Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde

[p. 219]

1. Datering, auteur en handschriften

(1) Een studie over het landschap in VdvR hoeft niet uitvoerig in te gaan op de datering van VdvR. We constateerden dat de historisch-geografische benadering wat de datering betreft, vele interessante voorstellen opleverde, maar geen definitieve oplossing. Gezien een aantal dateringspogingen vanuit diverse invalshoeken naar de periode 1230-1260 wijzen, volgen wij deze ‘consensus’ (o.a. J. Grimm, F. Buitenrust Hettema, I. Teirlinck, E. van den Berg⁽¹⁾, A.Th. Bouwman, M. Gysseling in zijn eerste studies, L. Peeters en J.D. Janssens).

(2) Met betrekking tot het probleem van het enkel of dubbel auteurschap lijkt men naar een consensus te gaan⁽²⁾. Wij beschouwen in onze verdere studie het Reynaertverhaal zoals het overgeleverd is in de handschriften A en F, als het werk van één auteur, nl. van Willem. We sluiten ons hier aan bij de visie van o.a. F. Lulofs, F.P. van Oostrom, A.Th. Bouwman en J.D. Janssens. VdvR is een te subtiel geconstrueerd geheel om een dubbel auteurschap aan te nemen. Nergens in het werk zijn duidelijke breuken te bespeuren die op een dubbel auteurschap wijzen. Meer nog: alleen een knap componerend auteur kan de verschillende motieven en verhaaldraden tot een organisch geheel samenvoegen⁽³⁾.

(3) Dé Reynaerthandschriftenstudie bestaat nog steeds niet⁽⁴⁾. Vóór 1907 was hs. A de basis van de Reynaertstudie. Wel had J.W. Muller er in zijn proefschrift reeds op gewezen dat de lezing LB × A meermaals in het voordeel van LB uitviel⁽⁵⁾. Voor F. Buitenrust Hettema (in 1910)

(1) E. VAN DEN BERG, Middelnederlandse versbouw en syntaxis. Utrecht, 1983, p. 224.

(2) Uitzondering is L. WENSELEERS, De pels van de vos, p. 209 e.v. Voor een overzicht van de problematiek en de verschillende hypothesen, verwijzen wij naar de synthese in: F.P. VAN OOSTROM, Benaderingswijzen van de ‘Reinaert’, p. 16-17. Zie verder o.a. nog Prof. Dr. J. van Mierlo S.J. en de proloog van de Reinaert. Huldegave. Zwolle, 1953; F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 43-44; P. DE KEYSER en A. VAN ELSLANDER, Van den Vos Reynaerde, p. xii-xxi: 2. Het dubbel auteurschap: Arnout en Willem; A.Th. BOUWMAN, Reynaert en Renart, p. 46 en: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 173-174.

(3) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 157 en p. 169, maakt dit in navolging van M. Delbouille zeer aannemelijk voor de doorgetrokken ontleningen van de eerste branche.

(4) Het grootste aantal notities vinden we bij J.W. Muller in zijn Critische commentaar van 1917. In 1952 stelde W.Gs Hellinga in zijn synoptisch-diplomatische Reynaerteditie een project voor om de definitieve handschriftenfiliatie op te stellen. Het Reynaertproject bleef echter beperkt tot deel I. In het recente verleden deelde F. Lulofs mee hierover onderzoek te willen verrichten, maar tot nu toe publiceerde hij nog weinig. We hopen dat hij dit plan niet loslaat.

(5) J.W. MULLER, De oude en de jongere bewerking van den Reinaert, p. 13-14.

[p. 220]

liggen de verhoudingen duidelijk: A is een afschrift, wat blijkt uit ‘verschrijvingen en omissies’, maar het bevat in vergelijking met ‘de andere’ toen bekende handschriften weinig fouten. Handschrift F schat hij minder hoog: ‘De taal waarin, 't aantal onjuistheden, de tekst op zich zelf genomen, dit alles maakt dit hs. van minder waarde als a’⁽⁶⁾. Ook voor W.Gs Hellinga⁽⁷⁾ is het Comburgse handschrift dé grondslag voor de Reynaertstudie. De kopiist van A was een fantasieloze, kritiekloze afschrijver, ‘een scriptor zonder meer’⁽⁸⁾. Hij was een kundig vakman, die weinig fouten maakte en die enkel de spelling moderniseerde. De kopiist werkte rechtstreeks naar wat Hellinga de Codex-1200 noemt. F daarentegen is een kopie van een ‘gecompliceerde redactie van de bewerking’⁽⁹⁾. De kopiist van F is vaak bijzonder slordig en onverschillig omgesprongen met de tekst. Ook P. de Keyser, F. Lulofs en A.Th. Bouwman gebruiken hs. A in hun tekstuitgaven of studies als basis.

De opvatting van J.W. Muller in zijn Critische commentaar van 1917 is genuanceerd. Hij heeft het over de ‘talrijke onloochenbare verschrijvingen’ van hs. A. Toch is A als ‘eenige grondslag’ beter te gebruiken dan F. Beide zijn echter noodzakelijk voor de Reynaertfilologie. A is een nauwkeurig Vlaams afschrift van een vrij slechte legger, F een slordig Hollands afschrift van een vrij goede legger⁽¹⁰⁾. F is een dankbare aanvulling om corrupte plaatsen uit A te corrigeren en aan te vullen.

De meest accurate beschrijving van de handschriften geeft M. Gysseling⁽¹¹⁾. Volgens Gysseling vertegenwoordigen de handschriften A, E, F en G vier verschillende tradities.

De meest betrouwbare passages zijn deze waar naast A en F ook fragmenten als getuige zijn. In ons eigen onderzoek gebruiken wij alle beschikbare varianten in versies en redacties waar dit relevant is⁽¹²⁾. Met M. Gysseling, J.W. Muller, en anderen nemen wij aan dat de overgeleverde redacties van VdvR in een zekere mate onafhankelijk van elkaar

(6) F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. CXXXVI.

(7) Hellinga bespreekt de Reynaerthandschriften vooral in zijn codicologische Kroniek, die hij samen met P.J.H. Vermeeren gepubliceerde, m.n. in: Codicologie en Filologie XV. Filologie en Paleografie II, in: SpL, 9 (1965-1966), p. 59-62 en in Naamgevingsproblemen in de Reynaert, p. 4-5.

(8) W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 4.

(9) W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 4.

(10) J.W. MULLER, Critische commentaar op Van den Vos Reinaerde. Naar de thans bekende handschriften en bewerkingen. Utrecht, 1917, p. 15.

(11) M. GYSSELING, Nieuwe gegevens over de Reinaert, kol. 321-328.

(12) De verschillende redacties lichten ons niet alleen in over de oorspronkelijke Reynaert, maar geven informatie over de receptie van de tekst in de loop van latere eeuwen. Meteen kunnen hieraan ook conclusies vastgeknoopt worden m.b.t. de receptie van bijvoorbeeld de toponiemen in latere stadia. Wij komen hier later uitvoerig op terug.

[p. 221]

zijn⁽¹³⁾. Het is duidelijk dat er verschillen tussen hs. F en hs. A zijn, maar die zijn in de meeste gevallen niet van beslissende aard om het ene handschrift boven het andere te verkiezen. Nu eens heeft de lezing van F de voorkeur (bijv. in de proloog), dan weer die van A (bijv. het slot). De handschriften A en F verschillen het sterkst in de proloog en in het slot. Er is reeds meermaals voorgesteld dat de (eerste) proloog (v. 1-10) later toegevoegd zou zijn⁽¹⁴⁾. Nog meer verschillende meningen zijn er over het slot van het verhaal zoals dat in de verschillende handschriften is overgeleverd. Geen twee Reynaertteksten hebben hetzelfde slot. Ook B en L brengen geen oplossing. De tekst van B heeft om voor de hand liggende redenen een ander slot: de auteur van RII moest de slotpassage van VdvR aanpassen om een verlenging van de hofdag mogelijk te maken. Blijven dan nog A, F en L. De auteur van L, een vroege getuige van de Reynaerttekst, eindigt met een aetiologische slotscène. Belijn vlucht weg van het hof en zoekt zijn toevlucht bij de mens. De slotpassage in L vertoont een aantal gelijkenissen met het slot van A. Belijn is het ‘zwarte schaap’ en wordt als zoenoffer gegeven, terwijl Reynaert vogelvrij wordt verklaard. Op het einde van A is na enig reconstructiewerk een acrostichon te vinden, waarin Willem zijn naam, na het openingsvers, nog een tweede keer noemt⁽¹⁵⁾. De eerste regel en de laatste versregels verwijzen formeel naar elkaar. Wij beschouwen in het verdere verloop van deze studie zowel de proloog, het slot⁽¹⁶⁾, als de zogenaamde ingelaste passages (vooral de ‘pudenfabel’⁽¹⁷⁾) als het werk van één en dezelfde dichter, Willem. Een inhoudelijk argument voor deze stelling is de slotregel van de Comburgse redactie: ‘Ende maecten pays van allen dinghen’ (A 3469). De vrede verwijst terug naar de openingsverzen van het eigenlijke verhaal, met name de Natureingang

(13) Toch gaan wij niet zo ver als M. Gysseling. De zeer oude, bevoorrechte tekstgetuige E is verwant met F (zie hiervoor J.W. Muller, W.Gs Hellinga, D.A. Stracke, e.a.). De consensus hierover is bijna algemeen (een uitzondering hierop is Gysseling in de Inleiding tot de Reynaerthertaling van K. Jonckheere, p. 37-39). Betreffende L geeft M.C.J.M. JONKERS, Reynardus en Reynaert, p. 56-96, interessante gegevens. Hij merkt op dat als F aantoonbaar fout is, A met L strookt en dat als A verdacht is, L met F overeenstemt. Hij besluit voorzichtig ‘dat L een oudere fase dan A en F vertegenwoordigt (die dan nogal vaak in B bewaard is gebleven’) (p. 96).

(14) Zie o.a. L. PEETERS, Het auteurschap in de Reinaertprologen, in: WT, 29 (1970), kol. 265-272.

(15) Dit acrostichon werd in 1925 ontdekt door mevrouw De Vreese-Kroon (vgl. onze n. I 380). Zie ook Mullers geëmendeerde lezing van A 3461-3469, in zijn kritische editie van 1944, p. 220 (bij Muller de verzen 3492-3500).

(16) Door J.W. MULLER, o.a. in zijn Exegetische commentaar, p. 181-183, als onoorspronkelijk beschouwd. Deze zienswijze werd ook gevolgd door G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 288, maar bestreden door (o.a.) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 369-371.

(17) J.W. MULLER, in zijn Exegetische commentaar, p. 134-135, twijfelt, maar gaat niet zover als W.J.A. Jonckbloet, J. Verdam en W.L. van Helten, die hierin een interpolatie van een latere kopiist zien.

[p. 222]

in A 41 e.v. Zowel formeel als inhoudelijk heeft Willem begin en eind van zijn verhaal verbonden. Wij zullen dit verderop uitwerken.

Wij baseren ons voor de analyse op de Comburgse redactie om praktische redenen:

(1)	hs. A behoudt het slot van het Reynaertverhaal van Willem;
(2)	de Reynaertfilologie heeft zich bijna steeds gebaseerd op hs. A. Meteen wordt ons onderzoek in die traditie geplaatst;
(3)	de Comburgse redactie is de best bereikbare omdat ze in facsimile werd uitgegeven^(18).

(18) J.D. JANSSENS, Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift. Leuven, 1991. We konden daarenboven dit handschrift - zij het kort - zelf consulteren en wij werkten mee aan de transcriptie en de publikatie ervan.