar op connecties met de duivel’, p. 37).

(337) M. PASTOUREAU, Couleurs, images, symboles, p. 75-76.

(338) O.a. in branche II Mar. v. 140, v. 196, v. 225 en v. 229. In branche VII (Mar.) is de vos ‘li roux’ in v. 689, enz.

(339) E. SUOMELA-HÄRMÄ, Des roux et des couleurs, p. 408, merkt op dat het epitheton rode niet in de ‘avant-textes’ van de RdR (Ecopus- en Romulus-versies, de Ysengrimus, noch de Ecbasis) voorkomt. De rode vos komt voor het eerst voor in branche II van de RdR in de droom van Chantecler. Later herkennen zowel Tibert als Hersent Renart aan zijn ‘pel rousse’ (Mar. II v. 673 en 1057). In het begin is rood alleen een karakteristiek van de pels, een middel tot herkenning. De wolvewelpen zijn de eersten die het negatieve ‘Renart le rous’ gebruiken. Hun vader zal die terminologie overnemen.

(340) K. DUEWEL, Der Reinhart Fuchs des Elsässers Heinrich, (Altdeutsche Textbibliothek, 96.) Tübingen, 1984.

(341) Vgl. met R. BELLON, Renart li rous, p. 21-22.

(342) ‘Reynaerde’ en ‘baerde’ worden ook door het rijm op elkaar betrokken.

[p. 312]

pele vermelding van een negatief karakteriserend element niet voldoende is⁽³⁴³⁾. De combinatie werkt versterkend en bezwerend.

Het Middelnederlandse ‘fel’ heeft uitsluitend negatieve connotaties: wreed, meedogenloos, hardvochtig, hard, ruw, gevoelloos, bloeddorstig, boosaardig, gemeen en verdorven⁽³⁴⁴⁾. Het is een synoniem van ‘mal’.

Reynaert wordt ‘fel’ genoemd, wordt geassocieerd met rood en woont in een kwaad hol. Ook Reynaerts rode baard is negatief te interpreteren⁽³⁴⁵⁾. Reynaert is de oorzaak van alle kwaad: ‘Renart de qui tos maus sort’ (Mar. br. X v. 29). De vos in zijn vossewereld is negatief te interpreteren⁽³⁴⁶⁾.

Vervolgens bekijken we het uitzicht en de interne structuur van Maupertuus en de vossewereld. Over het uitzicht van Reynaerts ‘casteel’ geeft de tekst weinig concrete informatie. Het kasteel is van de buitenwereld afgesloten door een ‘porte’ (A 535, A 3073). Wanneer Bruun voor de ‘porte’ staat, kruipt de vos verder naar binnen. En als Cuwaert later eenmaal voorbij de ‘porte’ is, is zijn doodvonnis getekend. Alleen bij de aankomst van de beer krijgt men enkele details over Maupertuus. Het is gelegen op, in of achter een hoge berg:

Een berch oech ende lanc.
Daer moeste Bruun sinen ganc
Te middewaerde over maken,
Sal hi te Manpertus gheraken (A 509-512).

(343) Dezelfde retorische truc van intensifiëring komt dikwijls voor bij het onderstrepen van de slechtheid van de vos: ‘Reynaert es een recht mordeneere / Ende een trekere ende een dief’ (A 128-129), ‘die felle creatuere, / Die onghetrauwe Reynaert’ (A 1700-1701). Versterking is verder nog te vinden in ‘Reynaerd, die mordadeghe dief’ (A 357), ‘Reynaert, onreyne quaet’ (A 1797)... Een ander fraai staaltje van deze opstapelingstechniek is te vinden in B 2025, wanneer de vos zijn beulen mee vergezelt naar de galg: ‘den scalcken roden’. Het gaat om een auteursuitspraak die informeert hoe de auteur tegenover het hoofdpersonage staat.

(344) Het moderne positieve vossebeeld is o.a. een gevolg van een verkeerde interpretatie van het middeleeuwse adjectief/substantief ‘felle’. ‘Fel’ wordt nu gebruikt als equivalent van vurig, vinnig, verbeten, verzot, begerig (en in gewestelijk taalgebruik als moedig, sterk en ook verwaand, ijdel).

(345) Reynaerts uitspraak ‘Ende Godsat hebbe mijn rode baert’ in A 3191 is zeer negatief. Na deze godslasterlijke vloek toont de vos even een menselijke trek door over zijn angst te praten: ‘Ic hebbe leden so meneghen anxt’ (A 3199). Wat de vos in A 3191 zegt bezorgt Reynaert geen sympathie. Zie p. 518.

(346) P. Wackers en F.P. van Oostrom kwamen tot deze conclusie na de analyse van teksten. Hetzelfde beeld is te zien in de middeleeuwse iconografie. Wijzelf hebben benadrukt dat de middeleeuwse afbeeldingen van vossen primair bedoeld waren om te moraliseren en te waarschuwen. Ze waren steeds negatief te interpreteren. Zie R. VAN DAELE, De vos die je ziet, ben je zelf, p. 19-41; en in J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 192-196. We kunnen niet alle getuigenissen gelijkschakelen. Er moet een onderscheid gemaakt worden tussen literaire en andere bronnen. In de literaire werken waarin de vos een hoofdrol speelt, neemt hij zeer vaak een zeer dubbelzinnige positie in.

[p. 313]

De tekst geeft geen uitsluitsel. A 511 lijkt te suggereren dat Maupertuus achter een hoge berg ligt en dat Bruun over deze berg moet. A 552 (‘desen berch’) lijkt dan weer te wijzen op het feit dat Maupertuus op de berg zelf ligt⁽³⁴⁷⁾. In elk geval biedt de hoge berg de woning bescherming. Dezelfde veiligheid vindt de vos in de diepe, donkere ‘haghedochte’. Een bijkomend beschermingselement is de ‘barbecane’ (A 522). Dit kan een voorverdedigingswerk zijn zoals Verwijs en Verdam⁽³⁴⁸⁾ menen, en in hun spoor alle Reynaertediteurs en -vertalers, maar ook een schietgat⁽³⁴⁹⁾. Oorspronkelijk waren ‘barbecanes’ wallen met schuin opeenvolgende doorgangen zodat men bij het betreden van een versterking bochten moest nemen. Het was hierdoor onmogelijk een frontale aanval op de poort te ondernemen⁽³⁵⁰⁾. De materiële elementen van Reynaerts burcht heeft Willem grotendeels aan zijn Oudfranse voorbeeld ontleend, nl. de poort en de ‘barbecane’. Terwijl de Franse verteller expliciteert dat de grote beer vanwege zijn gestalte niet in de vosseburcht binnen kan, impliceert Willem dit⁽³⁵¹⁾.

De vosseburg vormt de tegenpool van Nobels hof. Het hof roept associaties van licht, harmonie, hiërarchie, eenheid en symmetrie op. Vanuit het hofperspectief wordt Maupertuus geassocieerd met duisternis, diepte, veelheid en asymmetrie. Deze negatieve eigenschappen zijn toepasbaar op de hele Reynaertwereld.

(347) Beide interpretaties zijn aannemelijk. Als de burcht op de berg ligt, dan kan men niet echt spreken van een afstand van drie volledige gordels tussen hof en hol. Strategisch ligt een burcht op de berg beter.

(348) MNW, vol. I, kol. 576-577 beschrijft een ‘barbecane’ als een voorwerk of buitenwerk van een vesting of kasteel, hetzij in een kanteel of borstwering met ingekorven schietgaten, of in een versterkt bruggehoofd (vindplaatsen o.a. in de Ferguut v. 3909: ‘Ende trocken vore haer barbekane’, uitg. Rombauts), de Parthonopeus van Blois v. 6530: ‘Binnen onsen barbakaren’ (barbakanen), (uitg. J.-H. BORMANS, Ouddietsche fragmenten van den ‘Parthonopeus van Bloys’. Brussel, 1871).

(349) Volgens H. HARVARD, Dictionnaire de l'ameublement et de la décoration. Depuis le XIIIe siècle jusqu'à nos jours. Vol. I. Parijs, [z.j.], is een ‘barbacane’ een ‘petite ouverture étroite et longue pratiquée dans les murs pour donner du jour et de l'air’. In de middeleeuwen werden dergelijke barbecanes gebruikt voor de verlichting van trappen. In de Grand Larousse de la langue française (en six volumes, 1971. Vol. I, p. 374) wordt de betekenis ‘galerie servant de rempart devant une porte’ gegeven, maar ook een aantal andere historische verklaringen, waaronder een smal, lang verluchtingsgat in kelders en crypten en een schietgat.

(350) Later werd de term gebruikt voor de dubbele toren die de poort op de brug voor de poort overkoepelde. In heel wat steden was er een ‘barbicanagium’, een aparte belasting voor het onderhoud van de barbe(i/a)cane(a). Hier gaat het in geen geval om schietgaten. ‘Barbican’ is in de Engelse fortenkunde een oude, maar nog steeds gebruikte term voor voorverdedigingswerken zoals hierboven beschreven. Zie J. FORDEJOHNSTON, Castles and Fortifications of Britain and Ireland. Londen/Toronto/Melbourne, 1977, p. 13-30 (vooral fig. 5 p. 22).

(351) Willem zal de gestalte in het verhaal later nogmaals impliciet als belemmering uitspelen, m.n. wanneer Cuwaert wél en Belijn niet in het vossehol binnengaat.

[p. 314]

Bruun moet de berg ‘Te middewaerde over maken’ (A 511). ‘Middewaerde’ verwijst naar centraliteit en markeert het centrum van een welbepaalde ruimte⁽³⁵²⁾: Maupertuus ligt in het centrum van de vossewereld, de ‘andere wereld’. De centrale plaats in Reynaerts burg is de ‘donckerste haghedochte’ (A 541). Ook Reynaerts wereld is gestructureerd in plaatsen die verschillende graden van bescherming en vertrouwdheid bieden, of vanuit het hofperspectief, van gevaar en vreemdheid. Maupertuus wordt op deze manier de tegenhanger van het hof. Deze plaatsen zijn twee vaste centra met hun eigen immobiel middelpunt: de diepte van het hol tegenover de troon van de vorst.

Reynaerts wereld begint aan de grenzen van het hof en valt samen met de wildernis. Vooral in de tocht van Bruun wordt de Reynaertwereld beschreven:

Nu es Brune up die vaert
[...]
Dor den keer van eenen woude
Quam hi gheloepen dor eene wostine,
Daer Reynaert hadde de pade sine
Ghesleghen crom ende menichfoude,
Also als hi huten woude
Hadde gheloepen om sijn bejach.
Beneden der woestinen lach
Een berch oech ende lanc.
Daer moeste Bruun sinen ganc
Te middewaerde over maken,
Sal hi te Manpertus gheraken (A 497 en 502-512).

De Reynaertdichter heeft de beschrijving van de tocht van de beer zorgvuldig opgebouwd. Bruun wordt geconfronteerd met drie verschillende en gescheiden landschapstypes: woud, ‘woestine’ en bergland. Het effect is dat er afstand gecreëerd wordt⁽³⁵³⁾: de wereld waarnaar Bruun trekt is de volledig andere wereld, ofschoon de beer nauwelijks of niet hoeft te zoeken en recht op zijn doel afgaat. De Reynaertwereld ligt ver van de hofwereld. Het hof is gesloten en begrensd. Wanneer de beer het hof verlaat, komt hij in het woud. In het woud loopt men verloren en vindt men het avontuur⁽³⁵⁴⁾. In dit landschap is alle overzicht weg en heerst de inordinatio. Voor de held is deze onhoofse ruimte de plaats bij uitstek voor zijn uitverkiezing, waar hij zijn ridder-zijn kan bevestigen. Het woud is in de middeleeuwse literatuur vaak de wilde en

(352) Vgl. P. GALLAIS, L'imaginaire d'un romancier français de la fin du XIIe siècle. Description raisonnée, comparée et commentée de la ‘Continuation-Gauvain’. Tome II. Amsterdam, 1988, p. 1203-1213.

(353) Zie ook K. HEEROMA, De andere reinaert, p. 33.

(354) In het Greimasiaanse schema is dit de ruimte van de competentie en de performantie. Zie onze p. 279-280.

[p. 315]

duistere plaats waar de uitgestotene leeft⁽³⁵⁵⁾. Het behoorde in elk geval tot de ‘andere wereld’⁽³⁵⁶⁾. In het woud is alle cultuur en organisatie zoek: ‘La forêt, c'est le désert institutioneel’⁽³⁵⁷⁾. Het woud is de plaats waar de mens zich aan de grens begeeft, waar hij in contact komt met het wilde (de wildeman, het dier, maar ook de heremiet, die een aantal trekken van de wilde vertoont⁽³⁵⁸⁾). Het onderscheid tussen mens en dier verdwijnt. Reynaert bijvoorbeeld heerst er als een natuurlijke vos. Het woud is te verbinden met de felheid (kwaad), de duisternis, het ‘asociale’, de chaos en de waanzin. Het is de plaats van de afzondering⁽³⁵⁹⁾. Reynaert is de outlaw. De vossewereld is de wereld van de ‘silvaticus’, van de ‘onhoofse’. Reynaert is trouwens niet de enige literaire (anti-)held die in het woud leeft. Ook Ferguut leeft als een homo silvaticus in het bos. Elegast wordt uit de maatschappij gesloten om te gaan leven ‘In wildernissen ende in wouden’ (Karel ende Elegast v. 242)⁽³⁶⁰⁾. Wanneer Tristan wegtrekt, vlucht hij naar het woud⁽³⁶¹⁾. Het woud wordt verbonden met het verlies van de rechte weg, het verlies van de rede (waanzin) en het verlies van veiligheid. Het woud is, zoals de Middelnederlandse vertaler van Guillaume de Deguilevilles spirituele Rose-roman het formuleert, een gevaarlijke plek:

Want in boschen heeft een mensche varinc sinen weck verloren ende menighe vreese esser den pelgrimen af comen dier

(355) Zie vooral M. STAUFFER, Der Wald. Zur Darstellung und Deutung der Natur im Mittelalter. Bern, 1959; P. WUNDERLI, Der Wald als Ort der Asozialität. Aspekte der altfranzösischen Epik, in: (Red.) J. SEMMLER, Der Wald im Mittelalter und Renaissance. Düsseldorf, 1991, p. 69-112.

(356) P. WUNDERLI, Der wald als Ort der Asozialität, p. 112, bestrijdt de mening van M. Stauffer dat het woud een ‘andere wereld’ zou zijn ‘im Sinne einer anderen gesellschaftlichen Möglichkeit, einer alternativen Lebensform’. Het probleem dat hier aan de orde wordt gesteld is er een van terminologie. Met de ‘andere wereld’ bedoelen wij de aan de hofwereld tegengestelde wereld, waar de hoofse ridder wel degelijk kan ingrijpen. Het is de wereld van de uitgeslotenheid en de verbanning, waar diegenen naartoe trekken, naar vluchten of naar verbannen worden, die niet in de hoofse samenleving willen of kunnen functioneren.

(357) J. LE GOFF, Le désert-forêt dans l'Occident médiéval, in: J. LE GOFF, L'imaginaire médiéval. [z.p.], 1985, p. 59-75, p. 69.

(358) Het woud (of de wildernis of de woestijn) is niet steeds negatief te interpreteren. Het is ook de uitwijkplaats voor heremieten, voor spirituele afzondering en herbronning. Zie J. LE GOFF, Le désert-forêt, p. 59-75.

(359) P. WUNDERLI, Der Wald als Ort der Asozialität, p. 110, dat het ‘die Funktion des Waldes ist, die Trennung, die Isolierung des Individuums vom Hof, von der Gemeinschaft im Rahmen einer literarischen Semiotik zu markieren’ is.

(360) Zie J.D. JANSSENS, Dichter en publiek, p. 71 (uitg. E. ROMBAUTS, Karel ende Elegast. (8ste druk.) Den Haag, 1979).

(361) Zie J. LE GOFF, Le désert-forêt, p. 70-74. Het woud is vlucht- en schuiloord van de geliefden die vluchten uit de maatschappij.

[p. 316]

allene in gaen. Dieven, moerdeneers, wilde beesten, everzwine ende menich ander wonderlic dier vintmer dicwile in. (v. 3967-3970)⁽³⁶²⁾.

De negativiteit van het literaire woud is voor een deel te begrijpen als men de middeleeuwse realiteit voor ogen houdt. Het woud was een gevaarlijk oord, ver van de gemeenschap gelegen, waar samenleven onmogelijk was en alleen kluizenaars en outlaws verbleven⁽³⁶³⁾.

Vervolgens komt de beer in de ‘woestine’. ‘Woestine’ is meestal een wildernis met dicht struikgewas of een open vlakte met lage begroeiing. Het woud en de wildernis zijn in VdvR, wat hun literaire betekenis betreft, bijna synoniemen⁽³⁶⁴⁾. Ze vormen een doorgangslandschap voor de beer en ze schermen de vossewereld van de hofwereld af. De ‘woestine’ creëert afstand.

De berg is de laatste en tevens de moeilijkste van de drie gordels. Het is deze hindernis die Reynaert vermeldt wanneer hij Bruun beklaagt omdat hij deze verre tocht ondernam (A 550-553, met name 552: ‘desen berch lanc’). De berg duidt op een psychologische en wellicht ook een ideologische grens. Op of voorbij de berg ligt de uiteindelijke opdracht van Bruun. Net zoals het woud en de ‘woestine’ is de berg een teken van isolement, tegengesteldheid en afscheiding.

Reynaert leeft ver van het hof. Voor de vos hebben de landschapsgordels een andere functie dan voor de hofdieren. Het vijandige woud en de woeste wildernis, die vanuit het perspectief van de Nobelwereld negatief zijn (donker, gevaarlijk, chaotisch, ver..., maar daardoor ook positief als avonturenlandschap), hebben voor de vos een beschermende functie. Nog scherper worden de verschillende ruimtes getekend in het gebruik van de adjectieven, die allen het afgescheiden zijn intensifiëren. Het woud is donker (of de paden erin bochtig⁽³⁶⁵⁾), de paden krom en

(362) Wij citeren uit Die pelgrimagie der menscherliker natueren (Berlijn, ms. germ. fol. 624, fol. 42v^o). Deze tekst werd in 1988 en 1991 uitgegeven door Sabine Maldrie (eerste boek, 1988), Dirk Demuynck (tweede boek en eerste helft derde boek, 1991) en Jan Vangansbeke (slot, 1991) o.l.v. professor N. de Paepe te Leuven in drie niet-gepubliceerde licentiaatsverhandelingen.

(363) Het woud was in de middeleeuwse werkelijkheid natuurlijk een ambivalente plaats en werd ook positief gezien vanwege het gebruik als verlengstuk van de weiden en gronden rondom de bewoonde plaatsen en als vindplaats van noodzakelijke levensmiddelen. Het leverde vele produkten zoals hout als brandstof, voedsel, geneeskundige kruiden en het was het uitverkoren terrein voor de jacht. Vgl. J. LE GOFF, De cultuur van middeleeuws Europa, p. 167-168; R. BECHMANN, Des arbres et des hommes; La forêt au moyen-âge. Parijs, 1984 (bijgewerkte versie: Trees and Man. The Forest in the Middle Ages. New York, 1990).

(364) Vgl. J. LE GOFF, Le désert-forêt, p. 68, geeft een aantal voorbeelden van de ‘assimilation forêt-désert’. Voor een verdere semantische analyse van ‘woestine’ verwijzen wij naar de bespreking van de Kriekeputte-passage, onze p. 487-492.

(365) We verkiezen de lezing uit handschrift F 488: ‘Durt donkerste vanden woude’ omdat deze lezing steun krijgt in B en L. De lezing uit F onderstreept de parallellie tussen de drie gordels. Telkens wordt het substantief gespecificeerd door een adjectief. Het donker van het woud verwijst ook naar het donker van Reynaerts ‘hagedochte’. De verandering in A 502 is te verklaren op twee manieren, namelijk door een verlezing of door een bewuste ingreep. Hoewel de eerste mogelijkheid voor de hand lijkt te liggen, zoals ook F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 301 en J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 109, beweren (‘donker(ste)’ / ‘dor den ker’ werd via ‘Dort don ker’ ‘Dor den ke(e)r’), kunnen we de tweede mogelijkheid niet uitsluiten (zelfs niet dat dit de oorsponkelijke lectuur was). De lezing ‘Dor den keer’ is een mogelijke lezing, die we dan kunnen vertalen als ‘door een bocht in het woud’. De weg volgt een kromming, wat dan op zijn beurt aansluit bij Reynaerts ‘kromme’ paden. J.D. Janssens verklaart ‘keer’ als het einde of de rand (van het woud). Wij opteren echter voor een andere optie die het MNW geeft: ‘draai’, ‘wending’, ‘bocht’ of ‘kromming’. Dit ‘draaien’ komt ook nog in een aantal Oostvlaamse dialecten voor. Vgl. A. JOOS, Waas idioticon. (Herdruk.) Sint-Niklaas, 1979, p. 332 (keren = draaien). Ook in de toponymie komt ‘keer’ als ‘bocht’ voor (bijv. Keerbergen). Indien ‘keer’ oorspronkelijk was, dan heeft dit enkele kleine inhoudelijke consequenties. ‘Keer’ zou dan kunnen verwijzen naar het feit dat Bruun niet recht op zijn doel afstapt (‘keer doen’ is ‘omwegen maken’). Niet elke kromming hoeft echter negatief te worden geïnterpreteerd.

[p. 317]

talrijk, de berg hoog en lang. De versterkende adjectieven onderstrepen het totaal andere en voor de hofdieren vijandige karakter van deze wereld.

Reynaerts jachtterrein is negatief te interpreteren. We bewijzen dit exemplarisch door een semantische studie van het meest typische adjectief van de Reynaertwereld, namelijk krom, dat in VdvR enkel met betrekking tot Reynaerts wereld wordt vermeld⁽³⁶⁶⁾. We onderzoeken hiervoor een beperkt aantal exegetische, natuurwetenschappelijke en literaire Latijnse en Middelnederlandse teksten, waarin krom al of niet met vossegedrag wordt verbonden⁽³⁶⁷⁾. Het vossebeeld wordt sterk ruimtelijk gekarakteriseerd. P. Wackers heeft gesuggereerd dat een ‘hernieuwd onderzoek naar de symbolische lading van ruimte- en plaatsaanduidingen in dierenverhalen, waarbij deze gerelateerd worden aan de gegevens uit de verschillende allegorische interpretaties van de vos’⁽³⁶⁸⁾, veelbelovend lijkt. Hij heeft hiervan in zijn dissertatie zelf de fundamenten gelegd en op deze suggestie voor de Middelnederlandse Reynaertverhalen een antwoord gegeven.

(366) Hetzelfde geldt voor ‘donker’, ‘menichfoude’ (en op andere plaatsen in de tekst voor ‘verholenlike’ (A 891) en ‘beloken’, A 2265) in dezelfde mate, en voor ‘hooch’ en ‘lanc’ in veel mindere mate.

(367) We kunnen dit dank zij P. WACKERS, De waarheid als leugen, Utrecht, 1986. In paragraaf 2.3 (p. 54-90) wordt het beeld van de vos onderzocht. We volstaan met de markantste voorbeelden van Wackers omdat de bewijskracht ervan overtuigend is. We zoeken geen verder bewijsmateriaal wat de verbinding tussen kromheid en vossegedrag betreft in de door Wackers' onderzochte tradities omdat dit niets wezenlijks bijdraagt tot een meer genuanceerd beeld. We voegen wel bewijsplaatsen toe uit Middelnederlandse didactische en literaire teksten (zie p. 323-325). Wij gaan op Wackers' onderzoek diepgaand in omdat het van fundamentele betekenis is voor onze eigen interpretatie.

(368) P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 69.

[p. 318]

We wijzen er vooraf op dat de toewijzing van de kromme paden aan de vos een interpretatie is die het gevolg is van de observatie van de vos in zijn natuurlijke omgeving. De bijbelse, allegorische en literaire traditie baseren zich op een biologische basis, die het vertrekpunt is, maar verder secundair blijft⁽³⁶⁹⁾.

We sluiten voor een analyse van ‘krom’ aan bij de middeleeuwse bijbelse interpretaties. De middeleeuwse literatoren waren zo doordrongen van het bijbels-symbolische denken, dat het gebruik van moreel en/of godsdienstig-theologisch gekleurde termen als ‘recht’ en ‘krom’ ook in literaire teksten in bijbels-symbolische zin kan worden geïnterpreteerd. In de bijbel zijn kromme paden steeds verderfelijke paden. Een van de frequent voorkomende topoi is dat God de weg der goddelozen krom maakt⁽³⁷⁰⁾. In het Boek der Spreuken (hoofdstuk 2) wordt het begaan van slechte wegen geassocieerd met slinkse taal. God beschermt wie rechte wegen gaat⁽³⁷¹⁾.

De bijbelse wegmetaforiek is moreel te interpreteren. Ook de middeleeuwse exegeten laken diegenen die op kromme paden gaan. De vos wordt in de bijbel nergens expliciet verbonden met het ‘kromme paden’-gaan. Deze band wordt wel gelegd door de bijbelexegeten. Au-

(369) We moeten steeds voor ogen houden dat: ‘der “Naturalismus” des Roman de Renart [evenzo VdvR] besteht gerede nicht darin, die “tierische Natur” mimetisch dazustellen.’ In: H.R. JAUß, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, p. 203.

(370) Naast de geciteerde voorbeelden wijzen wij o.a. ook nog op Psalmen 1, 6 en Lucas 3, 5, waar ook de ‘rechte weg’-metaforiek ter sprake komt. Veelal wordt de weg der rechtvaardigen met het pad van de bozen vergeleken. Toch is de distributie tussen pad en weg in de bijbel niet in alle gevallen gelijk en is het zinloos hieraan conclusies vast te knopen. Zo komt in Mt. 7, 13-14 het beeld voor van de brede weg van de zonde tegenover het smalle pad der deugd.

(371) ‘7. Custodiet rectorum salutem, et proteget gradientes simpliciter, / 8. servans semitas iustitiae et vias sanctorum custodiens; / 9. tunc intelleges iustitiam et iudicium et aequitatem et omnem semitam bonam, / 10. si intraverit sapientia cor tuum et scientia animae tuae placuerit / 11. consilium custodiet te prudentia servabit te / 12. ut eruaris de via mala ab homine qui perversa loquitur / 13. qui relinquunt iter rectum et ambulant per vias tenebrosas, / 14. qui laetantur cum malefecerint et exultant in rebus pessimis, / 15. quorum viae perversae et infames gressus eorum [...] 20. ut ambules in via bona, et calles iustorum custodias, / 21 qui enim recti sunt, habitabunt in terra et simplices permanebunt in ea.’ (R. WEBER, Biblia sacra, p. 959). In vertaling: ‘7. Hij verzekert het geluk van degenen die het rechte pad gaan / en hij beschermt degenen die oprecht te werk gaan, / 8. opdat ze de paden der gerechtigheid houden / en de weg van zijn Heiligen waarnemen; / 9. dan zult gij verstaan hetgene dat rechtvaardig, / recht en betamelijk is, en allen weg die ten goede leidt, / 10. als de wijsheid in uw hart zal gekomen zijn, / en als de kennis uw ziel zal behagen, / 11. dan zal goede raad u bewaren, / en de voorzichtigheid u behoeden / 12. om u te redden van de slechte weg / van de man die slinkse taal spreekt, / 13. van hen die de rechte baan verlaten, / en duistere wegen gaan / 14. die zich verblijden als ze kwaad doen / en die juichen over de allerbooste zaken, / 15. van diegenen die kromme paden inslaan / en die zich begeven tot schandalige dingen [...] 20. Wandelt daarom de goede weg, / en tracht op de paden van de rechtvaardigen te blijven, 121. want zij die oprecht zijn, zullen het land bewonen / en de deugdzamen zullen er blijven’.

[p. 319]

gustinus commentarieert in zijn Enarrationes in psalmos het vijftiende vers uit het Hooglied 2: ‘Capite nobis vulpes vulpes parvulas quae demoliuntur vineas nam vinea nostra floruit’⁽³⁷²⁾. De kerkvader stelt vossen gelijk met ‘de ketters; de listigen, de bedriegers die verscholen gaan en misleiden in kronkelige holen, riekend met een afschuwelijke stank’⁽³⁷³⁾. Ook bij Gregorius de Grote in de Moralia in Iob (19, 1, 2), een commentaar op Mattheus 8, 20 en Lucas 9, 58 (‘Vulpes foveas habent et volucres caeli nidos / Filius autem hominis non habet ubi caput reclinet’⁽³⁷⁴⁾), is een zeer negatieve vosse-interpretatie te vinden, waarin de kromme paden zelfs worden verbonden met demonen:

Vulpes ualde fraudulenta sunt animalia quae in fossis uel specubus absconduntur, cumque apparuerint, numquam rectis itineribus sed tortuosis anfractibus currunt. [...] Nomine ergo uulpium dolosa atque fraudulenta [...] daemonia designantur⁽³⁷⁵⁾.

P. Wackers merkt op dat het zich verbergen in kronkelige holen in de figuurlijke betekenis verwijst naar het gebruik van breedvoerige taal. Vooral Augustinus verbindt vossen met taal. Vossen vangen betekent daarom de onjuistheid in de woorden van de ketters aantonen⁽³⁷⁶⁾.

In de Silva allegoriarum van H. Lauretus wordt de vergelijking van Herodes met een vos in Lucas13, 31-32 besproken⁽³⁷⁷⁾. Herodes is

(372) R. WEBER, Biblia sacra, p. 998. Vertaling Wackers: ‘Vangt ons de vossen, de kleine vosjes die de wijngaarden vernielen, want onze wijngaard heeft gebloeid’.

(373) Enarrationes in psalmos, 80, 14: ‘Vulpes insidiosos, maximeque haereticos significant; dolosos, fraudulentos cauernosis anfractibus latentes et decipientes, odore etiam tetro putentes’. Geciteerd uit P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 59 (vgl. p. 245 n. 103). Wackers citeert E. DEKKERS en I. FRAIPONT, Sancti Avrelii Avgvstini ‘Enarrationes in psalmos’. LI-C. (Corpus Christianorum, Series Latina, 39). Turnhout, 1956, p. 1128.
Ook Bernardus gaat in zijn Glossa ordinaria in op de kronkelige holen. De allegorische interpretatie is verwant met die van Augustinus: ‘Vulpes in foveis abduntur, et cum apparuerint, numquam directis itineribus currunt, sic haeretici’. J.-P. MIGNE, Patrologiae cursus completus. Series Latina. (1852), vol. 113, kol. 1141. Citaat uit: P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 59. ‘Vossen verbergen zich in holen en wanneer ze te voorschijn komen, gaan ze nooit rechte wegen, zo ook de ketters.’ (vertaling Wackers).

(374) R. WEBER, Biblia sacra, p. 1627. Vertaling: ‘De vossen hebben holen en de vogels des hemels nesten; maar de Mensenzoon heeft niets waar hij het hoofd kan neerleggen’.

(375) Geciteerd uit P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 63, naar M. ADRIAEN, S. Gregorii magni ‘Moralia in Iob’. Libri XI-XXII. Cvra et stvdio. (CCSL, 143A.) Turnhout, 1979, p. 956. Vertaling: ‘Vossen zijn bedrieglijke beesten die zich in holen of spelonken verbergen, en wanneer ze verschijnen, nooit rechte wegen gaan maar kronkelpaden [...] Met de naam vossen worden dus listige en bedrieglijke demonen aangeduid’.

(376) P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 59.

(377) ‘Exi et vade hinc quia Herodes vult te occidere / 32. Et ait illis / ite dicite vulpi illi / ecce eicio daemonia et sanitates perficio hodie et cras et tertia consummor.’ R. WEBER, Biblia sacra, p. 1636. In de Middelnederlandse vertaling: ‘Gaet ute ende gaet van hier, want Herodes wilti doden. Ende Ihesus seide hen: Gaet ende segghet dien vos: Siet, ic werpe ute de duvele ende ic volmake die ghesontheit heden ende morghen, ende ten derden daghe werdic verteert’, C.C. DE BRUIN, De Zuidnederlandse vertaling van het Nieuwe Testament. Eerste stuk. Evangeliën. Leiden, 1971, p. 94.

[p. 320]

‘fraudulens’ ‘omdat hij van de rechte weg afweek en een kronkelpad bewandelde’⁽³⁷⁸⁾. Dit vers wordt op verschillende manieren verklaard, maar steeds negatief. Herodes staat voor de zondige mens, de slechte aardse heerser; steeds is hij het type van de ketter: hij gaat nooit rechte wegen, wel kromme paden.

In de bijbels-topologische traditie staat de vos voornamelijk voor vier verschillende soorten van wezens of begrippen: (1) de duivel; (2) de bekoringen; (3) de ketters; en (4) de zondaars (vooral de bedriegers), maar hij kan ook staan voor de heersers, de vervolgers en de advocaten. Advocaten gelijken op vossen omdat ze geen rechte wegen gaan⁽³⁷⁹⁾. Deze laatste categorie is interessant omdat hier de vos, de (listige, oneerlijke) taal en de ruimte met elkaar verbonden kunnen worden.

Een bevestiging van dit negatieve vossebeeld is te vinden in de allegorische vosse-interpretaties in de Physiologus- en de bestiariumtraditie. De vos wordt meestal afgebeeld als een wezen dat zich in rode aarde wentelt en zich schijndood houdt. Bedrog en list staan centraal, maar de kromme paden worden niet vermeld. De vos staat voor de duivel, de vleiers en de arglistigen, de vogels voor de zwakke, goedgelovige zondaars die aan de vos willen pikken.

Hetzelfde beeld verschijnt in de natuurwetenschappelijke traditie, die sterk beïnvloed is door de Etymologiae van Isidorus van Sevilla. Dit standaardwerk heeft ook het middeleeuwse vossebeeld beïnvloed. Dit beeld stemt overeen met de exegetische traditie en de bestiariumtraditie. De vos is een ‘draaivoet’ (door Isidorus etymologisch verklaard als vulpes < ‘volu-’ < volvere = draaien en ‘-pes’ = voet). Hij gaat nooit

(378) ‘Quia a via recta deflectens tortuose ambulabat.’ De Silva allegoriarum van Hieronymus Lauretus is het culminatiepunt van de middeleeuwse allegorische woordenboeken, maar het ontstond eigenlijk na de middeleeuwen en werd zelf pas voor het eerst gedrukt te Barcelona in 1570 (Silva allegoriarum totius sacrae scripturae. Het citaat komt uit P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 64, die op zijn beurt citeert uit de fotomechanische herdruk van 1971 (p. 1065 van de uitgave die verscheen te München, met inleiding van F. Ohly) van een Keulse druk uit 1681. (zie ook P. WACKERS, p. 56.)

(379) P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 64. Deze allegorische interpretatie komt voor in de Anonymus Trecensis, geciteerd uit: J.B. PITRA, Spicilegium solesmense complectens sanctorum patrum scriptorumque ecclesiasticorum anecdota hactenus opera, selecta e graecis orientalibusque et latinis codicibus, publici juris facta, curante domno. (4 vol.) (Fotomechanische herdruk.) Graz, 1962-1963, III, p. 65-66. Met de interpretatie dat de vossen advocaten zijn, wordt Rechters 15, 4-5, verbonden, waar vossen de velden der Filistijnen vernielen. Advocaten zijn aan hun ‘staart’ gebonden; ze lijken openlijk tegenstanders van elkaar (hun hoofden zijn vrij), maar ze spelen in het geniep onder één hoedje (p. 65).

[p. 321]

rechte wegen, maar kronkelpaden⁽³⁸⁰⁾. De kromme vossepaden worden wel anders verklaard. Thomas van Cantimpré meent dat de vos kromme paden gaat om de jagers op het verkeerde spoor te zetten (De natura rerum, 4, 108). In De proprietatibus rerum van Bartholomaeus Anglicus, 18, 112, wordt geen psychologische, maar een biologische verklaring gegeven: vossen lopen krom omdat de linkerpoten van de vos langer zijn dan de rechterpoten. De kromheid van Reynaerts paden en holen wordt steeds in verband gebracht met de list, het bedrog, de ketters, de bedriegers en de duivel⁽³⁸¹⁾.

De hierboven besproken tradities laten geen mogelijkheid tot positieve vosse-interpretaties. De vos is in zijn symbolische betekenis steeds negatief en deze negativiteit wordt meestal verbonden met ruimtelijke gegevens. De opeenstapeling van steeds dezelfde krom-recht-oppositie heeft in de besproken, door de bijbel beïnvloede, tradities ongetwijfeld morele implicaties. De middeleeuwse toehoorder die in VdvR krom tegenover recht hoorde vermelden, heeft Reynaerts kromme paden met slechtheid geassocieerd. In de basistegenstelling hol-hof, wordt de holwereld negatief getekend⁽³⁸²⁾.

Het meest uitgewerkte voorbeeld waarin de listigheid van de vos, zijn valse taal (de ‘scone tale’ in VdvR) in ruimtelijke beeldspraak wordt weergegeven, is te vinden in het Reductorium morale van Petrus Berchorius (veertiende eeuw):

Recte, charissimi, tales sunt usurarij, et viri fraudulenti, malitiosi et avari, quia in suis contractibus et actionibus non recte, sed tortuose, fallaciter scilicet et cautelose incedere dinoscuntur. Dexter enim pes, id est, intentio semper claudicat, semper enim claudicant per falsitatem, quia loquendo et operando semper unum ostendunt, et aliud intendunt⁽³⁸³⁾.

(380) ‘Vulpes dicta, quasi volupes. Est enim volubilis pedibus, et numquam rectis itineribus, sed tortuosis anfractibus currit, fraudulentum animal insidiisque decipiens’ (Etymologiae, 12, 2, 29): ‘Een vos wordt als het ware draaivoet genoemd. Hij draait namelijk met zijn voeten en gaat nooit rechte wegen maar kronkelpaden; het is een bedrieglijk dier en hij misleidt met zijn hinderlagen.’, zie P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 67. Wackers gebruikt de editie van W.M. LINDSAY, Isidori Hispalensis Episcopi ‘Etymologiarum sive originvm libri XX. (2 vol.). (3de druk, 1ste druk 1911.) Oxford, 1962.

(381) P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 67-68.

(382) Wackers heeft dit op enkele indringende bladzijden overtuigend aangetoond en zijn suggestie om Arendts stelling bij te stellen en Reynaerts wereld als negatief te duiden, volgen we volledig. Het gaan van kromme paden is inderdaad moreel gezien een keuze voor arglist en bedrog. Zie P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 68.

(383) P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 68. (P. BERCHORIUS, Reductorium morale, 10, 110, 1, p. 731a. Liber XV, cap. ii-xv. Uitgave voor het Instituut voor Laat Latijn der R.U. Utrecht, 1962.) De vertaling van Wackers: ‘Werkelijk, allerdierbaarsten, zo zijn de woekeraars en de bedriegers, de kwaadaardigen en de hebzuchtigen, omdat we zien, dat zij bij hun contracten en juridische zaken niet rechtmatig maar kronkelig, namelijk vol bedrog en uiterst arglistig, te werk gaan. Want hun rechtervoet, dat is hun bedoeling, gaat altijd mank, want zij gaan altijd mank door valsheid, omdat zij in hun spreken en handelen altijd het ene vertonen en het andere beogen’.

[p. 322]

Kromheid en listigheid worden verbonden. De vos is een typevoorbeeld. De vos wordt echter ook voorgesteld als een wreed en een vraatzuchtig dier en krijgt vaak duivelse trekjes. In zowat alle tekstsoorten komt een vrij identiek beeld naar voren.

Het beeld dat in de Latijnse teksten zichtbaar was, komt ook tot uiting in de Middelnederlandse vertalingen van teksten uit deze traditie. In de Middelnederlandse vertaling van Bartholomaeus Anglicus' De proprietatibus rerum is er eveneens een verbinding tussen vossegedrag en ruimtelijke gegevens:

Vulpes dat is een vos ende selden hout hi rechte wegen, mer al gaet hi crommen wech ende weder mit groter bedriegenis, of hi erghent enen pront prinden mocht⁽³⁸⁴⁾.

In navolging van P. Wackers wijzen wij nog op één voorbeeld waar de vos allegorisch wordt geduid, evenwel zonder dat er sprake is van het ‘kromme paden’-gaan. Het betreft een veertiende-eeuws berijmd Hooglied-commentaar, waarin het vers ‘die voskijn / Die den wijngaert scadelic sijn / Want onse wijngaert heeft ghebloeit’ (Hooglied 2, v. 15)⁽³⁸⁵⁾ wordt becommentarieerd. De vossen zijn ‘die scalke entie lose/ Buten scoon ende binnen bose’⁽³⁸⁶⁾ en ze worden in de diverse hoofdstukjes gelijkgesteld met de ‘gheveinsde kerstene’, de ‘valschen begheven luden’ en ‘drien scalken sonden’⁽³⁸⁷⁾. Deze drie zonden hebben te maken met taal: bedekt spreken, valse vleierij en arglistig bedriegen. Ze sluipen als vossen:

Dene is in bedecter reden
Verradenesse van quader zeden
Die comet mit sueter reden crupen
Ende loselike in den woorden slupen

(384) Bartholomaeus Anglicus, 802a. Naar de editie van Van de eygenscappen der dingen, gedrukt bij J. Bellaert (Haarlem 1485). Via MNW, vol. IX, kol. 1216.

(385) Wij refereren aan C. HAP, Een 14e-eeuws Middelnederlands berijmd commentaar op het Hooglied. Kritische studie en uitgave van de tekst. (Niet-gepubliceerde doctorale dissertatie.) (2 vol.) Leuven, 1975. Deel van de tekstuitgave, p. 216, cap. CXXVII v. 9-11 (Wiesbadens-Berlijns handschrift.) De spelling werd door ons aangepast (ii/ij, u/v).

(386) C. HAP, Een 14e-eeuws Middelnederlands berijmd commentaar, cap. CXXVII, p. 216, v. 19-20.

(387) C. HAP, Een [...] berijmd commentaar, p. 217, cap. CXXVIII ‘Van gheveinsde kerstene’ (waarvan gezegd wordt dat er vele vossen onder zijn ‘Buten scone (m?er f)el van sinne / Sijn si binnen’ (v. 4-5); p. 217-218, cap. CXXIX ‘Van valschen begheven luden’ waarbij de commentator opmerkt: ‘Want woudic al dese [nl. alle valse ingetredenen] bescriven / Mi soude perkement ghebreken’ (v. 10-11). Zij ‘moeten in vosses wise liegen’ (v. 15). Cap. CXXX heeft als titel ‘Vanden vossen’. In dit stukje worden de vossen besproken: ‘Die vos is loos ende scalc van naturen / Ende beduut inder scrifturen / Alle lose ende alle quade / Die mit haren valschen rade/ Die kerstenheit gairne verderven’ (v. 1-5).

[p. 323]

 

[...]

 

Dander is valsche smekinghe

 

[...]

 

Noch is een ander voskijn quaet

 

Dat der sielen sere scaet

 

Dats mit loesheit te bedrieghen

 

Ende in waren scijn te lieghen⁽³⁸⁸⁾.

Dat de vos ‘loos ende scalc van naturen’ is, komt ook voor bij Maerlant in zijn Der naturen bloeme (‘Scalker beeste en mach niet sijn’, boek II, v. 3890⁽³⁸⁹⁾). Bij Maerlant wordt de vos niet met de kromme paden verbonden⁽³⁹⁰⁾.

Krom werd niet alleen in de Latijnse en bijbelse traditie negatief gezien, maar ook in Middelnederlandse didactische en epische teksten. De rechte en de kromme weg worden meestal als positieve en negatieve pool tegenover elkaar gesteld. Maar het kan ook zijn dat rechte en kromme wegen door elkaar voorkomen zoals in het ‘Wilt lant’ in de Moriaen, waar sprake is van ‘Di rechte wege entie crombe’ (v. 1076)⁽³⁹¹⁾. Op een ‘wegescede’ hebben de ridders de keuze tussen drie wegen: rechtdoor is een land ‘van groter onreden’ (v. 1041), waar ‘men pleget quader seden’ (v. 1042). De rechtse mogelijkheid wordt niet positief gewaardeerd, want het is een wild land waar niemand in woont en waar in jaar en dag geen man of vrouw gezien werd. In dat land loopt een duivel in dierevel; hij woont er 's nachts in een ‘foreestkijn’ (v. 1073) en overdag zwerft het monster op de rechte en de kromme wegen.

‘Crom’ is in morele zin negatief te duiden in de veertiende-eeuwse tijdsklacht Vanden waghen van de Hollandse sprookschrijver Willem van Hildegaersberch. In deze sproke met hekelende ondertoon, wordt de dagelijkse praktijk van de corrupte rechtspraak en de omkoopbaarheid van de rechters gelaakt. Een rechter wordt eerst door een timmerman omgekocht (met een wagen), maar deze laatste bijt ten slotte toch nog in

(388) C. HAP, Een [...] berijmd commentaar, p. 219-220, cap. CXXXI, resp. v. 29-32, v. 35 en v. 39-42.

(389) E. VERWIJS, Jacob van Maerlant's Naturen bloeme, I, p. 164. Vgl. n. II 138.

(390) Dit gebeurt wel in een ander bestiarium in de volkstaal, nl. in het Bestiaire van Guillaume le Clerc (ca. 1210-1211). Guillaume is te situeren in de bestiariumtraditie die op Isidorus teruggaat. Zie F. McCULLOCH, Mediaeval Latin and French Bestiaries. Chapel Hill, 1962, p. 119-120. McCulloch merkt op dat Guillaume sterk beïnvloed werd door de RdR en het over ‘Renart’ en ‘des gelines Costeins de Noës’ heeft.

(391) H. PAARDEKOOPER-VAN BUUREN en M. GYSSELING, Moriaen. (Klassiek Letterkundig Pantheon, 183). Zutphen, [1971]. Zie over het landschap in de Moriaen: M.J.M. DE HAAN, Het bediet van Moriane?, in: TNTL, 88 (1972), p. 200-215. (Herdrukt in: (Red.) F.P. VAN OOSTROM, Arturistiek in artikelen. Utrecht, 1978, p. 259-274, m.n. p. 268-269. Met kaartje.) Bovenstaande passage illustreert dat bij de interpretatie van de polariteiten in het literaire werk de tekst zelf als uitgangspunt moet worden genomen.

[p. 324]

het zand wanneer de tweede partij, een slager, de rechter vier ossen aanbiedt. Het thema ontleende Van Hildegaersberch wellicht aan een volkspreek⁽³⁹²⁾. Na de vertelling voegt de auteur aan de sproke een sombere moraal toe, waarin de ‘kromheid’ centraal staat:

Soe creech dat recht een grote cromme,
Wantmen gaet nu buten omme.
Tpat dat buten omme leecht,
Dair wort die mensche by ontweecht,
Wantmen ment daer in mit valen;
Maer die gheen en mach niet dwalen,
Die hier volcht den rechten pat,
Hi en comter by ter hoechster stadt,
Dair die rechter is gheseten,
Die recht ende onrecht al sal meten,
Ende niet om miede en is te doen.
Dair mach die ghene wesen coen,
Die hier den rechten pat wil gaen,
Want God die sellen wel ontfaen.
Wye den rechten pat versmaet,
Ende willens buten pade gaet,
Die mach wel ten lesten daghen
Duchten voer des rechters claghen,
Dairmen recht nae recht sel wreken,
Ende elck moet voer hem selven spreken,
Dairmen rijck noch arm en spaert,
Noch gheenrehande myede en gaert. (v. 235-256)⁽³⁹³⁾

Wat krom is, wordt negatief beoordeeld. Men dient het ‘rechte pat’ te volgen. De kromme wegen worden ook tegenover de rechte weg geplaatst in Die pelgrimagie der menscherliker natueren. De rechte weg is de weg van het deugdzame leven. Wie deze weg volgt, zal niet ‘dolen’ of ‘ontweghen’ (v. 5852). Wanneer de pelgrim van de goede weg is afgedwaald, wordt hij o.a. geholpen door Maria, die ‘alle die dolende gheweecht zijn ten rechten weghe’ (v. 1681) en door Gracie Gods die zegt dat ze ‘bringhe ten weghe die verdoolt zijn’ (v. 172). Ghierichede probeert de pelgrim van de rechte weg te doen afwijken. Haar uiterlijk en haar taal worden gekenmerkt door ‘kromheid’. Over zichzelf zegt ze: ‘manc ben ic, crom ende houtende’ (v. 4384, in de zin van krombenig, kromgebogen). Ze heeft ‘cromme naghelen’

(392) T. MEDER, Sprookspreker in Holland Leven en werk van Willem van Hildegaersberch (circa 1400). (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, II.) Amsterdam, 1991, p. 201, p. 300-301 en p. 487.

(393) W. BISSCHOP en E. VERWIJS, Gedichten van Willem van Hildegaersberch. (Herdruk van de ed. van 1870). Utrecht, 1981. Vanden waghen werd opgenomen als nummer XVII, p. 36-39. Het citaat p. 39.

[p. 325]

(v. 4168, v. 4188). Alles wat uit haar mond komt, maakt wat recht is, krom⁽³⁹⁴⁾. Ze associeert zichzelf met ‘die hant van Reynaerde die de kiekenen vaet’ (v. 4172). Ghierichede gaat kromme wegen, net zoals een aantal monniken:

Want also ic crom ben ende dese cromme
Ende ghebootste die in dese cloesters begheven zijn, die zijn mine maghen
Ende meer dan andre mynen vrienden; neffens der regulen soe zijnse cromme
Ende bij rechten weghen so gaensi crom ende van niemant en willen sij begrepen zijn. (v. 4440-4444).

De parallel met het Middelnederlandse Hooglied-commentaar is opvallend⁽³⁹⁵⁾.

In Die spiegel der sonden wordt kromheid verbonden met de allegorische figuur Nidichede. In dezelfde tekst worden ook het kromme en het donkere met elkaar en met het negatieve verbonden:

Vanden nidighen secht dus
Een lerer, heet Cyprianus:
‘Dreghelic is zijn upsien,
Crom staet dat ansichte van dien, (v. 13599-13602)
[...]
Des daghes ghaen si indie donkerhede, (v. 13618)⁽³⁹⁶⁾.

Wij concluderen. De kromme paden komen niet voor in de Franse ‘avant-textes’ van VdvR⁽³⁹⁷⁾. In de Reinhart Fuchs is er ook geen spoor van kromme paden. Door deze innovatie voegt Willem aan zijn brontekst op het micro-structurele niveau een extra morele dimensie toe. Wat krom is, is slecht en heeft veelal morele implicaties. Zowel in de betekenis van ‘krom’, ‘omwegen maken’, ‘slecht’ en ‘moreel verdorven’, is het woord krom negatief te interpreteren.

Niet alleen de kromme paden zijn negatief, ook het vossehol. In de meeste natuurwetenschappelijke teksten worden het hol, de stank en de kromme paden van de vos steeds vermeld. P. Wackers meent dat deze

(394) ‘Mijn / mont, seide zu, dats die ghene bij wien dat crom sijn die ghene die hen / zijn sculdich te houdene ende te levene bij gherechter regulen. Hets een sa / ke overvloyende die alle regulen crom maect ende belet al dat recht es.’ (v. 4422-4425).

(395) Zie onze p. 322-323.

(396) J. VERDAM Die spiegel der sonden. Leiden, 1900.

(397) De situatie in de Ysengrimus verdient verder onderzoek. Daar is wel af en toe sprake van heimelijke wegen (maar dan in het spoor van een boer) in boek I v. 209-210 en I v. 234-235. De vos wordt er alleszins in verband gebracht met bedrog dat als kronkelend en krom wordt omschreven in boek I v. 335 (‘Ille igitur ioculans assueta fraude uiarum’). Toch is er geen strikte distributie tussen de verschillende personages, want ook Ysengrimus kent al de paadjes in het woud (boek III v. 485). In de RdR wordt de vos wel gekenmerkt als diegene die ‘set tant de guenche’. Dit betekent dat hij omwegen maakt, nooit de rechte weg gaat. Zie R. BELLON, Le limaçon porte-enseigne, p. 60 en n. 42.

[p. 326]

drie elementen verwisselbaar zijn. De stank is voor VdvR niet relevant⁽³⁹⁸⁾. Het vossehol wordt steeds negatief beoordeeld. De Gentse Boëthius-vertaling van 1485 laat weinig twijfel:

De vossen hebben in dijn herte holen, want du een bedreigher bes. Thol es duuster ende onclaer ende sulc es een rechs bedrieghers grond⁽³⁹⁹⁾

In het Boek der Psalmen 62, 10-11⁽⁴⁰⁰⁾ worden de vossen geassocieerd met het binnenste der aarde en in Ezechiël 13, 4 met de woestijn of woeste plaatsen⁽⁴⁰¹⁾. De middeleeuwse bijbelexegese presenteert een homogeen negatief vossebeeld. De vossen wonen in donkere, kronkelige holen, wat verbonden wordt met heimelijkheid en arglist. Vossen willen anderen van de rechte weg afbrengen. Bij vele middeleeuwse exegeten worden deze negatieve ruimtelijke aspecten verbonden met het taalgebruik van de vos.

Een aantal gegevens over de vos uit de middeleeuwse natuurwetenschappelijke en exegetische teksten komt ook in VdvR voor. Of er sprake is van een directe ontlening, is niet bewijsbaar. Dat de vossewereld met de allegorische en exegetische traditie werd geassocieerd, is waarschijnlijk. Bruun volgt Reynaert op kromme paden (A 633). Reynaerts hol is donker. De list van de vos kan verbonden worden met het verborgene en het ‘Unheimliche’. Wanneer Reynaert na de afrekening met Bruun naar huis terugkeert, steelt hij een hoen en verbergt zich op een berg, in et verborgene,

Verre huut allen weghen,
Daer het eenlic was ghenouch. (F 867: heymelic)
Dat was wel zijn ghevouch.
Dor dat daer was niemens ganc (A 882-885).

Wanneer hij vervolgens naar de rivier wil, gaat hij langs een ‘verholenliken’ pad (A 891). Reynaerts wereld is een geheime wereld, ver van de wegen, die kan verbonden worden met veelheid (diverse namen, vele

(398) In enkele branches van de RdR wordt dit vossekenmerk wel expliciet in negatieve bewoordingen vermeld. Zie onze p. 328. In RII worden de apen met de stank verbonden.

(399) Zie P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 59. De transcriptie is van Wackers. Hij gebruikt de microfilm Den Haag, K.B., 171 A 1.

(400) Ps. 62, 10-11: R. WEBER, Biblia sacra, p. 845: ‘10. Ipsi vero interficere quaerunt animam meam, ingrediantur in extrema terrae: / 11. congregentur in manus gladii, pars vulpium erunt.’ Vertaling: ‘10-11. Maer si hebben in ydelheyden mine ziele gesocht, si sullen gaen int nederste vander erden, si sullen worden ghelevert in des swerts hande, si sullen der vossen deele worden.’, in: C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Tweede stuk, p. 227.

(401) Zie P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 57-58. Ezechiël 13, 4: ‘Dijn propheten dwalen als vossen inder wildernissen.’ (C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 189; R. WEBER, Biblia sacra, p. 1280: ‘quasi vulpes in desertis prophetae tui Israhel erant.’).

[p. 327]

paden, vele negatieve adjectieven ter karakterisering), wanorde, kromheid, duisternis en diepte. In vergelijking met de Nobelwereld is de vossewereld niet strikt begrensd. Reynaerts wereld breekt overal door, in, uit..., zelfs al is het de wereld van de afzondering en de verbanning. Hij is gevaarlijk, ‘Mal-’, kwaad, misleidend, antihoofs en ambigu. De vos is ongrijpbaar.

*

Is het beeld van de negatieve vossewereld terug te vinden in Le plaid? Net zoals de beide hofwerelden zijn de ‘Franse’ en de Vlaamse vossewereld verwant, vooral wat de algemene structurerende principes betreft. In de details zijn er nogal wat verschillen.

De vosseburcht heeft zowel in VdvR als in Le plaid dezelfde naam: Ma(n)(u)pertui(u)s. Daarenboven heeft de vos in beide werken meer dan één vossekasteel. Willem ontleende dit gegeven aan Le plaid, waar het aantal vossekastelen slechts terloops aan bod komt wanneer de vos bij zijn afscheid aan zijn kinderen vraagt om zijn woningen te onderhouden: ‘Pensez de mes chastiax tenir’ (a 1098). Renarts hol wordt door middel van diverse benamingen aangeduid: o.a. ‘crues’ (a 1064), ‘forteresce’ (a 679, a 1583), ‘dojon’ (a 1582), ‘chastel’ (a 1098 - ‘chastiax’, a 1582), ‘meson’ (a 756, a 941, a 1583), ‘uis’ (a 736, a 932), ‘repaire’ (a 33, a 880) en ‘tesniere’ (a 42, a 482, a 802, a 946, a 1112). Ook de ligging van de vosseburchten vertoont overeenkomsten. De vossewereld ligt ver weg van de hofwereld en wordt ervan afgezonderd door een aantal gescheiden gordels (bos, woud, berg...). Zowel in VdvR als in Le plaid verschilt de weg van en naar de burcht voor elke bode.

We hebben de slechtheid van de vos verbonden met de veelheid en de naamgeving, met name met het epitheton ‘fellen roden’. De rode vossekleur komt in Le plaid inderdaad veelvuldig voor. Er is in de Renartkritiek opgeworpen dat de vos in de eerste Franse branches nog geen echt kwade trekken heeft. Die zouden pas nadien in de ‘matière renardienne’ zijn ingeslopen. De synthese van deze visie is te vinden bij H.R. Jauß⁽⁴⁰²⁾. Deze bewering is onjuist⁽⁴⁰³⁾. In de proloog van branche I heeft

(402) H.R. JAUß, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung, p. 264 en p. 272 e.v. Voor Jauß is de vos het type van de schelm. Volgens Jauß doet de duivelse, kwade vos slechts in branche X zijn intrede. Branche I wordt gerekend tot de eerste groep (van de vos als schelm): het is de list van I (I, v. 1064: ‘par fine force de barat’) tegenover de diabolie van X (X, v. 9: ‘Renart qui est vis maufes’). ‘Der Verfasser, dessen Epitheta für den Fuchs bekunden, wie sehr Renart im Bewußtsein des Publikums schon über die Rolle des Listenreichen im Reich der Tiere zur Verkörperung eines autonomen Wesens hinausgewachsen ist, hat Renart indes in der Tat zum vis maufes, zum ausgekochten Bösewicht gemacht und die vom Verfasser von Branche I gewahrte Grenze überschritten, an der sich der in seinen Taten niemals hassenswerte Schelm vom Schurken scheidet.’ (p. 273).

(403) Vgl. J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 168-169.

[p. 328]

de vertelinstantie het over ‘Renarz qui tot mal cove’ (a 9). De vos wordt omschreven als ‘li maus larrons, li soudianz’ (a 23) (opnieuw door een intensifiëringsformule); hij is een leugenaar (‘Mes li lechierres li mentoit’, a 822). Zijn rode kleur wijst op zijn slechtheid: ‘rox garçons’ (a 102), ‘le rous de putaire’ (a 722), ‘Renart le rous’ (a 886), ‘Ne n'i vaut vostr coardie’ [α: ‘renardie’] / Mout savez de la fauve asnesse’ (a 1275-1276)⁽⁴⁰⁴⁾. In a 93-94 wordt de stank van de vos (die we ook in de bestiariumtraditie vinden) door Isengrin met de boosheid, de list en de rode vossekleur verbonden: ‘Renarz est mout mauves lechierres, / Cil orz puanz cil rox boissieres’. Van de rode vossebaard is in Le plaid geen sprake⁽⁴⁰⁵⁾. De rode vossekleur en de negatieve vosse-epitheta ontleent Willem aan zijn voorbeeld.

Toch zijn de verschillen significant. Renarts woonst wordt zes keer vernoemd⁽⁴⁰⁶⁾. Slechts in één van de parallelle passages is in VdvR de naam te vinden, namelijk in de vertellerstussenkomst die meldt dat de beer op weg is naar Malpertui(u)s. Wij hebben het vermoeden geuit dat de hofdieren in VdvR de naam van Maupertuus niet in de mond nemen omdat die taboe is. In Le plaid is daarvan geen sprake.

Een opvallend verschil is dat Renarts Malpertuis consequent als een versterkt kasteel getekend wordt. De topos van de oninneembaarheid van de burcht wordt meermaals als argument gebruikt en geïmpliceerd (in a 936 e.v., vooral in a 1581-1584 en in negatieve zin, in a 256-257). Er is sprake van een vesting, verdedigingsgordels, een ringmuur, een

(404) Vanaf de twaalfde eeuw werd de slechtheid van de wereld verbeeld door een ezelin (ânesse) of door een rosse merrie. Ten gevolge van een woordspelletje met de woorden ‘faus’ (falsus = vals) en ‘faus’ (fulvus = rossig) ontstond de rosrode ezel als verpersoonlijking van het kwaad. Vindplaatsen o.a. bij Benoît de Sainte-Maure (‘Bien conoissum de la fauve asnele’) en in branche Mar. VI (v. 161-162: ‘Renars qui scet de fauve anesse / Et de mainte fausse promesse’). Zie H. REY-FLAUD en A. ESKENAZI, Roman de Renart. Branche I, p. 112. Zij verwijzen naar de inleiding van de studie van A. LANGFORS over de Roman de Fauvel (1914-1919, p. LXXXIV). Zij voegen eraan toe: ‘Ce jeu sur faus justifie la fréquente désignation du trompeur pervers par li rous. On rapprochera la fauve anesse de l'expression populaire “méchant comme un âne rouge”.’ J. BATANY, Scène et coulisses, p. 160, stelt de ‘renardie’ als tegenpool van de ‘chevalrie’ en de ‘ânerie’ als tegenpool van de ‘clergie’.

(405) Een vluchtig onderzoek gaf ons geen andere vindplaatsen. We durven daarom de hypothese naar voren schuiven dat de ‘rode baard’ een innovatie van de Reynaertdichter is. Wellicht werd de baard ook in de hand gewerkt door de rijmvorm op ‘Reynaert’.

(406) a 33: ‘A Malpertuis a son repaire’ (door Isengrin, geen details); ß: ‘fort repaire’; a 75: ‘Mandez Renart a Malpertuis’ (door Brun, die zichzelf als bode voorstelt); a 97: ‘Ja Malpertuis ne le garist’ (door Bruiant als ‘forteresce’, geen details); a 476: ‘A Malpertuis le bis entier’ (verteller, bodetocht van Brun, geen details); a 679: ‘A Malpertuis sa forteresce’ (verteller, Renart op weg naar huis, geen details); a 1581: ‘A Malpertuis s'en est lanciez / Son fort chastel et son dojon / Sa forteresce et sa meson, / Or ne crient il ost ne assaut’ (verteller, vlucht naar Malpertuis).

[p. 329]

schietgat, een ‘barbecane’, een poort, een ophaalbrug, grote voorraden (‘assez vitaille / Ne quit devant set anz vos faille’ a 1106-1107), enzovoort:

S'estoit devant la barbecane (a 479)

Li mur sont haut et li destroit
Par un guichet qu'il i avoit
Entre Grimberz [⁽⁴⁰⁷⁾] el premier baile (a 936-938)
Au pont torneiz avaler (a 944)

A Malpertuis s'en est lanciez
Son fort chastel et son dojon,
Sa forteresce et sa meson,
Or ne crient il ost ne assaut (a 1581-1584).

Renart heeft in de RdR een onoverwinnelijke burcht nodig. Na elke zoektocht naar voedsel of na elk hofbezoek vlucht hij terug naar zijn eigen woonst. De burcht moet zelfs een langdurige belegering kunnen doorstaan (zoals bijv. in br. Ia). Willem heeft de topos van de oninneembaarheid van de burcht van Reynaert niet overgenomen omdat hij in zijn verhaal geen oninneembare burcht nodig heeft. Reynaert zal op het einde zijn burg verlaten. De situatie in Le plaid vertoont veel overeenkomsten met Reynaerts historie. De auteur van de RII laat de vos niet naar de ‘woestine’ vertrekken, hij moet immers weer voor het hof verschijnen. Daarom voegt hij aan zijn brontekst versterkende elementen toe. De vosseburcht wordt uitvoerig beschreven bij de aankomst van de beer wanneer de vos in zijn ‘haghedochte’ trekt:

Ende hi trat bet in sijn hol waert
Want Mapertuus dat was al vol:
Hier een gat ginder een hol
Nau crom ende lanck
Ende had mennigen uutganck
Die hi ondede sloot ende ontsloot
Als hi vernam dats hem was noot,
Wanneer hi enige proy brochte
Off als hi wiste datmen hem sochte
Om ondaet die hi had mysdaen.

(407) We wijzen er terloops op dat de naam van de das in de Franse tekst met een m wordt geschreven (in ms. a als Grimberz, o.a. in a 138, a 928 en a 954). Dit maakt dat het argument van J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 175, dat de m-grafie op Vlaanderen zou wijzen (de verschuiving n > m als een verschuiving in het Vlaamse klanksysteem) met de nodige voorzichtigheid moet worden benaderd. Of zou ms. a naar Vlaanderen wijzen? Dit verdient verder en apart onderzoek. De m-vorm zou ook op een hoge ouderdom van de vorm kunnen wijzen (Germaanse oorsprong)? Zelf gebruiken wij vanwege de duidelijkheid (conventie) steeds de naam Grinbert, duidelijk verschillend van de Vlaamse Grimbeert.

[p. 330]

 

So ontliep hi sijn vianden saen

 

In sijn heymelike hagedochte

 

Dat hem nyement vijnden en mochte

 

Ende dier had hi gemaect so veel

 

Dattet mennigen dieren ginck uutten speel,

 

Dier in verdwaelden dair hise beliep (B 563-578).

We vinden in dit fragment een aantal elementen terug uit de exegetische en allegorische geschriften: het vossehol is nauw, krom en lang en heeft verschillende uitgangen. Het vossehol is ‘heymelike’. In een dergelijke onoverwinnelijke vosseburcht hoeft de vos niet te vluchten.

Hoewel zowel in VdvR als in Le plaid Reynaerts woning zowel antropomorf als ‘natuurhistorisch’ verschijnt, is de Renartburcht ‘antropomorfer’ beschreven. Reynaerts hol wordt slechts als een kasteel beschreven als de ridderlijke beer voor de deur staat. Dan pas worden de ‘barbecane’ en de poort vernoemd. Hier komen beide teksten overeen. Het antropomorfe karakter van de Franse vosseburcht wordt opvallend duidelijk bij de derde indaging door Grinbert. Renarts kasteel is eigenlijk een groot complex⁽⁴⁰⁸⁾. Het versterkt kasteel bevat hoge muren, versterkte wallen, een toren (‘dojon’), ophaalbruggen, nauwe doorgangen onder een gewelf en schietgaten. De antropomorfe aspecten van het leven in de burcht komen vooral op het einde van Le plaid tot uiting, waar de gewonde pater familias door zijn gezinsleden wordt verpleegd: zijn wonden worden verzorgd met witte wijn (a 1598), hij ligt op een ‘coissin’ (a 1599) en hij neemt een bad (a 1604).

Vanuit architecturaal en ruimtelijk perspectief bevat de tekst inconsequenties. Brun praat met Renart van buiten de vesting: ‘Issiez ça fors en ceste lande’ (a 491) en dit terwijl er vele versterkingsgordels rond het eigenlijke centrum liggen⁽⁴⁰⁹⁾. Dit gegeven is echter secundair. De bestanddelen van de burcht suggereren de onoverwinnelijkheid ervan en de macht van de bewoners.

Het opvallendste verschil tussen VdvR en Le plaid is de ruimtebenadering bij de aankomst van de das. De beschrijvingen verschillen totaal. In VdvR valt de totale afwezigheid van bouwkundige details en wegaanduidingen op. Hiermee suggereert de auteur dat de das probleemloos de woning van de vos binnen kan. Dit is te verklaren doordat hij de woning vanuit de ogen van de bezoeker beschrijft. De Reynaertburg is personagegebonden. In Le plaid is een andere, maar in betekenis verwante,

(408) In branche Ia is zelfs sprake van een straat (‘rue’ in a 1816). H. REY-FLAUD en A. ESKENAZI, Roman de Renart. Branche I, n. 39, vechten bladzijden lang (p. 115-122) met zichzelf om een soort plattegrond en een profiel uit te tekenen van het ‘chastel’ van Renart. Zij komen tot de conclusie dat het een groot complex is. Een vraag zoals ‘mais tesniere peut-il désigner une agglomération (v. 981)?’ (p. 118) toont de verwarring van deze interpretatoren.

(409) Hetzelfde geldt in mindere mate - voor VdvR. In RI is slechts sprake van de ‘barbecane’ (verdedigingswerk of schietgat) en de ‘porte’.

[p. 331]

optie genomen. Wanneer Grinbert in het centrum van de Renartwereld aankomt, neemt hij probleemloos alle hindernissen. Hij is passeert moeiteloos de ophaalbruggen en daalt in het hol af als naar gewoonte, eerst met het achterste, wat wijst op vertrouwdheid. Beide auteurs bereiken met tegengestelde strategieën hetzelfde resultaat. De das is in beide verhalen het enige ‘hofdier’ dat ongestraft het hol kan betreden.

Hoewel de grote structurerende ruimtelijke principes dezelfde zijn, zijn de ligging van de vossewoonst en de weg van hof naar hol en van hol naar hof anders in Le plaid. Renarts burcht ligt in een dal: de ridders die het hof verlaten, dalen af. Brun moet ‘avaler’ (a 498) en Tibert a 733-734: ‘se mist a senestre / Par mi le fonz d'une valee’. Terwijl we in VdvR bij de eerste bodetocht een vrij uitgebreide beschrijving van de ruimte tussen hof en hol krijgen, moeten we in de eerste branche wachten tot bij de derde bodetocht van Grinbert. Tijdens die tocht krijgen we een nauwkeurige landschapsbeschrijving en een binnenzicht van Renarts ‘chastel’. De tocht heen wordt summier beschreven. Grinbert vertrekt

Et cil se mist en un prael,
Apres s'en entre en un bos;
Mout li sua la peax du dos
Ainz qu'il venist a l'uis Renart
Au vespre trove en un essart,
Un sentier qui bien la conduit
As murs Renart devant la nuit (a 929-935).

Dit fragment bevat een essentieel verschil met de uitvoerig beschreven tocht van Bruun in VdvR. Het pad waarlangs Grinbert het laatste stuk aflegt biedt geen enkel probleem: ‘qui bien la conduit’. De das gaat recht op het doel af. Het gaat om een psychologische tocht. De das bereikt de burcht zonder moeilijkheden:

Li mur sont haut et li destroit.
Par un guichet qu'il i avoit
Entre Grimberz el premier baile (a 936-938).

Wanneer Grinbert de ‘pont torneiz’ (a 944) voorbij is, wordt het kasteel een hol (‘tesniere’, a 946). Tijdens de terugtocht moeten oom en neef door een aantal landschapsgordels - een rivier, een bergpas, een vlakte, een bos en uiteindelijk een berg - om zo het door bergen beschermde hof van Noble te bereiken. De reden ligt voor de hand: de afstand en de diverse gordels zijn nodig om het tweetal te laten verdwalen. Het is niet de vos die, zoals in VdvR, bewust van de weg afwijkt, maar das en vos verdwalen echt. Ze komen als bij toeval aan een nonnenklooster:

Or s'en vont li baron a cort
Passerent l'eve qui la cort
Et les destroiz et la montaigne
Et puis chevauchent par la plaigne.

[p. 332]

 

A ce que Renarz se demente,

 

El bois ont perdu la sente,

 

La voie et le chemin ferré

 

Et nequedent tant ont erré

 

Qu'il s'avoerent par uns plains

 

Lez une granche de nonains. (a 1128-1137).

Na het kloosteravontuur gaan ze verder op weg naar het hof:

Tant ont alé et plain et bos,
Et l'ambleure et le galos,
Et tant ont la montaigne alee
Qu'il son venu en la valee
Que en la cort lor roi devale. (a 1180-1184).

Nergens worden precieze tijds- of afstandsaanduidingen gegeven. De afstanden worden in Le plaid vlugger afgelegd omdat de Franse ridders bijna steeds te paard rijden.

Er is ook sprake van een ‘chemin ferré’, de grote weg die naar het hof loopt⁽⁴¹⁰⁾. Dit betekent dat er ook in Le plaid sprake is van een zekere distributie tussen de paden en de wegen, hoewel niet zo strikt als in VdvR. Op weg naar het hol wordt steeds gewag gemaakt van een ‘sentier’ (a 477, a 730, a 934), op de tocht naar het hof van Renart en Grinbert gaat het over een grote weg. De kromme paden uit VdvR ontbreken in Le plaid en zijn blijkbaar een vondst van Willem.

In Le plaid komt één ruimte voor die in VdvR niet is uitgewerkt, nl. ‘une broce’ (a 1560), dit is kreupelhout, laag en moeilijk struikgewas. In de α-groep gaat het om een ‘croute’ (Mar. 1573), een onderaardse gang (of een lager gelegen greppel) waarin Renart na zijn ontsnapping aan het hof zijn achtervolgers, onder aanvoering van Tardif de slak, wil afschudden⁽⁴¹¹⁾. Renart slaagt niet in zijn opzet en wordt hevig toegetakeld. Willem heeft deze groteske scène niet overgenomen. Reynaert valt niet in handen van de hofdieren. In Le plaid moet de vos terug naar Malpertuis vanwege het cyclische karakter van de verhalen. Br. I functioneert als deel van de RdR en is een van de vele branches waarin het erop aankomt de koning en zijn bodes beet te nemen of uit te schakelen, maar waarin de vos uiteindelijk weet te ontsnappen naar zijn burcht. Daar wordt hij verzorgd. Hij houdt er zich klaar voor een volgend avontuur. In de eerste branche is Renart in de vlakte (‘la plaigne’ in a 1553, de tegenhanger van de wildernis of de heide in VdvR) geen onoverwinnelijke figuur: hij moet zich in het lage struikgewas verbergen of afdalen naar de ondergrond, het geprivilegieerde terrein van de vos. Maar ook daar weet hij slechts moeilijk te ontsnappen. Met andere woorden, de vlakte, noch de ‘broce’ of de ‘croute’ worden als deel,

(410) Zie ook p. 299.

(411) Zie R. BELLON, Le limaçon porte-enseigne, p. 61-65.

[p. 333]

als de typische exponenten, van de Renartwereld gezien. Deze ruimtelijke gegevens passen niet in het welomlijnde betekenissysteem van VdvR⁽⁴¹²⁾.

De ruimte-aanduidingen in de eerste branche zijn minder sterk met de betekenis van het verhaal verbonden. Voor de Renartdichter heeft niet elk topografisch detail een significante betekenis. Het landschap in de Renart dient om afstand te suggereren, om een kader te scheppen voor het verhaal en is pas dan een psychologisch landschap. Het is geenszins een realistisch landschap dat ergens in de Frans(-Vlaamse) twaalfde-eeuwse realiteit te lokaliseren is.

Willems landschap is nauwkeuriger en bedachtzamer ontworpen dan het landschap in Le plaid, zodat het op een uiterst subtiele manier de betekenis van het verhaal in zijn totaliteit mee bepaalt. De organisatie van de hofwereld in de beide teksten vertoont interessante parallellen. Zelden gaat het echter om letterlijke ontlening⁽⁴¹³⁾. Hoewel Willem zijn landschap niet volledig aan Le plaid ontleende, inspireerde hij zich er wel sterk op: dezelfde namen, vergelijkbare afstanden en dezelfde structuurprincipes (gordels die afstanden suggereren).

Uit de analyse van het landschap in VdvR en een vergelijking met Le plaid, blijkt dat Willem zijn ruimtelijke gegevens bijzonder nauwlettend heeft geselecteerd. Het effect van deze structurering is dat het werk aan betekenis wint. De ruimte is een afspiegeling van een ideologie: die van de feodaliteit, de harmonieuze wereld waar de hoofsheid regeert tegenover die van het kwaad, van de woestenij en de wildernis. Er bestaat een aantal duidelijke opposities: hof staat tegenover hol, zoals goed tegen kwaad, licht tegen donker, eenheid tegenover veelheid, orde tegenover chaos, straat tegenover pad, recht tegenover krom. In VdvR wordt de tegenstelling hof-hol geradicaliseerd. Vandaar ook dat er geen sprake meer is van het hol van Isengrin. De beschrijving van de holwereld staat nog sterker in functie van de vos, maar ook in functie van de ambiguïteit. De Reynaertwereld is de volledig ‘andere wereld’. Ook in de eerste branche (en in diverse andere branches) van de RdR is deze oppositie in de kiem aanwezig. Toch zijn in de Franse teksten een aantal inconsequenties. Willem ruilt deze tegenstrijdigheden voor de ambiguïteit. Hij werkt de meest uitgesproken antropomorfismen weg, hij introduceert de kromheid en versterkt de meervoudigheid.

(412) In VdvR zou de vos zowel in de diepte als in het struikgewas triomferen. Als hij buiten de hofwereld is, is hij ongenaakbaar.

(413) De detailverschillen tussen branche I en VdvR zijn zo aanzienlijk dat een nauwkeurige vergelijking tussen de varianten ons weinig fundamenteels zegt over de onderlinge verhoudingen tussen de redacties.