Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde

(1994)–Rik Van Daele– rechtenstatus

2. De brontekst: de Roman de Renart

Bij een ruimte-analyse van een tekst, kan men de tekst als een autonoom kunstwerk beschouwen, zonder met de eventuele bronnen rekening te houden. Toch lijkt een intertextuele benadering vruchtbaar om via analogieën en contrasten het eigen statuut van VdvR te bepalen. Wanneer wij het belang van Willems ruimteconcept juist willen inschatten, is een accuraat beeld nodig van de manier waarop hij zijn brontekst(en) heeft bewerkt.

Sinds W.J.A. Jonckbloet zijn de literairhistorici het erover eens dat Willems brontekst de Roman de Renart, vooral de branche Le plaid, is. Toch was tot voor kort de studie van de verhouding tussen VdvR en de RdR één van de grote onbekenden in het Reynaertonderzoek. In 1991 is daarin verandering gekomen dank zij de dissertatie van A.Th. BouwmanGa naar voetnoot(19). Deze studie is het vertrekpunt van ons betoog. Voor ons eigen onderzoek moeten wij ons een dubbele vraag stellen. Met Bouwman: welke teksten heeft Willem gebruikt en hoe heeft hij ze gebruikt? Verder moeten wij afwegen of het nodig is om zelfs de redactie(s) van Le plaid die Willem gebruikt heeft, of de redactie(s) die deze bron(nen) het meest benadert (benaderen), te achterhalen.

2.1. De Roman de Renart

De Roman de Renart is de verzamelnaam voor een dertigtalGa naar voetnoot(20) grotere en kleinere verhalen (‘branches’Ga naar voetnoot(21)), samen nagenoeg 30.000 verzen, die in Franssprekende gebieden, vooral in Frankrijk, maar wellicht ook in Vlaanderen, ontstonden tussen ca. 1174 en 1250Ga naar voetnoot(22). Dé Roman de Renart bestaat niet: het is ‘eine Sammlung einzelner in sich abgeschlossener und voneinander unabhängiger Erzählungen (Branchen), deren Zahl und Reihenfolge in den verschiedenen Handschriften eine verschiedene ist’Ga naar voetnoot(23). De oudste ‘branche’, II-Va, een reconstructie

van L. Foulet, dateert van 1174-1177. Tot voor kort werd ze, op gezag van L. Foulet, toegeschreven aan een zekere Pierre de Saint-CloudGa naar voetnoot(24). In 1989 kwamen A. Lodge en K. VartyGa naar voetnoot(25) tot de conclusie dat II-Va niet het werk is van één auteur, maar wel een verzameling van kleinere verhalen, waarvan Pierre de Saint-Cloud een creatieve bloemlezen of de auteur van één verhaaltje zou geweest zijn.

Deze tekst (II-Va) creëert een nieuw genre. De auteur/samensteller is zich daar ook van bewust. In zijn proloog vernoemt hij andere genres als referentiepunt. Deze proloog is betekenisvol voor het genre van het dierenverhaal in het algemeen, maar ook voor VdvR, omdat er waardevolle gegevens meegedeeld worden over de literatuurkennis van het publiek van dit soort verhalenGa naar voetnoot(26) en over het kader, de chansons de geste, de antikiserende verhalen, de fabliaus en de Tristan-verhalen, waartegen we de Reynaertverhalen moeten lezenGa naar voetnoot(27).

In II-Va worden eerst enkele afzonderlijke verhaaltjes verteld (‘Renart et Chantecler’, ‘Renart et la mésange’, ‘Renart et Tibert’, ‘Renart et Tiécelin’, ‘Renart et Hersent’), nadien (Va) verschuift het ver-

haal naar de hofdag (‘Plaintes d'Isengrin et le serment de Renart’). De populariteit van deze branche manifesteert zich in de vele navolgingen. Volgens L. Foulet ontstaan tussen 1175 en 1180 verder de branches V, XV, III, IV, XIV en I-Ia-IbGa naar voetnoot(28). Wij beschouwen I, Ia en Ib als aparte branches.

De Middelnederlandse dichter inspireerde zich vooral op Le plaid (br. I), dat volgens L. Foulet circa 1179 ontstond. Hij gebruikt in navolging van E. MartinGa naar voetnoot(29) een dubbel dateringsprincipe: een relatieve en een absolute datering. Het eerste principe steunt op de vermelding van avonturen van de ene branche in de andere. In Le plaid wordt de geschiedenis van de visvangst met de staart verhaald en als bekend verondersteld. Hieruit kan men besluiten dat Le plaid het jongste van beide verhalen is. E. Martin meende in branche I verwijzingen te zien naar de branches II, Va, III, IV en XIVGa naar voetnoot(30). Een absolute datering geeft in een aantal gevallen precieze gegevens, maar is soms erg twijfelachtig. Zo dateert E. Martin branche I ca. 1179 o.a. op grond van de verzen Mar. 160-161: ‘Oan le premer jor d'avril / Que pasque fu, si con or sist’. Hij berekent dat Pasen in 1179, 1184 en 1263 inderdaad op 1 april viel. Zelf relativeert Martin dit bewijs zeer sterkGa naar voetnoot(31). Later hebben anderen niet meer dezelfde reserves gemaakt. Volgens Martin heeft branche I haar definitieve vorm pas gekregen in het begin van de dertiende eeuw en hij meent dit af te leiden uit de verwijzing naar sultan Coradin (Mar. 1521)Ga naar voetnoot(32), wat wijst op de periode 1204-1228.

J.R. Scheidegger heeft terecht bezwaren tegen deze dateringsmethode. Het noemen van de sultan kan spreekwoordelijk zijn en de vermelding van Pasen op 1 april is wellicht met een korrel zout te nemen. Het gaat eerder om een retorische spitsvondigheid van Hersent dan om een historische waarheidGa naar voetnoot(33). Het is duidelijk dat dergelijke dateringen met de nodige voorzichtigheid moeten worden bekeken. We hebben soortgelijke idenitificatiepogingen ook voor VdvR met de nodige scepsis benaderd. De enige zekerheid is dat er een vage terminus post quem bestaat voor de eerste branche: 1146-1173, de regeringsperiode van NoradinGa naar voetnoot(34).

Een tweede reeks van Renartbranches ontstond tussen 1180 en 1205. Het betreft de branches X, VI, VIII, XII, VII, XI, IX, XVI en XVIIGa naar voetnoot(35). In een derde groep deelt Foulet de epigonen in, de branches die ontstonden tussen 1205 en 1250, namelijk XIII, XXIII, XXIV, XXV, XXVI, XXI, XVIII, XIX, XX. In een aantal van deze branches neemt Isengrin, net zoals in de Ysengrimus, de hoofdrol van de vos over. Kort vóór en na 1250 ontstond nog een aantal afgeleide Renartverhalen, m.n. de Mémoires van Philippe de Novarre (1258), Rutebeufs Renart le bestourné (1260-1270, circa 1261?), het anonieme, aan Willem van Dampierre postuum opgedragen, Le couronnement de Renart (na 1251, 1263-1270?, in Vlaanderen) en Renart le nouvel (in 1289 te Rijsel door Jacquemard Gielée).

De grote populariteit van Renart blijkt ook uit het aantal overgeleverde RenarthandschriftenGa naar voetnoot(36). Ze werden vooral in de veertiende en de

vijftiende eeuw overgeschreven. Van de 33 bewaarde handschriften zijn er veertien (min of meer) ‘complete’ anthologieën, met andere woorden verzamelingen waarin de verschillende branches gecombineerd worden (aangeduid met de hoofdletters A-I en K-O)Ga naar voetnoot(37). De andere handschriften bevatten fragmenten, enkele branches of slechts één branche (minuskels a-i en k-t). Deze handschriften werden na filiatie en vergelijking gegroepeerd in drie familiesGa naar voetnoot(38): α, β en γ. Van deze drie groepen werd telkens één vertegenwoordiger uitgegeven. E. Martin verzorgde tussen 1882 en 1887, een tekst op basis van de α-familie (met name ms. A); M. Roques publiceerde tussen 1948 en 1963 op basis van het ms. Cangé (B) een tekst die karakteristiek is voor de ß-groep; en recent gaven N. Fukumoto, N. Harano en S. Suzuki te Tokio ms. C uit als vertegenwoordiger van de γ-familieGa naar voetnoot(39). De samenstelling van de groepen kan variëren per branche. De belangrijkste anthologieën kunnen, wat de grote lijnen betreft, als volgt gegroepeerd wordenGa naar voetnoot(40): de α-familie is de grootste en omvat de handschriften ADEFGNHIOGa naar voetnoot(41); de ß-familie

is kleiner en minder homogeen en bevat de vrij oude handschriften BKGa naar voetnoot(42) LGa naar voetnoot(43); ten slotte is er de γ-familie met de handschriften CMGa naar voetnoot(44). A is de oudste anthologie, D de volledigste (wat het aantal branches betreft). Binnen deze indeling hebben H, I en O een speciale positie omdat het om gecontamineerde verzamelingen gaat. De interne relaties en de afhankelijkheid van deze handschriften legde H. Büttner vast in een nu nog steeds bruikbaar en gebruikt stemmaGa naar voetnoot(45), fig. 1.

Uit de (in n. II 41, 43-44) vermelde gegevens blijkt dat alle opgesomde handschriften ten minste een eeuw jonger zijn dan de ontstaansdatum van Le plaid. Ze leren ons meer over de compilatietechniek dan over de tekst van de oorspronkelijke brancheGa naar voetnoot(46). Vele (vroege en jongere) handschriftelijke varianten zijn ongetwijfeld verloren gegaan. H. Büttner en anderen maken voortdurend gewag van hypothetische vroegere stadia. De kans om Willems brontekst(en) aan te treffen is quasi nihil. Willem

(Fig. 1)

gebruikte een handschrift, met daarin een variant van br. I, dat nu niet meer is overgeleverd. Daarenboven is het zeer moeilijk om de verdwenen brontekst in het schema van H. Büttner precies te situeren. Het lijkt daarom niet ongevaarlijk om te vertrekken van één groep als brontekst als men vertrekt vanuit de bestaande handschriften. De beste oplossing lijkt dus om passage per passage de twee grote handschriftengroepen α en ß met elkaar te confronteren. De γ-groep is een jongere contaminatie en kan voor ons onderzoek buiten beschouwing gelaten worden(47).

Le plaid, Willems voornaamste bron, is overgeleverd in verschillende redacties en komt in al de hierboven opgesomde anthologieën voor, behalve in E (waar de tekst van branche I verloren is gegaan) en in KGa naar voetnoot(48). Le plaid is in alle Renartverzamelingen als eerste verhaal opgenomen, behalve in L, C en MGa naar voetnoot(49). Indien Willem vanuit een anthologie vertrok, was de kans groot dat die met Le plaid begon. E. Martin omschrijft branche I als de kern waaraan de andere branches zich hebben vastgehecht: ze heeft een structurerende functieGa naar voetnoot(50).

Branche I is in nog één handschrift zelfstandig en volledig overgeleverd, namelijk in het interessante ms. a (Paris, Bibliothèque Nationale, nouv. acq. fr. 10035), dat I, Ia en Ib bevat. Het ‘Explicit le romanz de renart’ bewijst dat deze tekst afzonderlijk functioneerde en dat men de naam ‘Roman de Renart’ aan kleinere tekstgehelen gaf.

Martin hecht veel belang aan ms. a voor de kritiek van de eerste branche: ‘en général le texte d'a est si pur qu'il donne une grande autorité aux mss. qui concordent avec lui.’Ga naar voetnoot(51) Hij plaatst a op basis van de interpolaties na de verzen Mar. 92 en Mar. 188 in eenzelfde groep met BHL. Büttner komt tot de conclusie dat a nu eens α, dan eens ß volgt. Binnen α is a met A verwant. Als hoofdbron van a beschouwt Büttner de α-groepGa naar voetnoot(52). De meerderheid van de lezingen van de overgeleverde redacties van branche I vertoont het distributiepatroon ACDFGILMNOa versus BHGa naar voetnoot(53).

Dit beknopte overzicht maakt duidelijk dat het probleemveld van de handschriftelijke overlevering van Le plaid een ‘mijnenveld’ is. Het geheel van overgeleverde varianten is zo omvangrijk dat men erin dreigt te verzinken, en toch niet omvangrijk genoeg om vaststaande conclusies te trekken, aangezien een te groot aantal veronderstelde tussenstappen en oudere stadia van de tekstontwikkeling ontbreken.

2.2. Comparatistisch onderzoek

In 1991 verscheen de baanbrekende comparatistische studie van A.Th. BouwmanGa naar voetnoot(54). Hij plaatst zich in de traditie van M. Delbouille,

J.W. Muller en K. HeeromaGa naar voetnoot(55), de enige onderzoekers die de verhouding tussen VdvR en Le plaid deze eeuw bestudeerden. Bij Delbouille vinden we de eerste sporen van een objectieve comparatistische studie tussen de Reynaertteksten en de verschillende groepen van de Renarthandschriften. Hij komt tot de conclusie dat Willem de enige Reynaertauteur is en dat hij gebruik maakt van een handschrift dat tot het type BH behoort. Muller en Heeroma volgen Delbouille. Ook Bouwman komt tot een vergelijkbare oplossing, maar hij brengt sterke nuances aan en hij komt tot een opvallend en vergaand besluit.

De zoektocht naar Willems brontekst is het onderwerp van het eerste deel van Bouwmaas studie. In de lijn van E. Martin en H. Büttner en door middel van eigen voorbeelden stelt hij voor branche I een distributiepatroon op tussen BH en ADFGILMNOaGa naar voetnoot(56). Nadien blijkt dat het hier om een generaliserend schema gaat met schuivende grenzen: ‘BH’ kan verruimd worden tot maximaal BHCILMOaGa naar voetnoot(57). Om Willems Oudfranse grondtekst zo nauwkeurig mogelijk te bepalen, gebruikt Bouwman een dubbele techniek, afhankelijk van de mate waarin Willem zijn voorbeeld volgt. In deel I van het Reynaertverhaal (RIa) volgt Willem zijn bron van vrij dichtbij, wat een vergelijking op het niveau van de redactie mogelijk maakt. In het tweede deel gaat de Reynaertauteur zelfstandiger te werk. De verschillen in de verhaalstructuur zijn te groot. Hier is enkel een verhaalinhoudelijke vergelijking mogelijk.

Na de redactionele studie van de overeenkomsten met de ‘BH’-groep blijkt dat VdvR in de meeste gevallen ‘BH’ volgt. Vooral de overeenkomst met de geïnterpoleerde passage Roq. 209-220 lijkt treffend. VdvR vertoont echter niet alleen parallellen met de ‘BH’-groep, ook met ‘ADFGN’ heeft de Middelnederlandse tekst sterke gelijkenissen. De voorbeelden Mar. 1187-1188Ga naar voetnoot(58), een resultaat waarbij Bouwman op-

merkt dat het ‘enigszins verrassend’ α volgt, en het even sterke Mar. 1022Ga naar voetnoot(59), zijn erg overtuigend. In het tweede deel van VdvR ontdekt Bouwman zeven ‘sporen’ waar de Reynaert bij de ‘Martin-versie’ aanleunt en vier ‘sporen’ waar de Reynaert gelijkenis vertoont met de ‘versie Roques’Ga naar voetnoot(60). De analyse leidt Bouwman tot de conclusie dat Willem twee grondteksten, één van het type ‘BH’ en één van het ‘ADFGN’-type, voor zich had. Dit betekent dat Willem als een filoloog tijdens het schrijfproces twee handschriften, die elk een verschillende traditie vertegenwoordigen, gebruikte. Op Willems werktafel lag een handschrift met een redactie van branche I en ‘minimaal één Oudfrans handschrift dat behalve branche I (en Ia en Ib) ook andere branches bevatte (zoals V, VI en VIII)’ (p. 43). Het gaat dus om twee redacties van branche I, waarvan er ten minste één behoorde tot een verzamelhandschrift. In dat verzamelhandschift kwamen naast de hierboven opgesomde branches, ook nog zeker branche X en wellicht III, V, Va en XV voor (p. 43 en p. 385-386). De contaminatie van teksttradities is het gevolg van een tekstkritische reflectie van de Reynaertauteur: ‘Wellicht realiseerde hij zich dat het eerste het beste handschrift met branche I niet noodzakelijk ook de beste redactie bevatte.’ (p. 39).

De precieze vertaling van passages uit de RdR beslaat nog geen 10% van de totale tekst van het eerste deel (Bouwman rekent de RIa tot A 1864) van VdvRGa naar voetnoot(61). Het gaat veelal om kleine, geïsoleerde eenheden. Toch is het aantal vertaalde verzen van branche I voor Bouwman een argument ‘voor de veronderstelling dat de Middelnederlandse dichter met een schriftelijk gefixeerde tekst heeft gewerkt en niet met een gememoriseerde voorbeeldtekst’ (p. 374). Bouwman hecht weinig geloof aan de opmerking van W.P. Gerritsen dat het denkbaar is dat ‘een Mid-

delnederlandse dichter een verhaal dat hij één maal of bij herhaling, door een Franse jongleur had horen voordragen, in zijn eigen taal heeft weergegeven, naverteld, uitsluitend steunend op zijn geheugen’Ga naar voetnoot(62). Hij rechtvaardigt zijn standpunt door te verwijzen naar de auteursmededeling in de proloog. Hij vraagt zich af waarom we de dichter niet zouden geloven dat hij ‘na den walschen boucken’ (A 8, een meervoudsvorm!) werkte.

Bij Bouwman stelt zich een methodologisch probleem. De hele argumentatie steunt op de verworvenheden van de negentiende-eeuwse romanistiek en germanistiek. De studies van E. Martin en H. Büttner zijn een eeuw oud, terwijl ook L. Foulets studie reeds driekwart eeuw oud is. Het werk van deze drie ‘reuzen’ is sindsdien nog nauwelijks kritisch geëvalueerd. In 1989 formuleerde J.R. Scheidegger in zijn dissertatie fundamentele kritiek op de aanpak van zowel H. Büttner over de handschriftenfiliatie en het opsporen van een archetype als van L. Foulet over de dateringGa naar voetnoot(63). Bouwman vertrekt van de schema's van E. Martin en H. Büttner zonder kritische evaluatie. Men moet echter noodgedwongen vertrekken van de overgeleverde gegevens. Deze kunnen echter niet absoluut gebruikt worden omdat we te doen hebben met slechts een klein segment van de oorspronkelijke produktie.

Wij zijn met Bouwman akkoord dat Willem een Franse brontekst gebruikt. Toch zijn andere lecturen van vers acht uit de proloog mogelijk. Moeten we al dan niet de gegevens die Willem ons in zijn proloog verstrekt ernstig nemen? Parodieert hij andere teksten? Of betreft het hier een topos? De auteur zou zich dan beroepen op de autoriteit van geschreven bronnen om de geloofwaardigheid van zijn discours te vergrotenGa naar voetnoot(64). En als we toch aannemen dat Willem ‘vele’ boeken heeft ge-

bruikt, kan ‘boucken’ dan niet gebruikt zijn in de zin van ‘delen’, ‘volumes’, ‘afgeronde gehelen’Ga naar voetnoot(65) en dus slaan op onderscheiden stukken van dezelfde tekst? Zou ‘bouck’ ook als een synoniem of een vertaling van ‘branches’ gebruikt kunnen zijn? Willem zou dan ‘vele branches’ geconsulteerd hebben. ‘Boucken’ kan natuurlijk ook verwijzen naar handschriften van de RdR waarin slechts één (zoals de mss. abcdgiGa naar voetnoot(66)) of enkele vosseverhalen voorkomen. Het feit dat Willem naar ‘boucken’ als bron verwijst, sluit een oraal bronnencircuit geenszins uit.

Bouwmans redenering is aannemelijk, een contaminatie van Renart-bronnen was in het ‘tweetalige’ Vlaanderen niet uitgesloten. Maar dit is niet de enig mogelijke interpretatie van de gegevens. Wij werken een ander scenario uit, dat een meer centrale rol geeft aan de contaminatiearbeid in de Franse traditie en aan de ‘oraliteit’ van middeleeuwse teksten. Onder ‘oraliteit’ verstaan we én de mondelinge verhalen waarvan geen schriftelijke fixatie bestond (oraliteit in enge zin), én - vooral - de mondelinge verhalen die zich baseerden op geschreven teksten, m.a.w. die ontstonden na schriftelijke fixatie (in brede zin).

De contaminatie van twee groepen in de Franse overlevering verwerpt Bouwman te vlug. Binnen de Roman de Renart-traditie zijn er bewijzen van Franse scribenten die met verschillende handschriften werkten, zodat gecontamineerde versies ontstonden, die dan weer een eigen leven gingen leiden. Meer dan één overgeleverde redactie is een contaminatie (CMOHLIa...), maar dan binnen de Franse traditie. Betreffende ms. O komt Martin tot de conclusie: ‘Il faudra donc supposer que le scribe avait sous les yeux plusieurs manuscrits, dont il se servait alternativement’Ga naar voetnoot(67). Voor onze studie is vooral ms. a bijzonder interessantGa naar voetnoot(68).

Het betreft een vrij oud handschrift dat de α- en de ß-groep contamineert. Het is mogelijk dat er nog andere handschriften bestonden die redactionele varianten gemeenschappelijk hadden met de beide handschriftentypes. Of was een oudere versie van de nu bekende versies misschien Willems voorbeeldtekst, in de richting van de hypothetische versie a’ in het schema van BüttnerGa naar voetnoot(69), of moet men denken aan een tak die het schema niet bevat?

Men zou kunnen opwerpen dat dit alternatief het probleem gewoon verschuift en dat er toch sprake is van contaminatie. Dit is slechts gedeeltelijk waar. Het heeft in elk geval vergaande implicaties voor Willems bewerkingstechniek. Het resulteert zelfs in een fundamenteel ander beeld van de manier waarop de Reynaertdichter (om-)werkt. In het geval van een contaminatie in een vroeger stadium had Willem slechts één handschrift voor zich liggen...

De contaminatie-arbeid is eventueel te combineren met een zekere vorm van oraliteit. Er mag echter geen misverstand ontstaan. De RdR was Willems voornaamste bron en binnen dit complex geheel voornamelijk het schriftelijk gefixeerde Le plaidGa naar voetnoot(70). Bouwman vult het lijstje van branches waaruit Willem stof heeft ontleend aanGa naar voetnoot(71): zeker uit Ia, VI, X en vooral VIIIGa naar voetnoot(72); vermoedelijk uit III en V en wellicht uit Ib, Va

en XVGa naar voetnoot(73). De branches Ia en VIII heeft Willem in schriftelijk gefixeerde vorm voor zich gehadGa naar voetnoot(74), wat impliceert dat Willem gebruik maakte van een compilatiehandschriftGa naar voetnoot(75). Toch verwijzen heel wat Reynaertpassages naar de ‘schemergebieden’ tussen schriftelijke en mondelinge verhalen. Het gaat o.a. om de schat van Ermenric, de opknoping van Isegrims broers en de valsemunters te Kriekeputte (p. 388-389). Willem was ook de creatieve dichter van een aantal scènes, o.a. van de worstscène en de kippenroof met Isegrim. Bouwman reduceert de rol van de orale traditie tot de situaties die hij niet vanuit de RdR kan verklaren. Wij opteren er zelf voor, de orale traditie (in enge en brede zin) een grotere rol te geven in de totstandkoming van VdvR. Zoals J. Batany zijn wij overtuigd dat: ‘En fait, tous ces conteurs puisaient sans doute dans un stock commun de motifs narratifs, sans cesse remis en forme dans le “courant intervocal” dont parle Paul Zumthor [...], avec une part très variable de justification logique et de parodoxe comique’Ga naar voetnoot(76).

Harde bewijzen voor een oraal Renartverhalencircuit zijn er niet. Toch zijn er enkele tekenen van de grote populariteit van de Renartstof, die laten veronderstellen dat ze werd doorverteld. De Renartverhalen waren in de dertiende eeuw gemeengoedGa naar voetnoot(77), wat o.a. is af te leiden uit de Sermones vulgares van Jacques de Vitry (1160-1240) en de toespelingen

van Gauthier de Coinci in de Miracles de Nostre Dame (1214)Ga naar voetnoot(78). Is het niet mogelijk dat Willem Renartverhalen, waaronder Le plaid, meermaals heeft horen voordragen?

We schetsen een hypothetische situatie. Het lijkt even aanvaardbaar te veronderstellen dat Willem een variant van de eerste branche meer dan eens hoorde voordragen, een handschrift van Le plaid, eventueel een verzamelhandschrift, zocht en tot slot zijn omwerking begon, dan te veronderstellen dat hij verschillende redacties of versies van eenzelfde branche op de kop kon tikken om ze kritisch met elkaar te vergelijken. Daarbij liet hij zich leiden door wat schriftelijk gefixeerd was en tevens verwerkte hij de varianten die hij gehoord had en in zijn geheugen kende. Varianten kunnen te verklaren zijn als relicten van een voordracht van andere versies van branche I, maar kunnen evengoed kleine ingrepen zijn van de ‘jongleurs’ die ze voordroegen. Misschien bouwden zij tijdens de voordracht naar gelang van de situatie kleine variaties in? Of vertelde Willem zelf Franse branches? Misschien nam hij tijdens een voordracht van een verteller notities: hier en daar een steekwoord, een verspaar, enkele verzen, de verhaalstructuur, enz. Of misschien schreef hij het verhaal onmiddellijk na de voordracht op en herinnerde hij zich nog enkele regels letterlijk? Er zijn genoeg mogelijkheden denkbaar om korte, gelijkluidende passages uit verschillende tradities (versies) te verklaren.

Bouwman wijst als vergelijkingspunt naar andere teksten, waaronder de Lancelot-compilatie en Lanssloot vander haghedochte. Onderzoek over deze teksten bevestigde dat de Middelnederlandse bewerkers inderdaad uit diverse handschriften putten. Willem heeft echter andere bedoelingen dan een vertaler of een omwerken die een tekst van vele tienduizenden verzen produceert, en zelfs andere dan een creatief schrijver die een tekst van vele (tien-)duizenden verzen creëert. Willem wil geen cyclus componeren, noch wil hij zijn Franse brontekst vertalen. Hij wil een nieuw verhaal maken, werkend met de bouwstenen uit de ‘matière renardienne’, die hij goed kendeGa naar voetnoot(79). Met de bouwstenen van de Franse

(en Middelnederlandse?) verhalen wil hij Le plaid en andere verhalen uit de ‘matière renardienne’ overtreffen. Dàt is zijn bedoeling en daar ligt de betekenis van zijn werkGa naar voetnoot(80). Willem wil het verhaal een nieuw slot geven, hij wil de vos op een nog niet vertoonde manier van het hof laten ontsnappen. Willem volgde zijn voorbeeld in het eerste deel, zij het met de nodige vrijheden, en gaat vervolgens zijn eigen weg met de vertelling van het leugenverhaal over de Kriekeputte-schat, dit evenwel zonder zijn voorbeeld los te laten. VdvR en Le plaid zijn relatief korte teksten. Willem had in eerste instantie slechts 1600 verzen te overzien. Voor de andere branches is er nauwelijks sprake van vertaling of bewerking, eerder van ontlening van motieven of verhaaldraden. Waar de tekst hem niet voor zijn eigen concept dienstbaar leek, transformeerde Willem de stof of vulde hij die aan.

2.3. Manuscrit a

‘Wie vergelijkend wil lezen, moet eerst zijn teksten kiezen.’Ga naar voetnoot(81) Wij moeten nu zelf een standpunt innemen en vaststellen met welke redactie(s)/versie(s) we ons onderzoek verrichten. We gaan met Bouwman akkoord dat Willem een tekst gebruikte (oraal of geschreven), die we nu - noodgedwongen - deels in de overgeleverde handschriftengroep α en deels in β moeten zoeken. We menen echter dat dit veeleer een toevallige indeling is, ons ingegeven door de bewaarde handschriftenGa naar voetnoot(82). Bouwman zweert trouw aan het stemma van Büttner, dat hij interpreteert op basis van de bewaarde handschriften.

Wij hebben echter een fundamenteel andere visie op de RdR dan Bouwman. Onze ideeën zijn bevestigd en beïnvloed door het werk van J.R. ScheideggerGa naar voetnoot(83), die zich op zijn beurt baseert op onderzoek van

K. Varty, J. Batany, e.a. Deze zienswijze gaat in tegen de Büttneriaanse visie over de kopiistenarbeid en geeft een belangrijkere plaats aan het orale circuit. H. Büttner veronderstelde dat de kopiisten de tekst die ze voor ogen hadden op precies dezelfde manier wilden reconstrueren. Op basis van Lachmanniaanse principes onderzocht hij de gemeenschappelijke fouten om uiteindelijk het verloren origineel te reconstrueren. De teksten in de handschriften van de RdR werden door middel van esthetische categorieën op basis van stoplappen, herhalingen en uitbreidingen ingedeeld in goede, minder goede en corrupte lezingen. Met J.R. Scheidegger pleiten wij voor de gelijkberechtiging van de diverse ‘versies’. De Renartmaterie is een bewegende materie, die zich steeds opnieuw aanpast. Het meest fundamentele kenmerk van de RdR is het zich hernieuwen, het herschrijven, het herwerken van de branches en van de structuur van het geheel. De kopiist wordt een ‘remanieur’, een ‘récrivain’Ga naar voetnoot(84). Varianten en ‘couleur locale’ zijn niet alleen te wijten aan slordige of vermoeide kopiisten, ze zijn ook het gevolg van een ‘re-création’, een ‘récriture’ van de tekst. ‘La récriture est constitutive de l'oeuvre’Ga naar voetnoot(85): varianten zijn tekens van interpretatie door de scribent. Ze zijn hem dikwijls ingegeven door de praktijk van het (over-)schrijven. Zowel de afzonderlijke verhalen als de eerste anthologieën zijn verloren gegaan en weggeveegd door ‘la mise en collection’ (p. 30-33). Terzelfdertijd vervagen ook de namen en de specifieke inbreng van de afzonderlijke auteurs. De verhalencollecties zijn open, dynamisch, in wording, nooit voltooid. Het literaire werk bestaat alleen ‘en sa muance’Ga naar voetnoot(86). Het gevolg van de ‘récriture’ is dat de betekenis variabel en pluriform is. Significante varianten geven verschillende interpretaties. De kopiist is een interpretator van de tekst. Hij stelt met het bekende materiaal een nieuwe anthologie samen:

Le récrivain s'investit du pouvoir de donner un sens nouveau à la matière, de faire de l'avant-texte un nouveau texte. La matière est brute, matière première. Elle est pour le récrivain le lieu de l'inventio; il entre en elle (in venire), y invente son espace propre, y loge son texte propre. Elle offre à la narration ses éléments, à l'argumentation les lieux; elle est la circonstance du texte: son pré-texte. (p. 75).

‘La narration renardienne ne valorise pas l'originalité, elle est cyclique, épisodique, fragmentaire, lacunaire’ (p. 55). Deze visie op de kopiist als een interpreterende scribent doet op termijn het onderscheid tussen

de eigenlijke auteur en de kopiist vervagen. De auteur vervaagt en wordt een topische figuurGa naar voetnoot(87).

Dezelfde vervaging is te constateren bij het citeren uit andere branches. Door de creatieve ‘récriture’ vervaagt de grens tussen letterlijke overname uit één specifieke branche en het ontlenen van motieven uit het immense reservoir Renartmotieven. Deze motieven moeten bekend zijn geweest in een oraal circuit, dat grotendeels gebaseerd was op schriftelijke bronnen (Latijnse verhalen, fabels en verhalen in de volkstaal). Ze functioneerden als onderhoudende teksten, vaak met moraliserende bedoelingen, maar ze werden bijvoorbeeld evengoed in preken gebruiktGa naar voetnoot(88). Het gevolg hiervan is dat verhalen in diverse varianten in omloop waren. De auteurs van nieuwe branches, maar ook de auteur van VdvR, gebruikten die verhalen om ze creatief om te vormen en ze een nieuwe betekenis te geven.

Een oraal tussenstadium is niet per se noodzakelijk. Toch zou een dergelijk oraal stadium een aantal passages kunnen verklarenGa naar voetnoot(89). We nemen aan dat een aantal taferelen of verhalen behoorde tot een register van door iedereen gekende verhalen of taferelen, zowel in de mondelinge, eventueel op een schriftelijk gefixeerde, als in de geschreven traditie. Hetzelfde zou men kunnen veronderstellen waar het gaat om een aantal vaste uitdrukkingen, zinsneden, motieven, epitheta en construc-

ties, die ook deel uitmaakten van dat door velen gekende reservoir. We noemen slechts enkele voorbeelden: de beschrijving van de sterkte van Reynaerts burcht, het epitheton ‘li rous’ bij Renart en ‘que ses cousins germains estoit’ bij Grinbert (o.a. Roq. I 217Ga naar voetnoot(90), maar ook Mar. Va 1075, Mar. X 1189, Mar. XVII 515 en in VdvR A 178).

Bovenstaande beschouwingen hebben consequenties voor het zoeken naar Willems brontekst(en). Omdat we menen dat de kopiisten een creatieve rol hadden in de totstandkoming van de RdR en omdat de meeste overgeleverde Franse redacties jonger zijn dan VdvR en Willem zich dus niet op de ons overgeleverde handschriften heeft kunnen baseren, lijkt het moeilijk om door middel van de methode van Büttner en Bouwman, de precieze redactie/versie van de brontekst van VdvR te reconstrueren. We opteren voor een andere benadering, die niet beter is dan die van Bouwman, maar die vanuit een andere vraagstelling en een andere gezichtshoek vertrekt.

Wij opteren voor de hypothese dat Willem, wat branche I betreft, slechts één handschrift consulteerde. Methodisch is het voor ons opzet interessanter om van één handschrift te vertrekken. Bouwman stelde dat slechts 10% van de Franse tekst door Willem werd vertaald. Het lijkt ons weinig zinvol voor ons specifieke onderzoeksdoel onze energie te investeren in een uitvoerige vergelijking met alle mogelijke redacties en versies. We verkiezen dus, net zoals bij VdvR, één handschrift centraal te stellen en op plaatsen waar varianten relevant zijn, die te vermelden en te bestuderen. Wij betrekken bij onze analyse de verschillende redacties en versies om een andere reden dan Bouwman. Bouwman doet dit om te bewijzen dat Willem uit twee handschriftentradities putte; wij zoeken naar een redactie van Le plaid die de redactie die Willem gebruikte, benadert. De verschillen tussen de redacties van branche I zijn aanzienlijkGa naar voetnoot(91). Dan weer lijkt de α-groep, dan weer de ß-groep de oorspronkelijke lezing te hebben behouden. De handschrift(en)keuze ligt niet eenvoudig.

Om ons, net zoals voor VdvR, in de traditie van het Reynaertonderzoek te plaatsen (J.W. Muller, M. Delbouille, K. Heeroma en A.Th. Bouwman) overwogen we in een eerste fase om van de BH-groep te vertrekken, die bovendien bereikbaar is in de versie Roques. Uiteindelijk

hebben wij geopteerd voor de tekst van het dertiende-eeuwse ms. aGa naar voetnoot(92) om vier redenen, waarvan vooral de vierde doorslaggevend was:

(1) E. MartinGa naar voetnoot(93) en H. BüttnerGa naar voetnoot(94) beschouwen de combinatie αa als de meest geschikte getuige om een beeld te krijgen van de oorspronkelijkeGa naar voetnoot(95) tekst van Le plaid. Deze oorspronkelijke tekst benadert Willems brontekst dichter dan de overgeleverde handschriftenGa naar voetnoot(96). Nog meer autoriteit krijgt de overeenkomst aL. Het is trouwens opvallend dat a zelf de bron is geweest voor nogal wat andere contaminerende versies. Het hypothetische a’ zou volgens H. Büttner mee aan de basis hebben gelegen van zowel a, L, O als γ.

(2) Ms. a is een gecontamineerde versie, die lezingen van α en ß combineert. Door ms. a te verkiezen, zitten we gedeeltelijk op dezelfde golflengte als A.Th. Bouwman.

(3) Ms. a functioneerde zelfstandig. Contaminatie is dus niet rechtstreeks afhankelijk van de opname in een compilatie.

(4) Ms. a deelt veruit de meeste - maar geenszins alle! - lezingen met VdvR. Enkele relevante bewijsplaatsen zijnGa naar voetnoot(97):

(1)
Renarz a fet tant de molestes
Et conchiees maintes bestes	Ende alle diere hebbe mesdaen.
(a 85-86, in aα, niet in ß)	(A 1455)

(2)
Si conmencerent la vigile	Datsi vygelyen zinghen souden.
Quant la vigile fu finee	Doe die vygelyen ghehent was,
(a 411 en 416, in aHα, niet in B)	(A 440 en 450)

(3)
Ici dedenz est la chastoire	Hier in desen selven boem
Or du mengier puis s'irons boire	Haddi gheten, so souddi drincken!
(a 582-583, in aα, niet in B)	(A 660 en 706)

(4)
Ren toi a moi verai confes	Te biechten hier te di:
Car je n'i voi prestre plus pres	Hier nes ander pape bi.
(a 1006-1007, in aα niet in ß)	(A 1437-1438)

(5)
Il n'a beste en la cort lor roi	Was daer niemen, sonder die das,
Qui ne se puist plaindre de moi	Hine hadde te claghene over Reynaerde,
(a 1056-1057, in aα, niet in ß)	(A 58-59; vgl. ook A 1460-1461)

(6)
Et qui la teste li copast	Al haddemen hem thoeft af ghesleghen,
As gelines tot droit alast	Het ware ten hoenren waert ghevloghen
(a 1172-1173, in aα, niet in ß)	(A 1730-1731)

(7)
Et seignor Blanchart le chevrel	Blacart die boc
Et dant Tiecelin le corbel	Ende die raven Tyocelijn
(a 1544-1545, in aß, niet in α!)	(F 1849 en A 1856)

Naast deze overeenkomsten van een versregel of een verspaar, waarvan vooral de voorbeelden (4), (6) en (7) overtuigend zijn, deelt a met VdvR ook een aantal microstructurele parallellenGa naar voetnoot(98). Een aantal achten wij niet het gevolg van vertaling, maar is toe te schrijven aan een gemeenschappelijk reservoir van uitdrukkingen en motieven.

Wanneer wij Willems brontekst bij benadering ergens in het schema van Büttner zouden moeten plaatsen, dan situeert deze zich in de buurt van het hypothetische handschrift a’.

2.4. Nieuwe perspectieven dank zij het Renartonderzoek

Het onderzoek naar de verhoudingen tussen de Renarthandschriftengroepen en -redacties, hun datering en ontstaan kende een hoogtepunt kort vóór, tijdens en na de publikatie van de Martin-editie (1882-1887). Het waren vooral E. Martin zelf en zijn leerling H. Büttner die op dit vlak baanbrekend werk hebben geleverd. Na de studie van L. Foulet viel het onderzoek van de Roman de Renart ruim een halve eeuw zo goed als stil. Het was pas in 1975, na de oprichting van een ‘Société internationale renardienne’ dat de studie van de Renartteksten weer op gang kwam. Ook de studie van de Renarthandschriften begon een nieuw leven. De laatste jaren uit zich dit in een echte stroom van publikaties, met name van K. Varty, J.R. Scheidegger, J. Dufournet, A.Th. Bouwman en vooral E. NieboerGa naar voetnoot(99). Toch dient er nog veel onderzoek te gebeuren, bijvoorbeeld naar de ontwikkeling van de RdR in het middeleeuwse Vlaanderen, het probleem van de tweetaligheid (zowel in wat men het huidige Frans-Vlaanderen noemt, als in Vlaanderen) en het publiek (grafelijke hof, burggraven,...)Ga naar voetnoot(100). Het lijkt niet uitgesloten dat enkele Franstalige branches in Vlaanderen ontstonden.

De wisselwerking tussen Vlaanderen en Frankrijk is op literair gebied nog niet frequent bestudeerdGa naar voetnoot(101). Uitgebreide monografieën zijn hierover nauwelijks gepubliceerdGa naar voetnoot(102). Aangezien de politieke banden tussen

Frankrijk en Vlaanderen in de twaalfde en de dertiende eeuw intens warenGa naar voetnoot(103), moeten ook de culturele banden belangrijk zijn geweest. In de Nederlanden was geen hechte politieke eenheid. Vlaanderen was zowel politiek, economisch, als cultureel op Frankrijk gericht. In Vlaanderen en Henegouwen werkten en leefden nogal wat Franstalige dichters. De literaire produktie in het Frans was er zeer aanzienlijk. Volgens W. van Hoecke hebben de Romaanse Nederlanden de eerste stoot gegeven voor de literatuur in de volkstaal en een groot deel van de teksten in het oïl-gebied geleverdGa naar voetnoot(104). Naast Chrétien de Troyes, die tussen 1179 en 1182 aan het hof van Filips van de Elzas de Perceval (Le conte du graal) begon, waren ongetwijfeld nog andere belangrijke dichters aan Vlaamse hoven werkzaam. De Eracle van Gautier d'Arras (een van de grootste romandichters na Chrétien) werd opgedragen aan Boudewijn V van Henegouwen, de latere Vlaamse graaf. De verder onbekende Manessier dichtte voor Johanna van Constantinopel een slot op Chrétiens onvoltooide Graal. Ook vele fabliaus zijn van Picardische oorsprong. Jacques de Baisieux, de dichter van La vessie au Prêtre, beweert dat hij zijn ver-

haal uit het Diets vertaalde. De handeling speelt zich af in de buurt van AntwerpenGa naar voetnoot(105).

Ook de ‘matière renardienne’ heeft vele ‘Vlaamse’ sporen nagelaten in Oudfranse en Latijnse teksten. De Ysengrimus, de gangmaker, ontstond in Gent, en ook Le couronnement de RenartGa naar voetnoot(106) en de Renart le nouvel hebben Vlaamse banden. Wanneer we daarbij VdvR voegen, dan krijgen wij een interessante concentratie van anderstalige Reynaertteksten van 1150-1290 op een beperkte oppervlakteGa naar voetnoot(107). Een hernieuwde studie naar de intertextualiteit van deze teksten kan boeiende resultaten opleveren. Deze concentratie maakt ook het bestaan van een op schriftelijke teksten gebaseerd oraal verhalencircuit aannemelijk.

Maar ook voor de RdR zelf zijn er argumenten die een hernieuwd onderzoek naar de Vlaamse inbreng wettigen. De picardismen in vele handschriften (ABHIKNO) wijzen erop dat de Renartverhalen in het noorden van het Franstalig gebied zeer populair waren. Reeds in 1863 vermoedde W.J.A. Jonckbloet dat de auteur van de branche Méon 20 (Mar. I + Ia) een Vlaming wasGa naar voetnoot(108). Martin constateerde dat Le plaid in het noorden van Frankrijk werd geschreven. Maar wat bedoelt hij daarmee? Hij baseert zich op een aantal gemeenschappelijke picardismenGa naar voetnoot(109) in de diverse redacties en op de uitdrukking ‘welcomme’ (Mar. 777)Ga naar voetnoot(110). In branche I vindt hij een uitgesproken Picardische onderlaag, waaruit mag besloten worden dat de branche in Picardië ontstond. Ook voor Ia, en zelfs voor Ib, is dezelfde streek aan te duiden. In Ib gebruikt de jongleur Renart een verbasterd taaltje met een aantal vreemde woorden. Er is meermaals op gewezen dat het hier om anglicismen zou gaan, maar de tekst bevat duidelijk een aantal flandricismen.

Renart speelt in Ib een Bretons jongleur die Engelse, Hoogduitse en Nederlandse elementen in de mond neemt. Nederlandse woorden zijn bijvoorbeeld: ‘Godehelpe’ (Mar. Ib 2351), ‘Goditoët’ (Max. Ib 2394: d.i. God weet) en ‘Ya’ (Mar. Ib 2370 en 2394)Ga naar voetnoot(111). Voor Martin is dit reden genoeg om te veronderstellen dat ‘l'auteur de la br. Ib a vécu dans les contrées de la France voisines des Pays-Bas’Ga naar voetnoot(112). Andere voorbeelden die in die richting kunnen wijzen zijn ‘fere let’ (leed doen) in Mar. I 1241 en ‘escames’ (‘schamel’, d.i. een voetbankje) in Mar. I 342Ga naar voetnoot(113).

Ook branche III is in het noorden van Frankrijk geschrevenGa naar voetnoot(114). Verder onderzoek naar de bezitters van de handschriften zou een aantal hypothesen kunnen verduidelijken. Zo was ms. O in de vijftiende eeuw in het bezit van Humfrey, hertog van Gloucester, die in 1423 huwde met Jacoba van HenegouwenGa naar voetnoot(115). Wellicht behoorde het handschrift haar toe. Verder onderzoek over de relatie tussen de RdR en Vlaanderen, of tussen VdvR en zijn bronteksten, dient zich te richten op vier domeinen: (1) de tweetaligheid; (2) de mobiliteit van de dichters; (3) taalkundige analyse en lokalisatie van de handschriften; en (4) de bezitterskenmerken in de overgeleverde handschriften.

De Renarttoponiemen wijzen alvast niet onmiddellijk in de richting van Vlaanderen als ontstaansbodem van de RenarttekstenGa naar voetnoot(116). Uit een globaal overzicht zou men kunnen afleiden dat de meeste verhalen ontstonden in en rond het domein van de Franse koning. De meeste toponiemen wijzen naar Ile-de-France en de streek rond Orléans (m.n. Parijs, Orléans, Saint-Cloud, Croix-en-BrieGa naar voetnoot(117), Compiègne, Choisy,

Chambly, Cluny, Norency, Oise, Pont-Audemer, Puiseux, Morency, Ronquerolles en Sens). Ze bestrijken de as van Normandië (Lison, Molay, Vernay, Le Breuil en Saint-Martin de BlagnyGa naar voetnoot(118)) naar het koninklijk domein, verder in noordoostelijke richting naar Picardië, en dan komen we wel naar Vlaanderen toe: Atrecht (Arms), Sint-Omaars (Saint-Omers), Terwanen (Thérouanne)... Ten slotte is er sprake van Champagne (Troyes, Saint-Remacle) en de Ardennen.

Twee branches nemen toch wel een speciale plaats in vanwege het frequent vermelden van precieze plaatsen, nl. Max. VII en XII. In VII worden o.a. Compiègne (v. 76), de l'Oise (v. 210), Chambly (v. 502), Ronquerolles (v. 503), Morency (v. 574), Puisieux (v. 574 en v. 614), Corbie (v. 687) en Mareuil (v. 724) vernoemd. In de twaalfde branche is de lijst even lang (o.a. Le Mollay (Mar. 158), Le Breuil (v. 257 en v. 1443) en Blagny in v. 251, v. 263, v. 359, v. 559, v. 655 en v. 788). Br. XII is duidelijk in plaats en tijd bepaald. De meeste kleine plaatsjes liggen in het arrondissement Bayeux. De auteur vermeldt zijn naam: Richard de Lison. Lison is een plaats in het arrondissement Bayeux. Richard noemt in zijn werk ook enkele gemakkelijk identificeerbare historische figuren: Gauthier de Coutances (Mar. 1457), aartsbisschop van Rouen van 1185 tot 1207, en Guillaume Bacon, heer van Le MollayGa naar voetnoot(119).

Uit deze gegevens kunnen we opmaken dat de dichter van VdvR door zijn keuze van lokale toponiemen geenszins een marginale plaats inneemt in de ‘matière renardienne’. De optie om in het eigen verhaal precies lokaliseerbare plaatsen te vermelden, is geenszins Willems eigen vondst. Om te ontdekken waarom bepaalde toponiemen in de Franse branches voorkomen, is verder onderzoek nodig. Sommige toponiemen zijn lokaal en kunnen verwijzen naar de plaats van ontstaan. Er zijn ook andere verklaringen mogelijk. In de tiende branche komen naast Rome, Salerno en Montpellier ook Terwanen (Thérouanne in Mar. X 284 en v. 1696) en Mantes (v. 1442) voor. Renarts burcht Valgris (v. 28) ligt

in de omgeving van Terwanen (Frans-Vlaanderen/Pas de Calais). Mantes ligt in het departement Seine et Oise aan de Seine. In het begin van de dertiende eeuw was het de strategische uitvalsbasis van de Franse koning Filips August in zijn strijd tegen Normandië. De plaats ligt op de grens van de bisdommen Parijs en Rouen. Werd hier een politieke toespeling gemaaktGa naar voetnoot(120)?

Martin heeft opgemerkt dat varianten in een aantal gevallen sterk verschillen. De ‘récriture’ van de zevende branche in de ß-groep is geheel anders dan het modelGa naar voetnoot(121). In de handschriften BKLO is de tekst vooral ingekort door het weglaten van heel wat lokale toestandenGa naar voetnoot(122). Daarentegen kan een verandering in de toponymie een signaalfunctie vervullen en wijzen naar de plaats waar de variant ontstond. Een duidelijk voorbeeld hiervan is ms. f, waarin de ‘bourg de Hesdin’ verwijst naar Artois als thuishaven van de kopiist (in de brede zin: werkplaats, verblijfplaats, woonplaats van een eventuele mecenas, enz.)Ga naar voetnoot(123). In ms. H worden de verzen Mar. XIII 1171-1174 vervangen door verzen waarin vermeld wordt dat Roonel afkomstig is van DoornikGa naar voetnoot(124). Een grondige analyse van de varianten moet interessant materiaal opleveren.

De toponymie heeft na E. Martin in de Renartstudie nauwelijks aandacht gekregen. Door de studies van Dufournet bemerken we opnieuw aandacht voor de Renarttoponymie. Daar waar die studie in het Nederlandse taalgebied reeds uitvoerig verricht werd, ziet men in de romanistiek pas nu de mogelijkheden van dergelijk onderzoek. Voorlopig beperkt men zich tot een opsomming (M. de Combarieu), een geografische reconstructie van een verhaal (J. DufournetGa naar voetnoot(125)) of tot een vage poging tot verbinding van de toponiemen in de tekst met betrekking tot de lokalisatie van de verschillende branches (A. Lodge en K. Varty).

Opvallend is in elk geval dat er grote verschillen bestaan tussen de branches. Het spreekt vanzelf dat deze nieuwe belangstelling de toponiemenstudie m.b.t. VdvR in een vernieuwd kader plaatst en zo een nieuw discours opent.

voetnoot(19): A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart. Het dierenepos ‘Van den vos Reynaerde’ vergeleken met de Oudfranse ‘Roman de Renart’. (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, III). Amsterdam, 1991.

voetnoot(20): Het aantal branches verschilt van 27 tot 30, afhankelijk van de telling van branches (I, Ia en Ib als één branche of aparte branches en het al of niet meetellen van de dertiende-eeuwse Franco-Italiaanse branche Rainaldo e Lesengrino - branche XXVII bij E. Martin).

voetnoot(21): Over de betekenis en de etymologie van deze term, zie J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart ou le texte de la dérision. Genève, 1989, p. 99-109.

voetnoot(22): Volgens L. FOULET, Le Roman de Renard. Parijs, 1968. (Herdruk van de editievan 1914.)

voetnoot(23): H. BÜTTNER, Studien zu dem ‘Roman de Renart’ und dem ‘Reinhart Fuchs’. T. 1. Die Ueberlieferung des ‘Roman de Renart’ und die Handschrift O. Straatsburg, 1891, p. 7. Zie ook: J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 24.

voetnoot(24): De nummering van de branches van de Roman de Renart kent twee systemen. Enerzijds is er de oude nummering van E. Martin (die hij gebruikte in zijn uitgave van 1882-1887), anderzijds de recentere van M. Roques. De dubbele nummering wordt nog steeds aangehouden, hoewel de nummering van de uitgave Martin meer gevolgd wordt. De reden hiervoor is dat de editie Martin van 1882 tot circa 1950 de enige beschikbare wetenschappelijke uitgave was. We willen er in navolging van K. Varty voor pleiten om deze nummering te uniformiseren. Een concordantie van deze twee systemen, aangevuld met de editie Fukumoto, is te vinden in: M. DE COMBARIEU DU GRES en J. SUBRENAT, Le Roman de Renart. Index des thèmes et des personnages, p. 9; en in: J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart ou le texte de la dérision, p. 11-14. Een concordantie tussen Méon, Martin en Roques, is te vinden in de editie van Fukumoto (zie n. II 39), p. xxii-xxix. De concordantie tussen Méon en Martin is te vinden in de editie Martin (bovenaan elke pagina). Zelf gebruiken wij de nummering van Martin en citeren wij uit en verwijzen naar: E. MARTIN, Le Roman de Renart. (3 vol.) Berlijn/New York, 1973 (Fotomechanische herdruk van de editie van 1872-1887). We geven de voorkeur aan deze editie (hoewel niet diplomatisch uitgegeven en niet foutloos) omdat Martin alle branches heeft uitgegeven en omdat in de literatuur deze uitgave het frequentst wordt gebruikt (o.a. in de thema-index van De Combarieu en Subrenat). Wij verwijzen naar de edities van Martin en Roques met Mar. en Roq. Wanneer geen verdere aanduiding voorkomt, verwijzen wij naar Martin. (zie n. II 39.)

voetnoot(25): A. LODGE en K. VARTY, The Earliest Branches of the Roman de Renart. New Alyth, 1989, p. VI-VII en p. 17-22.

voetnoot(26): Nog andere verhalen worden vermeld in o.a. Renart le teinturier en in branche XXIII. Het gaat om Arturromans, Tristan et Iseut, antikiserende romans, lais, fabels van Marie de France, de Voyage de Saint Brandan en epische teksten van verschillende cycli.

voetnoot(27): ‘Seigneurs, oï avez maint conte / Que maint conterre vous raconte, / Conment Paris ravi Elaine, / Le mal qu'il en ot la paine: / De Tristan qui la chievre fist, / Qui assez bellement en dist / Et fabliaus et chancon de geste. / Romanz de lui et de sa geste / Maint autre conte par la terre. / Mais onques n'oïstes la guerre, / Qui tant fu dure de grant fin, / Entre Renart et Ysengrin, / Qui moult dura et moult fu dure. / Des deus barons ce est la pure / Que ainc ne s'entramerent jour. / Mainte mellee et maint estour / Ot entr'eulz deus, ce est la voire. / Des or commencerai l'estoire.’ (II, 1-18).

voetnoot(28)

L. FOULET, Le Roman de Renard, p. 118-119. Deze gegevens zijn in licht gewijzigde vorm ook te vinden in R. BOSSUAT, Le Roman de Renard (Connaissance des Lettres, 49.) Parijs, 1957, p. 186-187; en in A. LODGE en K. VARTY, The Earliest Branches, p. 12-13. Onderstaande branches vormen samen met II-Va volgens L. Foulet de oudste groep:

Br. V		Renart, Isengrin et le jambon; Renart et le Grillon
Br. XV		Renart, Tibert et l'andouille
Br. III		Renart et les anguilles; Moniage d'Isengrin; Pêche à la queue (1178)
Br. IV		Renart et Isengrin dans le puits (1178)
Br. XIV		Renart chez le vilain; Mésaventures du loup Primaut (1178)
Br. I		Le procès de Renart (rond 1179)
	Ia	Siège de Maupertuis
	Ib	Renart teinturier

Over de plaats van de branches Ia en Ib in de Renartoverlevering bestaat geen eensgezindheid. A. LODGE en K. VARTY, The Earliest Branches, p. 12, rekenen deze branches als behorende tot de tweede periode (1180-1205).

voetnoot(29): E. MARTIN, Observations sur le Roman de Renart. (Supplément de l'édition du Roman de Renart.) Straatsburg, 1887. Branche I: p. 13-15.

voetnoot(30): E. MARTIN, Observations, p. 13.

voetnoot(31): E. MARTIN, Observations, p. 14: ‘Le jour de Pâques est le premier avril en 1179, 1184 et 1263: la première de ces dates conviendrait. Mais peut-on prendre au sérieux les indications de dame Hersent?’

voetnoot(32): Het betreft hier Malek Moaddam, de zoon van sultan Malek Adel van Damas, die door de christenen Coradin werd genoemd. Hij leidde in 1204 een expeditie tegen Akko en stierf in 1228. Oorspronkelijk zou er Noradin (d.i. Nourreddin, die stierf in 1173-1174) hebben gestaan. Het handschrift werd dus door latere kopiisten geactualiseerd. Zie E. MARTIN, Observations, p. 14.

voetnoot(33): JR. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 39-40 en p. 47. Een gelijkaardige opmerking is reeds te vinden in de inleiding tot de editie van de eerste branche in: M. ROQUES, Le Roman de Renart. (Première branche). Parijs, 1948, p. XIV n. 2. Toch is Scheidegger de enige die de dateringsmethode van Martin en Foulet met sterke argumenten in vraag heeft gesteld. Uiteindelijk grijpt ook Scheidegger (uit noodzaak) terug naar de vroeger opgestelde (relatieve) datering. Ook J. BATANY, Scène et coulisses du ‘Roman de Renart’. Parijs, 1989, laat zich negatief uit over de constructie van Foulet.

voetnoot(34): Zie n. II 32.

voetnoot(35)

Br. X	Renart médecin (1180-1190)
Br. VI	Duel de Renart et d'Isengrin (rond 1190)
Br. VIII	Le pèlerinage de Renart (rond 1190)
Br. XII	Renart et Tibert au moûtier (rond 1190)
Br. VII	Renart et le milan Hubert (1195-1200)
Br. XI	Nouvelles aventures; Renart empereur (1196-1200)
Br. IX	Renart et le vilain Liétard (rond 1200)
Br. XVI	Renart et le vilain Bertaut; Partage des proies (rond 1202)
Br. XVII	Mort et procession de Renart (rond 1205)

(Het gaat hier steeds om de datering volgens Foulet.)

voetnoot(36): Zie o.a. E. NIEBOER en J.Th. VERHULSDONCK, Lais, fabliau's, Roman de Renart, in: (Red.) R.E.V. STUIP, Franse literatuur van de Middeleeuwen. Muiderberg, 1988, p. 121-139, m.n. p. 133; uitgewerkt in N. FUKUMOTO, N. HARANO en S. SUZUKI, Le Roman de Renart, I, p. x-xii (zie n. II 39). De laatste versie in J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 435-437. Een algemene inleiding in: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 1 e.v.

voetnoot(37): We hanteren het begrip ‘anthologie’ verderop, in navolging van K. Varty, J.R. Scheidegger, e.a., in de breedst mogelijke betekenis, als synoniem van verzameling van bijeengebrachte teksten. Dit impliceert niet noodzakelijkerwijze het fragmentarisch en/of selectief bijeenbrengen van teksten.

voetnoot(38): Deze indeling, die ontworpen werd door E. Martin en H. Büttner, is gebaseerd op diverse criteria: het aantal branches, hun organisatie en hun inhoud. Voor een kritiek op deze indeling en de ideologisch gekleurde terminologie, zie E. NIEBOER, Classes et families: une tautologie?, in: Reinardus, 5 (1992), p. 125-142. Nieboer meent o.a. dat de indelingscriteria tweeslachtig zijn. Ze pleit voor het opnieuw invoeren van het onderscheid tussen ‘classe’ (een geheel van handschriften met ongeveer dezelfde structuur) en ‘famille’ (voor elke branche de verschillende varianten).

voetnoot(39): Voor α (gedeeltelijk op basis van A, en alleszins voor wat br. I betreft): E. MARTIN, Le Roman de Renart. Straatsburg. Vol. I, 1882; Vol. II, 1885; Vol. III, 1887 (Herdruk 1973); voor ß (op basis van B): M. ROQUES, Le Roman de Renart. (Classiques français du Moyen Age, 78, 79, 81, 85, 88 en 90). Parijs, 1948-1963; voor γ (op basis van C): N. FUKUMOTO, N. HARANO en S. SUZUKI, Le Roman de Renart. Tokio. Vol. I, 1983; Vol. II, 1985.

voetnoot(40): Voor de datering en de lokalisering van de diverse handschriften verwijzen we naar E. MARTIN, Observations, p. 2-9; E. MARTIN, Examen critique des manuscrits du Roman de Renart. Bazel, 1872, p. 2-7; J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 435-437; en A. LODGE en K. VARTY, The Earliest Branches, p. 13-14. Alle resultaten zijn nog steeds gebaseerd op het werk van Martin. Het is hoog tijd dat dit onderzoek met nieuwe onderzoeksmethoden wordt bevestigd. De analyse van de taalkenmerken staat in de Renartstudie op een bedroevend laag pitje. (E. Nieboer is op dit terrein een witte raaf.)

voetnoot(41): A

tweede helft dertiende eeuw; Normandisch-Picardisch;

D

1339; Ile-de-France;

E

eind veertiende eeuw - begin vijftiende eeuw;

F

eind vijftiende - begin zestiende eeuw (een kopie van E);

G

tweede helft veertiende eeuw;

N

midden of eind veertiende eeuw (deels behorend tot α); Picardisch;

H

eind dertiende eeuw (volgt niet steeds α); Picardisch;

I

eind veertiende - begin vijftiende eeuw (Id., ingekort); Picardisch;

O

begin veertiende eeuw; Picardisch.
(De gegevens in de n. II 41, 43 en 44 zijn vooral gebaseerd op de studies van E. Martin.)

voetnoot(42): Zie A. LODGE en K. VARTY, The Earliest Branches, p. 13-15. Ms. K is de kortste en tevens een van de oudste grote Renartanthologieën. (Wellicht representeert het een oude, vroege vorm van deze verzamelingen.) Verder is ms. K bijzonder interessant voor de receptie van de Renartverhalen, omdat de anthologie zelf deel uitmaakt van een groter convoluut waarin o.a. Chrétiens Erec et Enide, Yvain en Lancelot zijn opgenomen, evenals andere belangrijke Arturteksten zoals de Fergus en de Perlesvaus (Ms. Musée Condé, 472). Hieruit zijn wellicht interessante conclusies te trekken in verband met het publiek van deze teksten.

voetnoot(43): B

late dertiende of vroege veertiende eeuw; Ile-de-France met picardismen;

L

midden veertiende eeuw; oostelijk;

K

eind dertiende - begin veertiende eeuw; Picardisch.

voetnoot(44): C

late 13de of vroege 14de eeuw; Ile-de-France;

M

begin 14de eeuw (de omvangrijkste Renartanthologie - qua verzen); Ile-de-France.

voetnoot(45): Dit stemma was eigenlijk reeds te vinden in E. MARTIN, Observations, p. 9, maar het werd geperfectioneerd door Büttner. De bruikbaarheid van het schema wordt terecht gerelativeerd (of sterker: in vraag gesteld) door Scheidegger (Le Roman de Renart, p. 23-24). De kritiek is dat een reconstructie zoals deze veronderstelt dat de kopiisten de tekst die ze voor ogen hadden op dezelfde manier wilden reconstrueren. Wij hebben verder moeite met het twee-armig schema, het Lachmanniaanse concept van de gemeenschappelijke fouten dat er aan de basis van ligt, en de zoektocht naar het verloren (hypothetische) originele archetype (dat dan nog in de dertiende eeuw zou te dateren zijn). Toch is het schema als classsificatie en als referentieapparaat nog steeds bruikbaar (zoals in de editie N. FUKUMOTO, e.a., Le Roman de Renart, p. 14; verder ook in de dissertatie van A.Th. BOUWMAN). Oorspronkelijk in H. BÜTTNER, Studien zu dem ‘Roman de Renart’ und dem ‘Reinhart Fuchs’, p. 128.

voetnoot(46): J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 33 e.v., meent dat het onmogelijk is die oorspronkelijke versie nog op te sporen. Hij meent verder dat alle overgeleverde teksten sporen vertonen van de opname in anthologieën.

voetnoot(47): De γ-familie verschilt wat branche I betreft weinig van de α-familie. Zie o.a. H. BÜTTNER, Studien zu dem ‘Roman de Renart’, p. 57. Het gaat hier om een gecontamineerde versie van αβHa.

voetnoot(48): Een overzicht o.a. in J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 426 (gebaseerd op Büttner).

voetnoot(49): H. BÜTTNER, Studien zu dem ‘Roman de Renart’, p. 10. Vgl. J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 427-433. (Het betreft alleen de hss. A-I, K-O.)

voetnoot(50): E. MARTIN, Examen critique, p. 19; en J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 97.

voetnoot(51): E. MARTIN, Examen critique, p. 19 (citaat); E. MARTIN, Observations, p. 9 en 21. Waar A en a een gemeenschappelijke lezing hebben, acht Martin de tekst erg betrouwbaar. (Observations, p. 22).

voetnoot(52): H. BÜTTNER, Studien zu dem ‘Roman de Renart’, p. 56.

voetnoot(53): A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 3-4. Hij verwijst naar E. Martin en H. Büttner. Bouwman laat hierbij terecht ms. o, waarin 76 verzen van branche I zijn overgeleverd, buiten beschouwing (Reinaert en Renart, p. 3 en p. 555 n. 18). De kopiist van L nam branche I en het begin van Ia over uit een hs. dat verwant was aan a, om ontbrekende folio's te vervangen. Volgens Martin (Observations, p. 20-21) is H sterk verjongd. Bouwman neemt de belangrijkste verschillen tussen beide groepen door. Hij komt tot de conclusie dat 216 verzen uit BH niet in de overige redacties staan en dat 148 verzen van de α-groep niet in BH staan (n. 23 p. 556-557). Bouwman schematiseert hier interpreterend naar Büttner. Martin opteerde immers in 1887 m.b.t. branche I voor BHLa als één groep. Ook Büttner legt er voortdurend de nadruk op dat er binnen eenzelfde branche verschillende distributiesystemen bestaan: BH versus αLa; BHL versus α en BHLa versus α. Tevens willen we er hier op wijzen dat BH zowel door Martin als door Büttner voortdurend verworpen worden als getuige van de oorspronkelijke Le plaid. Voor de andere distributiepatronen, zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 13-15.

voetnoot(54): Voor een uitvoerige en grondige presentatie en discussie van Bouwmans studie verwijzen wij naar onze recensie in: SpL, 36 (1994), p. 77-89.

voetnoot(55): M. DELBOUILLE, La composition du ‘Reinaert I’. Arnout, Willem et le ‘Roman de Renart’ français, in: Revue belge de philologie et d'histoire, 8 (1929), p. 19-52; J.W. MULLER, Critische commentaar, p. 115-116 en p. 197; K. HEEROMA, De eerste Reinaert en zijn voorbeeld, in: De andere reinaert, p. 10-114.

voetnoot(56): Aan de hand van de drie opvallendste verschillen tussen beide groepen, nl. (1) tussen Mar. 206-207 waar BH 12 regels inlast; (2) de door Martin in zijn uitgave ingelaste regels 835-840 die alleen in BH voorkomen en die tot de oorspronkelijke br. I behoorden; (3) de passage BH 1344-1474, die in de andere versies overeenkomt met Mar. 1318-1414, en die secundair is.

voetnoot(57): A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 14-15. Bouwman gebruikt de aanduidingen ‘BH’ en ‘ADFGN’ in de plaats van α en ß, wat meer van toepassing is op de verzamelhandschriften dan op de distributie van varianten binnen branche I. BH slaat op de redacties van B en H van branche I; ‘BH’ slaat op de groep van redacties van branche I die minimaal BH bevat en maximaal BHCILMOa.

voetnoot(58): In Mar. 1187-1188: ‘Et qui la teste li coupast, / As gelines tot droit alast’... ‘volgt de Reinaert hier - enigszins verrassend - niet “BH” maar “ADFGN”’, in: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 26. Ter vergelijking: ‘Al haddemen hem thoeft af ghesleghen, / Het ware ten hoenren waert ghevloghen.’ (A 1730-1731).

voetnoot(59): ‘Hier nes ander pape bi’ (A 1438) als vertaling van ‘Qar je n'i voi prestre plus pres’ (Mar. 1022), wat niet voorkomt in de versie ß (volgens Bouwman hier: BHLa). A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 27. Bouwman vergist zich hier: ms. a (v. 1007) volgt α.

voetnoot(60): De zeven ‘sporen’ die naar de versie Martin wijzen zijn:

(1)

Lulofs 1873-1878 // Mar. 1335-1340;

(2)

Lfs. 1881-1884 // Mar. 1341-1344;

(3)

Lfs. 1903-1914 // Mar. 1346-1348;

(4)

Lfs. 2042-2049 // Mar. 1375-1378;

(5)

Lfs. 2050-2060 // Mar. 1379-1386;

(6)

Lfs. 2716-2719 // Mar. 1387-1391;

(7)

Lfs. 2720-2724 // Mar. 1411-1412.

De vier ‘sporen’ die naar de versie Roques verwijzen zijn:

(1)

Lfs. 1885 // Roq. 1361-1362;

(2)

Lfs. 1886-1892 // Roq. 1443-1445;

(3)

Lfs. 2034-2037 // Roq. 1422-1424 en 1425-1432;

(4)

Lfs. 2534-2539 // Roq. 1465-1469.

Hoewel elk van de overeenstemmende gevallen op zich niet bewijskrachtig is, meent Bouwman dat het geheel dit wel is (voor de sporen die naar Roques verwijzen).

voetnoot(61): Bouwman somt alle (22) passages op die minimum vier verzen lang zijn (p. 584 n. 6). De grootste zijn A 538-559, A 644-661, A 734-746, A 1770-1795 en A 1821-1832. Van vertaling is ook sprake wanneer enkele verzen op een andere plaats in een andere context worden opgenomen (zogenaamde zwerfverzen). In de meeste gevallen van vertaling betreft het slechts één, twee of drie verzen.

voetnoot(62): W.P. GERRITSEN, Vertalingen van Oudfranse litteraire werken in het Middelnederlands, in: (Red.) R.E.V. STUIP, Franse literatuur van de Middeleeuwen, p. 184-207, m.n. p. 186. Geciteerd in A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 41. Bouwman meent dat het feit dat in de hele RI verwijzingen staan naar twee redacties, hét bewijs is dat Willem naar twee handschriften werkte. Daarom acht hij het ‘onaannemelijk dat Willem alleen vanuit zijn geheugen zou hebben gewerkt of een schriftelijke redactie af en toe zou hebben aangevuld met varianten die hij zich herinnerde van een vroeger gelezen of beluisterde redactie’ (p. 42; vgl. p. 374-375).

voetnoot(63): J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 23-24, betreffende de handschrif renfiliatie (de zoektocht naar het archetype, d.i. de eerste, verloren gegane compilatie uit het begin van de dertiende eeuw) en p. 33-61, betreffende de datering. Ook op het Reynaertcongres in Groningen (1991) werd het gigantische monument dat Foulet oprichtte, van zijn sokkel losgewrikt.

voetnoot(64): Een voorbeeld uit de ‘matière renardienne’ dat illustreert hoe men de nodige reserves in acht moet nemen t.a.v. de waarachtigheid van de auteursproloog is de vermelding van Hendrik van Alkmaar in de Lübeckse druk van 1498, dat hij de tekst uit het Frans heeft vertaald. In werkelijkheid gebruikte hij de Reynaert II. De auteursmededeling is slechts gedeeltelijk waar. Hij gebruikte inderdaad een geschreven bron, maar niet degene die hij opgeeft: ‘Hir vmme dat men en moghe lesen vnde ok vor staen. Ick Hinrek van alckmer [...] hebbe dyt yeghenwerdyge boek vth walscher vnde franszösescher sprake ghesocht vnde vmme ghesath in dudesche sprake to dem loue vnde to der ere godes’, in: J. GOOSSENS, Reynaerts historie. Reynke de Vos. Gegenüberstellung einer Auswahl aus den niederländischen Fassungen und des niederdeutschen Textes von 1498. Darmstadt, 1983, p. 5. Zie ook: J. SCHELTEMA, Reintje de vos van Hendrik van Alkmaar, naar den Lubekschen druk van 1498. Haarlem, 1826, p. 5.

voetnoot(65): Het MNW geeft geen verklaring in die richting. Heel wat andere Middelnederlandse teksten zijn opgedeeld in ‘boeken’ (o.a. de Pelgrimagie der menscheliker natueren, Der leken spieghel, enz).

voetnoot(66): Dat zowel de achtste branche (Le pèlerinage de Renart in b, c en d) - volgens Bouwman ongetwijfeld Willems tweede belangrijkste bron na branche I - als de eerste branche (in a) in aparte handschriften zijn overgeleverd, beschouwen wij als louter toevallig. Het bewijst wel dat deze branches ook na het ontstaan van de anthologieën afzonderlijk konden functioneren.

voetnoot(67): E. MARTIN, Observations, p. 11. De kopiist van O gebruikte voor de branches I, IV, V, Va en XII de α-groep en voor VI, II, XV, III, VII en IX volgde hij de ß-groep. Er waren verschillende werkwijzen mogelijk. De samensteller van H combineerde twee families wat de keuze van de branches betreft. Binnen elke branche neemt hij de tekst van één familie en laat hij de tekst zoals hij is. In de α-groep wordt de tekst uit twee voorbeeldteksten tot een nieuw geheel verwerkt. Zie H. BÜTTNER, Studien zu dem Roman de Renart, p. 126.

voetnoot(68): Zie p. 238 e.v.

voetnoot(69): Het gaat er ons hier alleen om een aantal additionele mogelijkheden in overweging te nemen en niet om een concreet hs. voor te stellen. We moeten er ons trouwens voor hoeden het schema van Büttner te absoluut te zien. Het is sinds het verschijnen voor branche I nauwelijks grondig kritisch bestudeerd of bijgesteld.

voetnoot(70): We mogen hierbij niet verwaarlozen dat branche I zelf reeds uit een aantal andere branches put. E. MARTIN, Observations, p. 13, vermeldt (wij bespreken deze lijst niet kritisch): Mar. I 30 e.v. // Mar. II 1027 e.v. (mishandeling wolvin en welpen); I 36 e.v. // Va 289 e.v. (eed op relikwie); I 1055 e.v. // III 375 e.v. (ijs); I 1057 // IV (kaas-maan-spiegeling); I 1050 // XIV 647 (baken) en I 1061 // XIV 550 (viskar).

voetnoot(71): Het is boeiend deze lijst te vergelijken met de lijsten van W.J.A. Jonckbloet (Vanden vos Reinaerde, p. XCVII-CXXV: o.a. Ia, III, V, X, XIV en XV), F. Buitenrust Hettema (Van den vos Reynaerde. II, p. C-CI: II, III, Va, VI, VIII, X, XII, XIV, XVII, XXIII en XXVI. Buitenrust Hettema wijst zonder veel bewijsvoering naar gemeenschappelijke motieven) en D.C. Tinbergen (Concordantiën in Mullers Exegetische commentaar, p. 202-215: Ia, Ib, II, III, IV, Va, V, VI, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XV, XIV, XVII, XXVI en XXVII). Wanneer we de verschillende reeksen vergelijken, dan valt vooral op dat A.Th. Bouwman de veertiende branche (die niet in de ß-groep voorkomt) van de lijst afvoert en de achtste branche (terecht) meer beklemtoont dan zijn voorgangers. Zowel Jonckbloet als Bouwman zijn het eens over de belangrijke rol van branche Ia. Alle onderzoekers zijn het erover eens dat Willem verscheidene Franse branches in zijn verhaal heeft verwerkt. Hier ligt nog een onderzoeksterrein open.

voetnoot(72): Aan Ia ontleende hij het omkopen van de koning met goud en zilver en de beschrijving van de ‘vluchtwoestine’; aan VI de bespotting van de beer door de vos, de uitgewerkte klacht van Julocke, de voorstelling van de ram als hofkapelaan; aan VIII de plaatsing van de opgebiechte wandaden de wolf aangedaan in dezelfde chronologische volgorde, de intrede van de wolf, het kader van de openbare biecht, de vermelding van Reynaerts jeugd en zondeval, het partnerschap met de wolf, de excommunicatie en de tocht naar Rome, de pelgrimsschoenen en het zich laten vergezellen op bedevaart door andere dieren, waaronder de ram; aan X de verdediging van de vos door de kater, het overleg tussen koning en baronnen, de keuze van een wijze en listige bode, de wraak door het villen van de beer en de ontsnapping van de kater.

voetnoot(73): Aan III is de tonsuur ontleend, aan V de weglokking d.m.v. de ham, aan Ib de naam van Hersinde, aan Va de luipaard als raadgever en de verzamelde vosseclan aan het hof. In XV komt een worstavontuur voor.

voetnoot(74): Vgl. A.Th. BOUWMAN, ‘Van den vos Reynaerde’ and Branch VIII of the ‘Roman de Renart’, in: Reinardus, 5 (1992), p. 35-45.

voetnoot(75): ‘Ik houd het voor onwaarschijnlijk dat de Reinaert-dichter bij zijn ingrijpende omwerking van branche I enkel steunend op zijn geheugen verhaalgegevens uit zeven Renart-branches ingevlochten heeft - náást gegevens uit nog weer andere teksten’, in: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 386-387 en p. 390. Als men deze vergelijking consequent zou doortrekken, dan had Willem een gigantisch documentatie-apparaat op zijn tafel liggen (naast de Renarthandschriften, ook enkele chansons de geste en een aantal Middellatijnse teksten). Bouwman onderschat hier de rol van het orale circuit en de geheugencapaciteit van middeleeuwse dichters en vertellers. Zij hadden ongetwijfeld een hoop verhalen in hun hoofd.

voetnoot(76): J. BATANY, Scène et coulisses, p. 217-218; en P. ZUMTHOR, La lettre et la voix. Parijs, 1987, p. 161-167. Vgl. E. NIEBOER, La théorie de Foulet, la datation globale du Roman de Renart: 1913, 1991; un aperçu. Tekst gepresenteerd te Groningen op 25 juli 1991 (p. 8). Ook E. MARTIN, Observations, p. 13-14, benadrukte reeds het grote belang van mondelinge verhalen.

voetnoot(77): J. FLINN, Le Roman de Renart dans la littérature française, p. 115: ‘Les exploits de Renart et de ses compagnons étaient certainement généralement connus au début du XIIIème siècle’.

voetnoot(78): Gauthier meldt dat de geestelijkheid zich meer vermaakt met de avonturen van de vos, dan dat ze zich wijdt aan gebed en bezinning: ‘Plus volentiers oent un conte / Ou une trufe, s'en leur conte, / Si com Tardius li limeçons / Lut et chanta les III. liçons / Seur la biere dame Coupee / Que Renard avoit escroupee, / Qu'il ne feroient, par Saint Gile, / Un bon serment d'une evangile’. Geciteerd uit J. FLINN, Le Roman de Renart dans la littérature française, p. 112 (Uitgegeven door A.-E. POQUET, Gautier de Coincy, Les Miracles de la Sainte Vierge. Parijs, 1857). Gautier meldt tevens dat de monniken zelfs hun celmuren beschilderen met Renarttaferelen. Andere voorbeelden van de verbreiding en de populariteit van de RdR zijn te vinden in de studies van L. Foulet (1914) en J. Flinn (1963).

voetnoot(79): Bouwman zelf meent dat de ontlening van motieven niet noodzakelijkerwijze impliceert dat men de teksten voor zich liggen had, hoewel hij die mogelijkheid niet uitsluit. Hij bespreekt dit n.a.v. de behandeling van een waarschijnlijke ontlening van gegevens uit de Garin, nl. in: A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 271: ‘Willem kan herinneringen van vroegere lectuur of voordracht van Garin (of Aye) verwerkt hebben. Dat hij een codex met deze tekst heeft geraadpleegd tijdens zijn bewerking van Le plaid is ook mogelijk. Noodzakelijk is dit echter niet, aangezien de overeenkomsten plotelementen betreffen, geen verzen.’ Dezelfde redenering geldt ook voor de ontleningen aan de andere (dan br. I) branches van de RdR.

voetnoot(80): H.R. JAUß, Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung. (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie, Bd. 100). Tübingen, 1959, p. 297, heeft het over ‘einer kunstvollen Variierung, Steigerung und Ueberbietung der vorgegebenen matiere’.

voetnoot(81): K. HEEROMA, De eerste Reinaert en zijn voorbeeld, p. 12.

voetnoot(82): Volgens ons was het aandeel van het aantal enkelvoudige handschriften veel groter dan nu uit de groep van overgeleverde handschriften kan opgemaakt worden. Het lijkt logisch dat de compilatiehandschriften bewaard werden en dat de kleinere handschriften verloren gingen (omdat ze een andere functie hadden, bijvoorbeeld als jongleurshandschriften).

voetnoot(83): J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart ou le texte de la dérision. Genève, 1989.

voetnoot(84): J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 75.

voetnoot(85): J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 31.

voetnoot(86): J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 33 en p. 115. ‘Muance: le terme ravive les sens du vieux mot, ces changements, ces variations, ces vicissitudes séduisantes dont le chatoiement enrichit cette oeuvre médiévale qui change d'un texte à l'autre, de peau, de voix’ (p. 115).

voetnoot(87): ‘Citant la matière, se répétant, se reprenant, recommençant dans le ressassement, le Renart assigne à ses auteurs une place purement topique, dans l'anonymat de la circulation des récits’, in: J.R. SCHEIDEGGER, Le Roman de Renart, p. 99.

voetnoot(88): Vgl. de preken en exempelen van Jacques de Vitry (tussen 1228 en 1240, het jaar van zijn dood). Zie L. FOULET, Le Roman de Renard, p. 507-510; en A.Th. BOUWMAN, Drie ontspoorde vossen. Over een exempel van Jacobus van Vitry en een episode uit ‘Le Plaid’ en ‘Van den vos Reynaerde’, in: (Red.) F. DE BREE en R. ZEMEL, ‘In onse scole’. Opstellen over Middeleeuwse letterkunde. Amsterdam, 1989, p. 25-41.

voetnoot(89): A 228-229: ‘In sulker zorghen, dattene een man / Vinc ende warpene in sinen zac’, is een uiterst summiere verwijzing naar een onbekend verhaal. Het feit dat dit verhaal hier in een paar verzen verschijnt, lijkt erop te wijzen dat het publiek vertrouwd is met het verhaal. Dit wordt aangenomen van het ‘bake’- en het viskaravontuur, die beide ook in dezelfde verdedigingsrede van Grimbeert zijn opgenomen (O.a. A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 183-184 en p. 191. Bouwman verwijst ook naar F. Lulofs). In de RdR wordt Renart nergens door een man in een zak gevangen. De dichter heeft echter twee verhalen gecontamineerd: enerzijds het bekende verhaal van de ‘bake’, anderzijds het tafereel op het einde van branche XIII, waarin Renart aan het hof in een zak wordt gestopt, in het water wordt gegooid en ten slotte wordt gered door zijn neef Grinbert (Mar. XIII 2292-2354). Een tweede voorbeeld betreft het duistere ‘Hets waer, ghi sout mi hebben ghedient / Van eere saken in den woude’ (A 1802-1803). Ook deze scène zou kunnen teruggaan op een vervorming, verandering van een vroeger avontuur. En we kunnen de rij aanvullen met ‘Die coninc en es mi oec niet ontgaen. / Ic hebbe hem toren oec ghedaen. / Ende mesprijs der coninghinne’ (A 1473-1475), dat naar de ‘verkrachting’ van de koningin uit branche Ia zou kunnen wijzen. Het gaat hier geenszins om letterlijke verwijzingen, wel om reminiscenties aan oudere orale (?) Renartverhalen.

voetnoot(90): Deze regel komt niet in de α-groep voor en was daarom voor M. Delbouille, A.Th. Bouwman en anderen een bewijs dat de dichter van VdvR uit de ß-groep putte. Dit is mogelijk, maar niet noodzakelijk.

voetnoot(91): We somden enkele belangrijke verschillen op in n. II 56. E. Martin, H. Büttner en A.Th. Bouwman beschouwen de interpolatie na ms. B 1343 als onoorspronkelijk. E. MARTIN, Examen critique, p. 21; E. MARTIN, Observations, p. 20; H. BÜTTNER, Studien zu dem ‘Roman de Renart’, p. 71; A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 9-10.

voetnoot(92): In onze eerste versies opteerden wij nog voor ms. B, omdat wij ons, net zoals voor de keuze van de Reynaerttekst, lieten leiden door traditie en bereikbaarheid. Onze eigen voorkeur voor a gaf problemen wat de bereikbaarheid betrof. We beschikten over een eigen transcriptie van a (wij ontleenden de microfilm in de B.N. te Paris en maakten een transcriptie met behulp van het variantenapparaat van Martin), maar de tekst was niet gepubliceerd. Hierin kwam verandering met de publikatie van de transcriptie van N. FUKUMOTO, in: Notes sur la tradition manuscrite du ‘Roman de Renart’ - B.N. Paris, nouv. acq. fr. 10035 (= ms. ‘a’), in: Bulletin de l'université Soka, (1991) nr. 15, 58 p. Vgl. verder: N. FUKUMOTO, Sur le manuscrit ‘a’ du ‘Roman de Renart’, in: Reinardus, 5 (1992), p. 57-62. Blijft alleen het probleem van de inschakeling in de traditie. Ms. a is echter door zowel M. Delbouille als A.Th. Bouwman aangeduid als een handschrift dat een aantal lezingen met VdvR deelt. Daarenboven stelde W.Gs Hellinga in het stemma in Naamgevingspoblemen, p. 19, ms. a voor als de bron van de Reynaertdichter. Wellicht doelde hij op een handschrift van hetzelfde type als a. Zoals meermaals bij Hellinga het geval is, vinden we ook hier geen snipper bewijsvoering. Wellicht nam hij het idee over van F. Buitenrust Hettema, Van den vos Reynaerde. II, p. XCIX: ‘Inzonderheid zijn 't hs aL van deze branche die 't dichtst komen bij de R.’, die zich inspireerde op E. MARTIN, Observations (hij vermeldt p. 7, p. 19, en p. 29).

voetnoot(93): E. MARTIN, Examen critique, p. 19, en E. MARTIN, Observations, p. 9 en p. 22.

voetnoot(94): H. BÜTTNER, Studien zu dem ‘Roman de Renart’, p. 47.

voetnoot(95): Het is ons niet te doen om de ‘oorspronkelijke’ redactie. We zijn er wel van overtuigd dat ms. a teruggaat op een oude vorm van branche I.M. ROQUES, Le Roman de Renart. Première branche, p. VIII, meent echter dat ms. a ‘ne représente pas cependant un état du texte antérieur à la formation des collections.’

voetnoot(96): E. MARTIN, Observations, p. 28.

voetnoot(97): Dit wil niet zeggen dat alleen ms. a met VdvR zou corresponderen. Enkele lezingen die in VdVR voorkomen en in ms. a ontbreken zijn Roq. 212 e.v., Roq. 517-518, Roq. 867-868, Roq. 1069 en Roq. 1663. De hierboven gepresenteerde selectie bevat voorbeelden waarin a of met α of (en vooral) met β verschilt.

voetnoot(98): O.a. ‘avaler’ in a 498 (wel in aα en niet in Roq.) en ‘charpentiers’ in a 579 (wel in aHL, niet in A of B).

voetnoot(99): Alleen E. Nieboer heeft zich beziggehouden met de lokalisering van de teksten. Zij lokaliseerde vooral de verschillende redacties van branche VI. De gelokaliseerde redacties zijn te vinden in A. DEES, Atlas des formes linguistiques des textes littéraires de l'ancien français. (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie, Bd. 212.) Tübingen, 1987, p. 519-533. Voor branche VI geeft dit: B in de Haute Marne, C en M in Bourgogne, D in Parijs, E in Seine et Marne, H in de Ardennes-Sud, L nabij Langres en O in de Aube.

voetnoot(100): Men kan zich afvragen in hoeverre de Vlamingen Frans spraken en in welke sociale klassen. Een literaire indicatie in dit opzicht is te vinden in de fabliau Prise de Neuville van vóór 1227, waarin een Vlaamse groep wevers ten tonele wordt gevoerd, die wordt belachelijk gemaakt om het verbasterde Frans dat gesproken wordt. Zie W. VAN HOECKE, De wisselwerking tussen Romaans en Germaans in Noord-Frankrijk. 2. De Franse standaardtaal, in: De Franse Nederlanden/Les Pays-Bas Français, (1979), p. 43-68, m.n. p. 56.

voetnoot(101): Een aantal segmenten van dit onderzoeksveld werd reeds grondig bestudeerd door W. van Hoecke. Voor een goed overzicht van de Franse letterkunde in onze streken, zie W. VAN HOECKE, De letterkunde in de Franse volkstaal tot omstreeks 1384, in: AGN. Dl. 3. Haarlem, 1982, p. 379-392 en noten p. 457-458; en m.b.t. de Arturstof in het bijzonder: W. VAN HOECKE, La littérature française d'inspiration arthurienne dans les anciens Pays-Bas, in: (Red.) W. VERBEKE, J.D. JANSSENS en M. SMEYERS, Arturus Rex. (Vol. I: Catalogus.) Koning Artur en de Nederlanden./La matière de Bretagne et les anciens Pays-Bas. (Mediaevalia Lovaniensia, Series I/Studia XVI.) Leuven, 1987, p. 189-260.

voetnoot(102): Voor een bibliografie van dit onderzoek en voor een aantal inleidende opmerkingen en interessante banden betreffende de tweetaligheid, verwijzen wij verder naar A.Th. BOUWMAN, ‘Na den Walschen boucken’. Neerlandistiek en romanistiek, in: (Red.) F.P. VAN OOSTROM, Misselike tonghe, p. 45-56 (noten en bibliografie p. 193-197).

voetnoot(103): De tweede vrouw van Filips van de Elzas (1142-1191) was Elisabeth van Vermandois (huwelijk in 1157). Zij ligt volgens W. VAN HOECKE, De letterkunde in de Franse volkstaal, p. 379-380, aan de basis van de traditie om Franse hoofse dichters in Vlaanderen aan te trekken. De latere Vlaamse gravinnen Maria en Johanna werden in Frankrijk opgevoed.

voetnoot(104): W. VAN HOECKE, De letterkunde in de Franse volkstaal, p. 379-392 en p. 457-458. Het oïl-gebied valt uiteen in een aantal verschillende dialecten, o.a. het dialect van Ile-de-France (het François, de basis van de latere standaardtaal), het Picardisch (noordwesten) en het Waalse dialect. De Romaanse Nederlanden behoren tot de laatste twee groepen. Het Picardisch is vrij goed in kaart gebracht (o.a. door C.Th. Gossen). Voor Vlaanderen doen er zich problemen voor. De meeste dialectologische studies beperken zich tot de grenzen van het huidige Frankijk. Men schrijft nogal eens dat het Picardisch in het noorden aan Vlaanderen grenst. (Ook in Henegouwen spreekt men Picardisch.) Men heeft tot nu toe geen of nauwelijks aandacht geschonken aan het feit dat er in Vlaanderen een zekere tweetaligheid bestond in een aantal sociale klassen (net zoals men in studies over de meest noordelijke Franse streken (Frans-Vlaanderen) te weinig rekening heeft gehouden met de invloed van het Nederlands). Het gevolg van deze verwarring en het gebrek aan studie is dat het middeleeuwse Frans in Vlaanderen nog nauwelijks in kaart is gebracht. Het is daarom moeilijk om de Renartteksten precies te lokaliseren. Dit wordt gedeeltelijk (hij beperkt zich voor België tot de gebieden waar nu Frans wordt gesproken) mogelijk dank zij de studies van A. DEES, nl. Atlas des formes et des constructions des chartes françaises du 13e siècle. (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie, Bd. 178). Tübingen, 1980 en Atlas des formes linguistiques des textes littéraires de l'ancien français. (Beihefte zur Zeitschrift für romanische Philologie, Bd. 212). Tübingen, 1987. Voor een linguïstische definitie en kaarten betreffende Picardië, zie o.a. H. BERSCHIN, J. FELIXBERGER en H. GOEBL, Französische Sprachgeschichte. München, 1978, o.a. p. 261 (kaart) en p. 269-270. Wij willen hier ook nog wijzen op twee inleidende artikelen van Dees, nl. A. DEES en P.Th. VAN REENEN, Taalkundig onderzoek aan de hand van Oudfranse oorkonden, in: Forum der Letteren, 19 (1978) 3, p. 227-236; en A. DEES en J.A. DE VRIES, Bepaling van de herkomst van Oudfranse literaire teksten aan de hand van oorkondengegevens, in: Forum der Letteren, 20 (1979) 4, p. 497-508.

voetnoot(105): W. VAN HOECKE, De letterkunde in de Franse volkstaal, p. 386.

voetnoot(106): Vgl. J. FLINN, Le Roman de Renart, p. 201-245; A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 423-424; e.a.

voetnoot(107): Tot deze conclusie komt ook J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 168.

voetnoot(108): W.J.A. JONCKBLOET, Vanden vos Reinaerde, p. LIII: ‘Het is dus niet onmogelijk dat de schrijver der ons bekende branche 20 (16) dit woord [nl. “welcomme”] t.a.pl. reeds in zijn voorbeeld vond, of anders het hier uit zichzelf invoerde, daar hij stellig een Vlaming was, gelijk men mag opmaken uit het vs. 11728 aangehaalde Arras [d.i. Mar. Ia 1976], en uit de vlaamsche woorden die hij gebruikt.’

voetnoot(109): E. MARTIN, Observations, p. 14: ‘C' est dans la partie septentrionale de la France que la br. I aura été composée’.

voetnoot(110): Ook W.J.A. JONCKBLOET, Vanden vos Reinaerde, p. LII-LIII; J. VAN MIERLO, Voor Arnout's Oorspronkelijkheid, in: VMKA, (1927), p. 1071-1118, m.n. p. 1096-1097; J.D. JANSSENS opperde deze mogelijkheid in: Het Comburgse handschrift, p. 167-168. J.F. WILLEMS (en na hem Van Mierlo) gebruikte dit Vlaamse woord als bewijs voor de stelling dat de Reynaert oorspronkelijker was dan Le plaid, nl. in Reinaert de Vos, episch fabeldicht, p. XLIII-XLV. Jonckbloet wees erop dat het woord ‘welcomme’ reeds tot in Normandië was doorgedrongen. Het komt ook voor in Benoît de Sainte-Maures Chroniques de Normandie. We mogen hier de Engelse invloed niet verwaarlozen.

voetnoot(111): In een aantal varianten werden deze flandricismen terug verfranst: vgl. ‘Godehelpe’ met ‘Gode erre’ in L; ‘Goditoët’ met ‘Godistonnet’ in B en ‘damiconet’ in N; ‘Ya, Ya’ met ‘Ahy ia’ in D.

voetnoot(112): E. MARTIN, Observations, p. 19.

voetnoot(113): Zie W.J.A. JONCKBLOET, Vanden vos Reinaerde, p. LXIII.

voetnoot(114): E. MARTIN, Observations, p. 36: volgens Martin is deze branche een van de oudste, en ‘Toutefois le dialecte de la br. III fait croire qu'elle a été composée dans les provinces du Nord de la France’.

voetnoot(115): E. MARTIN, Observations, p. 7-8.

voetnoot(116): Alleen E. Martin heeft hierover onderzoek verricht in zijn Observations in 1887. Een recente vermelding is te vinden in A. LODGE en K. VARTY, The Earliest Branches, p. 11-12. Ten slotte is er de toponiemenlijst van de tekst die door Martin werd gepubliceerd in: M. DE COMBARIEU en J. SUBRENAT, Le Roman de Renart. Index des thèmes et des personnages, p. 170-171 (pays-régions) en p. 225-227 (villes-villages-lieux dits).

voetnoot(117): La Croix-en-Brie, de plaats vanwaar de auteur van de negende Franse branche afkomstig is, was op het einde van de twaalfde eeuw deel van een domein dat resulteerde onder Cluny. J. DUFOURNET, Le goupil et le paysan. (Roman de Renart, branche X) (Collection Unichamp, 22.) Parijs, 1990, p. 69-70, verklaart de lokalisering in deze streek na een onderzoek in archivalia. Volgens Dufournet speelt het conflict tussen Cluny en de heren van Brie om de zeggenschap in deze streek een beslissende rol voor de juiste invalshoek op het hoe en waarom van deze branche. Zo verklaart hij de verwijzing naar de ‘conte Tebaut / Par qui la terre est meintenue’ (in tegenstelling tot Dufournet, hier geciteerd naar Mar. IX 820-821) in relatie tot dit conflict. Het domein lag op de grens van Champagne en het Franse kroongebied. Uit documenten distilleert hij ook het belang van het woud (economisch belangrijke houtontginning) in de streek, en volgens hem ook in de Oudfranse branche. Dufournet vertrekt voor deze Oudfranse branche, net als een aantal van zijn Vlaamse voorgangers, van geografisch-historische gegevens ter interpretatie van het verhaal: ‘C'est sur cet arrière-plan historique qu'on appréciera l'univers de la branche X.’ [Martin: branche IX] (p. 75).

voetnoot(118): Zie A. LODGE en K. VARTY, The Earliest Branches, p. 11-12. De toponymie van deze branche wordt geanalyseerd in J. DUFOURNET, Le roman de Renart. Branche XI. Les vêpres de Tibert le chat. (Traductions des classiques français du Moyen Age, 40.) Parijs, 1989. Met kaartje! Zie onze bijlage nr. 15. Vgl. R. VAN DAELE, Matière renardienne et toponymie, in: Reinardus, 7 (1994), p. 195-207.

voetnoot(119): E. MARTIN, Observations, p. 73.

voetnoot(120): De Renarttoponiemen worden door L. Wenseleers veelal in verband gebracht met de Europese politiek in: De pels van de vos, p. 17-18, p. 129 en vele andere plaatsen. Ook W.J.A. Jonckbloet (1863), E. Martin (1887), L. Foulet (1914) en J. Flinn (1963) wezen reeds op de mogelijkheid dat sommige toponiemen door politieke associaties te verklaren zijn.

voetnoot(121): Het omgekeerde, nl. dat α een uitbreiding zou zijn, is zonder verder onderzoek niet volledig uit te sluiten.

voetnoot(122): E. MARTIN, Observations, p. 48-49. Hij verklaart dit als volgt: ‘l'on comprend très-bien qu'un scribe qui était éloigné du pays, et qui ne connaissait pas les personnages, très obscurs en effet, [...] ne jugeait pas nécessaire de répéter ces noms’. Ook L. WENSELEERS, De pels van de vos, p. 17, wijst op deze mogelijkheid.

voetnoot(123): E. MARTIN, Observations, p. 8. Dit ‘Hesdin’ komt in de andere varianten niet voor, waaruit we kunnen besluiten dat het hier om een kopiisteningreep gaat.

voetnoot(124): E. MARTIN, Observations, p. 77.

voetnoot(125): J. Dufournet, de Franse Renartautoriteit, opent zijn studie van branche Roq. XI (Martin br. XII), Les vêpres de Tibert le Chat, met het stukje ‘Une oeuvre enracinée dans le terroir normand de la fin de XIIe siècle’. De auteur van deze branche, Richard de Lison, geeft in zijn tekst zoveel details dat ‘il est possible de reconstituer l'itinéraire de Tibert et de Renart qui évoluent à l'ouest de l'arrondissement de Bayeux’ (p. 9).

Vorige Volgende