Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde

[p. 188]

III. Andere benaderingswijzen en de studie van G.-H. Arendt

In het voorgaande overzicht werd de Reynaertruimte veelal beperkt tot de studie van een realistisch landschap. Vooral de Reynaerttoponiemen werden bestudeerd en gelokaliseerd, maar ook de rivier, de wildernis en het dorp waren lokaliseerbaar en verwezen naar werkelijke dertiendeeeuwse plaatsen. Er was dus sprake van een zeker realisme in de Reynaert.

Her en der waren reeds pogingen om de ruimtelijke gegevens in een breder perspectief te bekijken en ze te verbinden met tekstinterne en intertextuele elementen. Dit onderzoek zou uitmonden in een nieuwe visie op het Reynaertlandschap in de dissertatie van G.-H. Arendt. Vooraleer deze studie wordt geanalyseerd, worden enkele studies die Arendts werk rechtstreeks hebben beïnvloed, besproken.

Enkele schuchtere pogingen om de Reynaertruimte anders te benaderen, zijn te vinden in de exegetische commentaar van F. Buitenrust Hettema⁽⁵⁵⁵⁾. Hij somt een aantal vindplaatsen van Reynaerttoponiemen op dat ook in andere Middelnederlandse verhalen verschijnt. Zo komt ‘Doringhen’ voor in Maerlants Alexander (VII, v. 1438), in de Spiegel historiael (III6 3, v. 20), in de Troye-roman (v. 29005) en in de roman van de Lorreinen (I, v. 1403). Hoewel F. Buitenrust Hettema deze vermeldingen niet expliciet becommentarieert of interpreteert, maar ze enkel opneemt ter completering van zijn documentatie-apparaat, bieden ze nieuwe perspectieven voor een intertextuele benadering van de ‘matière renardienne’.

In navolging van F. Buitenrust Hettema besteedt J.W. Muller in zijn Exegetische commentaar (1942) aandacht aan de toponymie in andere literaire werken. Een voorbeeld hiervan is de behandeling van ‘Babilonien’, dat o.a. in Floris ende Blancefloer en een aantal malen in Maerlants Alexander voorkomt. De verwijzingen naar de Alexander interpreteert Muller als parodie. Babylonië wordt ook in de Reynaert gebruikt om een veraf gelegen fabelachtig en sprookjesachtig land aan te duiden⁽⁵⁵⁶⁾. Muller heeft oog voor de literaire waarde van de plaatsbepalingen. Hoewel hij ervan overtuigd is dat vele plaatsen refereren aan een middeleeuwse werkelijkheid, zal hij met enkele notities de weg effenen voos verder onderzoek.

(555) F. BUITENRUST HETTEMA, Van den vos Reynaerde. II, p. 88-96.

(556) J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 7-8. Bovendien meent Muller dat dit toponiem naar het Nederlandse Babiloniënbroek zou kunnen wijzen. Zie onze p. 69.

[p. 189]

In de verzen A 1694-1696: ‘Nu was buten rechter vaert [...] Een pryoreit van zwarten nonnen’ verbindt hij ‘buter rechter vaert’ met een morele appreciatie: dit is ‘ter zijde van den rechtstreekschen weg, de rechte strafe [A 1703]; toch ook wel met ironische toespeling op G.'s kort te voren [A 1682-1683] uitgesproken waarschuwing tegen “zedelijke” afdwaling’ (p. 102-103). De ‘rechte straat’ is een synoniem van de heerweg, de grote weg, of de rechtstreekse weg, maar deze krijgt zedelijke implicaties als we over zijpaden spreken⁽⁵⁵⁷⁾. Ook het vers A 2514, ‘Die coninc sprac: 'Ic ware ontweghet’, heeft morele implicaties. De koning is het spoor bijster, verbijsterd, ‘van den (rechten) weg (der rede) afgedwaald’, is krankzinnig geworden (p. 141). In de commentaar van J.W. Muller ligt de kiem van een morele interpretatie van, sommige Reynaertscènes.

Ook de landschapsschildering van de plaats waar Ermenrics schat verborgen ligt, krijgt J.W. Mullers aandacht. Geïnspireerd door de tijdgeest beschrijft hij deze scène als volgt:

De geheele, van een opmerkelijk, ontwakend natuurgevoel en eenzaamheidsbesef blijk gevende schildering heeft de kennelijke bedoeling, de plaats te kenschetsen als eens geheimzinnig-spookachtige, ‘onghehiere’, ‘nare’, en daardoor eenzame plek, geschikt ter verberging van een gestolen schat⁽⁵⁵⁸⁾.

De beschrijving van deze plek door de Reynaertdichter, Willem, ‘den bijbelvasten clerc’, is volgens Muller (in navolging van F. Buitenrust Hettema, die het niet echt expliciteert) ontleend aan Jesaja 34, 10-11 in de Vulgaat⁽⁵⁵⁹⁾.

J.W. Muller baseert zich vaak op de materiaalverzameling van F. Buitenrust Hettema. Het is zijn verdienste dat hij het aangeboden

(557) J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 103: ‘met toespeling op R. 's afdwaling van de zedelijke “rechte strate” naar zedelijke “zijpaden”’.

(558) J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 145. Hij vraagt zich af of deze scène aan de bijbel ontleend is. Ook n.a.v. de beschrijving van Cantecleers ommuurde tuin heeft hij het over ‘Een vriendelijke schildering der lente: blijk van een ontwakend natuurgevoel’ (p. 39).

(559) ‘a generatione in generationem desolabitur, in saecula saeculorum non erit transiens per eam. Et possidebunt illam (scil.: terram) onocrotalus (Stv.: roerdomp) [...] et ericius (Stv.: nacht-uyl); ibis (Stv.: schuyfuyt) et corvus (Stv.: rave)’, in: J.W. MULLER, Exegetische commentaar, p. 145. Vgl. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 115. Ter vergelijking: Statenbijbel: Jes. 34, 10-11: ‘10. Van geslacht tot geslacht zal het woest zijn; tot in eeuwigheid der eeuwigheden zal niemand daar doorgaan. 11. Maar de roerdomp en de nachtuil zullen het erfelijk bezitten, en de schuivuit en de raaf zullen daarin wonen.’ Waarom J.W. Muller en, in zijn spoor, G-H. Arendt, naar de Statenbijbel grijpen, is niet duidelijk. Muller schept verwarring door de overeenkomstige woorden uit de Statenbijbel achter de Latijnse termen uit de Vulgaat ‘ericius’ (egel), ‘ibis’ (ibis) en ‘onocrotalus’ (pelikaan) te plaatsen. Hij maakt wel duidelijk dat er een verwantschap bestaat tussen de later in de Statenbijbel opgenomen woorden en de in de Kriekeputte-passage vermelde dieren.

[p. 190]

materiaal interpreteert en zo G.-H. Arendts studie rechtstreeks voorbereidt.

W. Gs Hellinga geeft de toponiemenstudie een nieuw elan in Naamgevingsproblemen in de Reynaert⁽⁵⁶⁰⁾. Hoewel hij de traditionele Reynaerttoponiemenstudie verdedigt, meent hij dat de lezer-toehoorder meer informatie te verwerken krijgt dan alleen een naam die naar een concrete werkelijkheid verwijst. Zijn stelling dat de naamgeving (bijna per definitie) dubbelzinnig, zelfs scabreus is, demonstreert hij aan de hand van antroponiemen zoals Ogerne en Alente, maar ook aan de han van toponiemen.

In de eigenlijke naamgevingsstudie onderscheidt Hellinga een aantal naamgevingsprincipes, vooral (maar niet alleen) met betrekking tot de antroponiemen, aspecten van ‘één naam-waardering’ (p. 8): taboenaamgeving, het leggen van sibbeverbanden en de differentiatie tussen kinder- en volwassenennamen. Een mooi voorbeeld van taboenaamgeving is Malcroys. Reynaerts burcht wordt slechts één keer Malcroys genoemd. Maupertuus was de oorspronkelijke taboenaam en betekende zoveel als ‘nietswaardige woning’. Dit drukt een soort valse bescheidenheid uit waarmee de eigenaar zijn hoogmoedige tegenstanders wil vermurwen. Door het veelvuldig gebruik van deze naam waren de geladenheid en het taboekarakter van deze naam verdwenen. Op den duur betekende Maupertuus alleen nog zoiets als Reynaerts ‘home-and-castle’ (p. 11). Grimbeert noemt de kluis waarin Reynaert zich heeft teruggetrokken Malcroys in A 273.

Volgens het beginsel van het Middeleeuwse identiteitsprincipe zijn malcroys en maupertus in hoge mate op elkaar betrokken [...] Malcroys is als het ware een taboe-vondst, die met de kleine toelichting welke Grimbeert geeft, haar functie prachtig uitoefent: noemen en toch niet prijsgeven (p. 11).

In een bijlage gaat Hellinga in op het middeleeuwse verfijnde en ingenieuze vormenspel. Telkens als we een eigennaam ontmoeten, moeten we zoeken naar de pointe die erachter zit. Vergissingen zijn mogelijk, maar het principe van het vormenspel is steeds aanwezig⁽⁵⁶¹⁾. Het is belangrijk de verhouding tussen de normale vormen en de spelvormen te kennen⁽⁵⁶²⁾. Elmare, een reële priorij, is een test case. Hellinga wijst

(560) In: Onomastica Neerlandica. Leuven, 1952. Zie onze p. 72 e.v.

(561) W.Gs HELLINGA, Naamgevingsproblemen, p. 20: ‘Men kan dan tot het inzicht komen dat het vormenspel altijd nog iets ingewikkelder is en de humor altijd nog iets scabreuzer dan men bij de voorlaatste interpretatie meende. Het is in methodologisch opzicht dan ook nuttig, er van uit te gaan dat wij, geremd door onze andere, twintigste-eeuwse, geestesstructuur en ons onvermijdelijk tekort aan kennis van taal en tijd, het nooit te vèr kunnen zoeken.’

(562) Verwijzend naar het streng gereglementeerd vormenspel en de beschrijving ervan in E.R. CURTIUS (Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter) en E. DE BRUYNE (Etudes d'esthétique médiévale. I-III. Brugge, 1946) meent hij dat men nooit ver genoeg kan zoeken. Naamgevingsproblemen, p. 20.

[p. 191]

erop dat men ‘naar vele kanten [moet] zien en erom denken, dat bij het incidenteel dominant worden van één aspect ook alle andere nog meespelen’ (p. 23). Dat er zes monniken waren, is historisch juist, dat ze in armoede leefden niet; integendeel, de monniken die er verbleven waren ‘paters-goedleven’, die het niet zo nauw namen met ascese en contemplatie. Bovendien hadden kleine kloosters een slechte naam op seksueel gebied. Als we weten dat Isegrim er de klokken luidde (A 1483-1498) en we verbinden hiermee de klepelsymboliek na de aanslag op de pastoor (‘Dat hi ludet met eere clocken’), is er weinig verbeelding nodig om in deze scène vele dubbelzinnigheden te ontdekken. Hellinga vraagt zich nu af waarom de wolf dit spel in ‘El(le)mare’ leert. Hij zoekt het ver: in het MNW, II 615, vindt hij het zeldzame ‘elle’ en de verwijzing naar Horae Belgicae, VII, 25⁽⁵⁶³⁾: ‘die bi een anders vriendinne leghet’. De ‘paters-goedleven’ van Elmare waren de heren van ‘Casanova-welbekend’. Ook Reynaert is ‘een van Elmare’ geweest, wat bijzonder pijnlijk is voor de wolf, want Reynaerts vriendin is nu juist Hersinde, Isegrims ‘wijf’. Het middeleeuwse publiek heeft gebulderd (p. 24).

Hetzelfde principe van dubbelzinnige en scabreuze naamgeving past Hellinga in 1958 toe op de toponiemen ‘Babilonien’ en ‘Mompelier’⁽⁵⁶⁴⁾. In Babylonië zit naast de vreemde, verre plaats een spelelement. In de naam zit het middeleeuws Latijnse ‘babilio’, d.i. ‘zot’ of ‘schuinsmarcheerder’ verscholen. De proloog luidt als volgt: ‘Weet ik hoe mijn sujetten heten en hoe de fine fleur van mijn publiek heet, ik Willem de jongleur, die de wereld in het zotte zet en menigeen een scheve schaats laat rijden?!’ (p. 359). ‘Mompelier’ is de Zuidfranse stad Montpellier, waar men medicijnen studeerde. In dit toponiem zit ook het Middelnederlandse ‘mompen’ verborgen. Hoewel Hellinga van dit ‘mompen’ geen enkele bewijsplaats citeert, verklaart hij het in een scabreuze context. Het gaat om een obscene passage waarin Tibeert Reynaert aanbiedt om hetzelfde spelletje te spelen als met Cuwaert in A 144-145 (p. 369).

Voor Hellinga speelt in de toponiemenkeuze een dubbel mechanisme: enerzijds heeft het toponiem een referentiële waarde en structureert het de ruimte, anderzijds wordt de keuze mede bepaald door obscene taalspelletjes. Welk mechanisme voor de toponiemenkeuze primair was, moet voor ieder toponiem afzonderlijk onderzocht worden. De methode van Hellinga om het dubbel taalspel te zoeken, overtuigt ons voor een aantal vrouwelijke antroponiemen (Ogerne, Alente, enz.). Ook de

(563) Hellinga verwijst foutief naar p. 19. Vgl. onze n. I 288.

(564) W. Gs HELLINGA, Het laatste woord is aan Firapeel, in: Maatstaf 6 (1958), p. 353-373.

[p. 192]

voorstellen in verband met de toponymie zijn verleidelijk. Toch moet men zich afvragen of dit principe constant werd toegepast én of we hier niet te maken hebben met ‘Hineininterpretierung’. De priorij Elmare riep bij het primaire Reynaertpubliek wellicht genoeg connotaties op, zonder dat het taalspel daar nogmaals de nadruk op moest leggen.

Meer onderzoek naar de naamgeving in middeleeuwse verhalen en middeleeuwse dierenverhalen in het bijzonder, is hier noodzakelijk. Het is tevens de vraag of dit principe, dat frequent werd toegepast in de Latijnse literatuur, zo maar toepasbaar is op de volkstaalliteratuur, en meer in het bijzonder op dierenverhalen in de volkstaal. H. Pleij heeft het principe van de spelnaamgeving in laat-middeleeuwse carnavalsteksten aangetoond⁽⁵⁶⁵⁾. Hij onderscheidt twee types van spelnaamgeving. Bij een eerste type worden op een bepaald moment voor een bepaalde groep bekende gebeurtenissen of hoedanigheden opgeroepen: bijv. ‘Geel’, dat sinds de middeleeuwen wordt geassocieerd met zwakzinnigenzorg. Dit type is niet gemakkelijk te herkennen omdat het vaak om lokale, raadselachtige en tijdgebonden associaties gaat, die voor buitenstaanders in plaats en tijd vaak onoplosbaar zijn. De tweede vorm betreft een type waar de naam zelf de dubbelzinnigheid inhoudt, type: ‘Zottegem’. Ook hier moet de moderne onderzoeker vaak afhaken. Pleij citeert als voorbeelden van het tweede type ‘Oest polre’, ‘Oedekiins kerke’ en ‘Oestvoren’. Deze plaatsen zijn reële toponiemen, maar ze worden in de burgerlijke vastenavondteksten in een dubbele zin gebruikt: als reële toponiemen, maar ook als spelvormen: ‘Oest’ wordt verbonden met ‘hoest’ en ‘winden laten’ en ook met onhandigheid of onkunde⁽⁵⁶⁶⁾. Een pol(l)e is een minnaar of een bedrogen echtgenoot. In ‘Oest-polre’ wonen dus hoorndragers.

Volgens ons houdt de vermelding van Elmare in VdvR een associatie van het eerste type in. Bij Babylonië en Montpellier is dit geenszins het geval. Of in de drie gevallen een dubbelzinnigheid in de vorm aanwezig is, kan niet volledig uitgesloten worden. De bewijsvoering van Hellinga is niet overtuigend.

W.Gs Hellinga's visie wordt deels gevolgd door F. Lulofs. Volgens Lulofs zou de ‘schuinsmarcheerder’ in ‘Babilonien’ eerder een grapje zijn geweest ‘voor geleerden onder elkaar’⁽⁵⁶⁷⁾. Zelf denkt hij aan

(565) H. PLEIJ, Het gilde van de Blauwe Schuit. Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen. (2de druk.) Amsterdam, 1983. Zie het stukje over: Geladen namen, p. 117-125. Interessant is ook dat spelvormen zeer duidelijk en frequent aanwezig zijn in artiestennamen (hij verwijst naar ‘Penninc’ en ‘Vostaert’, p. 119).

(566) Uitgewerkte voorbeelden in: H. PLEIJ, Het gilde van de Blauwe Schuit, p. 117.

(567) F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 201. Meer dominant zijn in het geval ‘Babilonien’ volgens Lulofs de parallellie met de Oosterse romans en de mogelijke verwijzing naar de toren van Babel en de spraakverwarring. Terloops willen wij erop wijzen dat er m.b.t. de publieksgroep een contradictie bestaat tussen Hellinga's bekende auteurstheorie van Willem de joculator, die voor het volk optreedt op de Gentse Vrijdagsmarkt en het vernuftig taalspel met de eigennamen. W.Gs Hellinga dacht in Naamgevingsproblemen ook reeds aan een primair adellijk Reynaertpubliek: ‘dan kunnen wij begrijpen, hoe het plezier, aanvankelijk aan de tafel van de heren kenners en later onder het publiek op de markt...’ (p. 24).

[p. 193]

dubbelzinnige trekjes in het toponiem ‘Portegale’, waar naast het land kan gedacht worden aan een omschrijving voor ‘aarsgat’, ‘de poort die zingt’ (p. 218).

*

W.Gs Hellinga's Naamgevingsproblemen is vernieuwend voor de interpretatie van VdvR op microstructureel vlak. G.-H. Arendts dissertatie⁽⁵⁶⁸⁾ is richtinggevend voor de macrostructurele interpretatie van het verhaal. Arendt breekt met de historisch-geografische traditie en stuurt in navolging van de structuralisten en van H.R. Jauß de Reynaertstudie in een andere richting. Zijn andere kijk geeft het Reynaertonderzoek een nieuwe adem. Geen enkele andere Reynaertpublikatie tot dan toe heeft zoveel recensies gekregen en zoveel emotionele reacties losgemaakt. Vooral het radicale afzweren van het historisch-geografisch onderzoek werd niet geapprecieerd. Door de zwakke kanten van zijn onderzoek dreigden de positieve aspecten in de vergeethoek te geraken. Wij zullen in de volgende paragrafen de stellingen van G.-H. Arendt uitvoerig bespreken omdat wij ervan overtuigd zijn dat Arendt de moderne Reynaertinterpretatie heeft mogelijk gemaakt⁽⁵⁶⁹⁾.

G.-H. Arendt wil bewust een totaalinterpretatie van VdvR naar voren schuiven: ‘Es handelt sich um den ersten größeren Versuch einer

(568) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur des mittelniederländischen Tierepos ‘Van den vos Reynaerde’. Keulen, 1965. Het duurt enige tijd vooraleer deze studie, die op 28 november 1964 als dissertatie werd verdedigd aan de filosofische faculteit van Keulen en in 1965 te Keulen gepubliceerd werd, bekendheid kreeg, dit ondanks het feit dat de Nijmeegse hoogleraar W.J.M.A. Asselbergs als co-promotor optrad. Dat het werk werd voorgesteld aan een filosofische faculteit van een Duitse stad is hier allicht niet vreemd aan. De studie kreeg in Nederland slechts bekendheid door de recensies en de opname in G. Knuvelders Handboek. De eerste Vlaamse sporen vinden we in de bespreking van de lezing van M. Gysseling tijdens het Leuvense ‘Animal Epic’- colloquium in 1972. In Vlaanderen werden de inzichten van Arendt vooral bekend gemaakt door de Leuvense professoren E. Rombauts (doch met veel reserves) en N. de Paepe. Momenteel is deze studie in Vlaanderen enkel in academische kringen bekend. Een andere reden van het laattijdig doordringen van Arendts dissertatie is het feit dat het werk niet in boekvorm en slechts in een beperkte oplage werd uitgegeven (vgl. F.P. VAN OOSTROM, Benaderingswijzen van de ‘Reinaert’, p. 19). Blijkbaar werd ook lang gewacht met het versturen van recensie-exemplaren. F. Lulofs vermeldt in zijn kritiek dat hij het boek pas in 1967 toegestuurd kreeg. Lulofs' recensie verscheen uiteindelijk in: TNTL, 85 (1969), p. 32-47.

(569) Wij concentreren ons vooral op de ruimtebenadering. We behandelen deze studie zo uitvoerig omdat het Reynaertonderzoek van de laatste kwarteeuw sterk op de resultaten van G.-H. Arendt steunt en omdat Arendts literaire ruimtebenadering de basis vormt van onze verdere analyse. Zo kunnen wij ook onze eigen visie beter profileren.

[p. 194]

geschlossenen Textinterpretation des Werkes’ (p. 72). Daarom onderzoekt hij de bouwprincipes van de epische wereld in de tekst: de ruimte- en tijdstructuur, de handeling en de personages.

Arendt lokaliseert het verhaal in Vlaanderen. Hij voegt er echter onmiddellijk aan toe dat het Reynaertlandschap overal te situeren is als we de plaatsnamen en de riviernamen weglaten. Het Reynaertlandschap is geen realistisch, historisch-geografisch, wel een traditioneel episch landschap, dat geactualiseerd wordt door het toevoegen van een aantal door het publiek gekende toponiemen:

Es handelt sich nicht um eine durch realistische, geographisch-naturalistische Ortsbeschreibungen fixierte Lokalisierung [vgl. J.W. Mullers uitspraken over het Vlaamse platteland, de heide, de kloosters, enz.] oder gat Nationalisierung, [vgl. F. Buitenrust Hettema, inleiding p. XCIII: ‘In dat zijn land nationaliseert Willem de Reynaert-aventure, en maakt zo zijn compositie tot een nederduits, een diets, in zonderheid een vlaams nationaal epos’] sondern um eine Aktualisierung und Umwertung einet im übrigen traditionellen epischen Landschaft mit Hilfe von Dorf-, Kloster-, Fluß- und Städtenamen, die dem Publikum vertraut sind. (p. 73).

De toponiemen dienen als concretisering van een episch landschap. Willem schetst zijn poëtische wereld hier en nu, in een concreet Vlaams landschap, maar terzelfdertijd beeldt hij een heroïsch avonturenlandschap uit. Het concretiseren (‘beheimaten’) van het episch landschap betekent meteen ook het ont-heroïseren ervan. Dit kadert in Willems satirische doelstellingen: de Vlaamse toehoorder wordt erop gewezen dat ook in het vertrouwde landschap de universele chaos voorkomt (p. 75). Een realistische natuurbeschrijving in een middeleeuws epos is een anachronisme. Wanneer de Reynaertauteur een concreet toponiem met een landschappelijk element (bijv. Hijfte met de ‘woestine’) verbindt, wil hij een conventioneel stemmingslandschap actualiseren⁽⁵⁷⁰⁾. Het nooit vernoemde dorperlijke Vlaanderen wordt de navel van de wereld. De handeling wordt gesitueerd in piepkleine en onbenullige plaatsjes. Samenzweringen en beslissingen die er tot stand komen, beïnvloeden de wereld tot in ‘Sassen’ en ‘Doringhen’.

Toch sluit Arendt niet uit dat ‘Be(l)sele’ in A 2096 en de samenzweringsplaats ergens tussen Hijfte en Gent (A 2263) verwijzen naar een historische gebeurtenis. Hij legt zich erbij neer dat de moderne lezer deze allusies niet meer kan ontcijferen en is ervan overtuigd dat dergelijke allusies geen enkel belang hebben voor ‘die Intention des Gesamtepos’ (p. 74-75). Arendt meent dat men in VdvR geen weerspiegeling

(570) Een voorbeeld van een heel andere aard is het vernoemen van Gent in A 92: ‘So wenig wie die Nennung des Stadtnamens ist auch die Erwähnung der Lakenindustrie ein realistischer Zug, der bewiese, daß Willem sozusagen als “Augenmensch” die sinnliche Anschauung in die Dichtung hineintrüge.’ Gents laken was toen spreekwoordelijk bekend. (Die satirische Struktur, p. 76.)

[p. 195]

vindt van een dertiende-eeuwse politiek-historische werkelijkheid. Willem wil geen Vlaamsnationaal epos creëren, ook geen conventioneel epos door een realistisch vervangen, noch een komische pendant ervan, noch een landschap uit de hoofse ridderroman scheppen. De Vlaamse eigennamen wijzen naar een andere dan een geografische realiteit: ‘Willems “Flandern” aktualisiert vor einero flämischen Publikum des 13. Jh die “moralische Landschaft” einer zeitlosen menschlichen Wirklichkeit, der gesamten Welt’ (p. 79).

Het landschap staat in VdvR niet op zichzelf, wordt niet om zichzelf beschreven. Willem stelt twee werelden tegenover elkaar. De werkelijkheid die er zou moeten zijn, zoals die getekend wordt in de Natureingang, en de werkelijkheid die er feitelijk is, waarvoor Willem het beeld van de ‘woestine’ creëert. Arendt analyseert beide werelden in het kader van Willems satire. Uiteindelijk zal zich een omgekeerde wereld manifesteren: het blijkt dat het landschap van de Natureingang wordt gekenmerkt door een ‘buten weghe’-zijn en dat de redding enkel te vinden is in de ‘woestine’.

De hofwereld roept reminiscenties aan Arturs hof op⁽⁵⁷¹⁾. Er wordt een locus amoenus opgebouwd: het hof is te situeren in het dal (Tempe-topos). Dit idyllische beeld wordt slechts verstoord door de aankomst van de haan. Cantecleer neemt het motief van de Natureingang weer op en beschrijft hoe hij in een beschermde ommuurde tuin (hortus conclusus) gelukzalig, paradijselijk leefde. Door zijn eigen domheid begeeft Cantecleer zich ‘buten muere’. De orde wordt nog even (schijnbaar) hersteld: de kip krijgt een staatsbegrafenis.

Arendt weidt uit over ‘sconinx vrede’, een begrip dat nauw samenhangt met de ruimtestructuur. De koningsvrede dient geïnterpreteerd te worden in politieke (het aanzien van de vorst versterkend) en juridische (hofgerecht) zin. Het kan hier niet gaan om een door het pinksterfeest bepaalde vrede, omdat de verwijzing naar Pinksteren geen reële of historische tijdsaanduiding inhoudt, maar wel een ‘toposhafte’ (p. 84-85). Vandaar dat er geen tegenspraak is tussen hoogdag en rechtszitting (rechtszittingen waren verboden rond kerkelijke hoogdagen). Arendt meent dat de koningsvrede door de dieren wordt geïnterpreteerd als een algehele rijksvrede met een volledig veteverbod. Die vrede geldt enkel op weg naar het hof (‘sconinx gheleede’). In de verschillende werelden gelden andere wetten. Vrede betekent voor Willem een algemene rechtstoestand (p. 87). Er is een kloof tussen de feitelijke en de ideale werkelijkheid. De koningsvrede is in het Reynaertverhaal een metafoor voor de schijn die heerst in de menselijke samenleving, die afgedwaald is van het rechte pad. De juridische terminologie staat in dienst van de bijbelse topos van het pad der deugd.

(571) Hij houdt de vergelijking echter niet lang vol.

[p. 196]

De hoofse ridder wordt niet in een episch of hoofs natuurkader met problemen geconfronteerd, maar wel in het dorp. De verwachtingen van de schijnridderlijke helden (uitgedrukt door de hyperboliek) worden ontmaskerd in de dorpse werkelijkheid. Zij wanen zich in een ‘Großraumige’ werkelijkheid (‘Portegale’, ‘Mompelier’), maar het gebeuren eindigt dicht bij huis, in het dorp, met een flink pak slaag. De vermelding van een aantal objecten in de dorpstaferelen is geen ‘liebevolle Nachahmung einer bestimmten, sinnlich erfaßten Objektwelt’ (p. 90); het gaat om de schaarse, typische bouwstenen van de ‘Schwank’. De dorpelijke wereld is de tegenpool voor de epische, hoofse ruimte.

Tegenover de hofwereld stelt Arendt de Reynaertwereld. Reynaert is het enige dier dat een huis krijgt toegewezen. De bedoeling is Reynaerts wereld ruimtelijk tegenover de hofwereld te stellen: ‘Seine Burg ist eine Welt, die den anderen verschlossen ist’ (p. 92). Reynaerts huis verandert even frequent van naam en uitzicht als Reynaert van masker: ‘veste’, ‘Manpertuus’ en ‘Malcroys’. Ook voor de ‘cluse’ geldt: noemen en niet prijsgeven. De kluis wordt vermeld om Reynaerts afzondering, zijn ‘Weltflucht’ te beklemtonen. De vos leeft alleen en volgt zijn eigen regels. Wanneer in A 513-515 gezegd wordt dat Reynaert vele burchten heeft, dan is dit geen natuurkundige vaststelling dat de vos vele holen heeft. ‘Cluse’, Malcroys en Maupertuus zijn namen van dezelfde vossewoonplaats, aspecten van hetzelfde Maupertuus (het religieuze, het militaire...), die in verband staan met de vosselist. Wanneer de hoofse ridder Bruun naar Maupertuus wordt gestuurd, is Maupertuus de hoofse burcht met een ‘potte’ en een ‘barbecane’. Als Reynaert in gevaar is, kan hij zich nog verder afschermen: in ‘sine donckerste haghedochte’. Het spreken vanuit de diepte en het ‘donckerste’ is de ruimtelijke afspiegeling van Reynaerts bedekte spreken⁽⁵⁷²⁾.

Wanneer een dier zich vanuit de hofwereld naar de vossewereld begeeft, vindt er een ‘Raumwechsel’ plaats. Deze ‘Raumwechsel’ is een metafoor voor het morele gedrag. Bruun ontmoet op weg naar Maupermus drie verdedigingsgordels: een donker woud, een eenzame woestenij en een hoge berg. Het symbolische getal drie wijst op de totale afgescheidenheid van beide werelden. Woud en berg zijn grenzen die we in sprookjes terugvinden. Dat het hier om een topische en morele landschapsschildering gaat, kan men het best constateren bij de ‘woestine’ (p. 97). De ‘woestine’ wordt gekenmerkt door de aanwezigheid van Reynaerts kromme paden. Hier heerst ‘das “Gesetz der Wildnis”, nicht

(572) Arendt verwijst hier naar A 1659: ‘So nuldi spreken ombedect’. Terecht valt hij hier Muller aan die Reynaerts spreken vanuit de haghedochte als een ‘ongerijmdheid’ karakteriseerde (Exegetische commentaar, p. 48): ‘Gerade der Maßstab realistischer Logik hat MULLER häufig zu Deutungen, Streichungen und sogar eingreifenden Textumstellung verführt, die dem Werk ebenso viel Gewalt antun’. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 94-95 n. 6. Wij komen hier op terug.

[p. 197]

das des Königs’ (p. 98). Vanuit het perspectief van de hovelingen is het Reynaertland een topisch avonturenlandschap. De grensoverschrijding zal de moedige ridder echter zeer duur te staan komen. Bruun zal ‘cromme paden’ volgen. Het is onloochenbaar dat de zoölogische werkelijkheid, zoals in Brehms Tierleben beschreven, en de historisch-geografische werkelijkheid niet in tegenspraak zijn met de beschrijving van de kromme paden, maar dit heeft geen belang voor de interpretatie van het werk. Tot nu toe is er in de Reynaertstudie geen aandacht geschonken aan de metaforische functie van de rechte ‘vaert’ en ‘strate’ enerzijds en de kromme paden en het ‘buten weghe’ zijn anderzijds. Dit heeft te maken met het vooroordeel dat in het dierenverhaal naïeve natuurpoëzie zou te vinden zijn en met de overtuiging dat Willem zeker geen moraliserend didacticus is. Willem varieert hier op de klassieke en bijbelse topos van de ‘weg der deugd’, die ook in de hoofse literatuur aanwezig is⁽⁵⁷³⁾.

De analyse van de weg van het hol naar het hof verstevigt Arendts hypothese. Bruuns terugtocht ziet er anders uit. Dat de berg en het woud verdwenen zijn, kan nog verklaard worden door het willen voorkomen van herhalingen. Wanneer Reynaert met Grimbeert op pad is, wordt de ‘woestine’ vervangen door de ‘heide’. Beide woorden dekken ongeveer dezelfde lading⁽⁵⁷⁴⁾. Toch is de woordkeuze opmerkelijk: het onheilspellende ‘woestine’ wordt vervangen door het neutrale ‘heyden’. Reynaert wil er biechten en betreedt zo - ‘wenigstens äußerlich’ - de rechte weg (p. 101). In zijn biecht moet Reynaert beloven op het rechte pad te blijven; hij wordt zelfs verplicht ‘te weghe waert te stierne / Alle die hi buten weghe saghe’ (A 1682-1683). Reynaerts rechte weg loopt door bewoond gebied. De weg naar het kwade loopt in een middeleeuws epos door een ander moreel landschap dan die naar het hof.

Arendt analyseert uiterst nauwkeurig en overtuigend de ‘buten’-metaforiek. Reynaert heeft aan Grimbeert beloofd degenen die van de rechte weg afdwalen, op het goede pad te brengen. De kans om als geestelijk herder op te treden, krijgt de vos als hij constateert dat ‘buter rechter vaert’ (A 1694) een nonnenklooster ligt, waar hoenen, ganzen en kapoenen ‘plaghen te weedene buten muere’ (A 1699). Dit ‘weedene’ is ironisch-metaforisch bedoeld. De gesneden haantjes zijn mannelijke geestelijken, die lustig rondwandelen tussen de kippen (m.a.w. de nonnen)⁽⁵⁷⁵⁾. Op een drastische manier wijst Reynaert hennen en ka-

(573) Arendt verwijst hier naar het voorbeeld van de Tristan-proloog van Gottfried von Straßburg. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 99-100. Vgl. ook de Lancelot en prose, waarin dit fenomeen sterk naar voren treedt.

(574) Arendt onderzoekt de semantische waarde van deze woorden niet. Hij geeft ook geen tekstvoorbeelden.

(575) Een analoge plaats meent G-H. Arendt, in navolging van J.W. Muller, te zien in de kapoen van de rijke geestelijke in Vermandois (Muller verwijst naar Der naturen bloeme, III 2061-2086, waar kapoenen en geestelijken met elkaar en met de geschonden kuisheidsgelofte in verband worden gebracht, vgl. onze p. 189). Ook de woonplaats van Cantecleer (een ‘monicscure’ in F (en alleen in F!) 324) wordt door Arendt op dezelfde manier geduid: ‘Wir können nun mit etwas größerer Sicherheit vermuten, daß Canticleers Sippe eine satirische Anologie zu einem nach höfischen Manieren sehr vergnüglich lebenden Männerkloster ist, in dem es beinahe eben so viele Frauen gibt und in dem man sich um den Nachwuchs nicht zu sorgen braucht.’ G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 106. Arendt gaat in zijn interpretatie zeer ver.

[p. 198]

poenen op hun geestelijke plichten en bestraft hij hun ‘buten’-gaan. In deze scène komt de menselijke schijnorde schrijnend tot uiting. Hier wordt de verkeerde wereld manifest: terwijl Reynaert op de heide, die oorspronkelijk slechts bestond uit kromme paden, toch de rechte weg aanhield, wordt het nu in de geciviliseerde Nobelwereld onmogelijk om rechte paden te bewandelen. Schuld en boete worden door ruimtewisseling gesymboliseerd. De passage over de ‘wederkeer’ via een smal bruggetje bezit geen realistische trekken. Het betreft een terugkeer over het smalle pad der deugd⁽⁵⁷⁶⁾. Reynaert blikt hier terug op de zonde die in tijd en ruimte achter hem ligt⁽⁵⁷⁷⁾.

Het ‘buten weghe’-treden van de hofdieren is het symbool van hun schuld. Dit wordt uiteindelijk het duidelijkst geïllustreerd door de val van Nobel.

Ook hij zal het rechte pad verlaten en Reynaert om geldgewin ‘buten te rade’ (A 2493) leiden. Nobels val wordt gesymboliseerd door een geestelijke ruimtewisseling, een reis naar het negatieve Kriekeputte. De koning krijgt gewetenswroeging en twijfelt: ‘'Ic ware ontweghet, / Wildic Reynaerde vele gheloven’ (A 2514-2515). Reynaert zal Nobel een moreel landschap schilderen. Willem tekent het landschap als ‘argumentum a loco’⁽⁵⁷⁸⁾. Reynaert karakteriseert de situatie van de koning door hem te sturen naar een voor het hof negatieve plaats: de wildernis. In de wildernis wordt ook de samenzwering tegen de vorst gesitueerd, ‘in eere belokenre nacht’, ‘ant woeste velt’ (A 2265 en A 2268). De landschaps- en de tijdsaanduidingen zijn metaforisch⁽⁵⁷⁹⁾. Kriekeputte is een anti-hoofse, duivelse omgeving, een omwerking van de oude topos van de bron in de wildernis. Het paradoxale ligt in de povere beschrijving van de bron, terwijl de omgeving errond beklemtoond wordt. We missen de traditionele attributen van de locus amoe-

(576) Om dit te illustreren geeft Arendt (Die satirische Struktur, p. 107) weer een voorbeeld uit Gottfrieds Tristan und Isolde. Contradictorisch is wel - en dit merkt Arendt eigenaardig genoeg niet op - dat in de Tristan de smalle wegen en steegjes expliciet met de deugd verbonden worden.

(577) Deze analyse bezit iets paradoxaals. Elders beweert Arendt dat Reynaert in zijn eigen wereld volgens de pax naturalis leeft.

(578) Arendt (p. 109) verwijst naar E.R. CURTIUS, Europäische Literatur und lateinisches Mittelalter. (3de druk.) Bern, 1961, p. 200.

(579) Arendt verwijst o.a. naar de metaforische zomer in A 2447, waar gezinspeeld wordt op de innerlijke gemoedsgesteldheid van de samenzweerders en hun troepen (de tijd is rijp om de macht over te nemen), eerder dan naar een realistische tijdsaanduiding. Een identieke redenering geldt voor Pinksteren en voor de ontmoeting tussen wolf en vos te ‘Besele’ tijdens de winter. (Die satirische Struktur, p. 109-110.)

[p. 199]

nus. Het mos en de berken zijn oriënteringsgegevens. In tegenstelling tot de lieflijke en idyllische plaats, die als eindpunt van menig hoofs ridderverhaal dient, krijgen we hier een satirische omkering door het vermelden van een werkelijk bestaande plaats. Terwijl het landschap in de hoofse roman de held steeds toelaat op het rechte pad verder te gaan, is in dit duivels landschap alle zedelijk handelen uitgesloten en is er geen terugkeer meer mogelijk.

De beschrijving van Kriekeputte neemt bij Arendt een aparte plaats in. Willem wil hier niet alleen het hoofs-ridderlijke landschap ontmaskeren, hij wil door de landschapsschildering van Kriekeputte de koning negatief tekenen. Nobel zou niet getwijfeld hebben indien de schat zou gesitueerd worden in het sprookjesachtige Broceliande. Het droomlandschap van de vorst situeert zich in de buurt van de grote steden Parijs en Aken. Indien de schat van Ermenric daar ergens zou liggen, dan zou er voor de vorst geen probleem zijn. Kriekeputte bestond echter in werkelijkheid⁽⁵⁸⁰⁾. Dit illustreert dat de koning schijn en werkelijkheid niet meer kan onderscheiden⁽⁵⁸¹⁾. In de verwisseling van schijn en werkelijkheid ligt Willems poëtische programma vervat. Dit wordt uitgedrukt in de verzen A 2640-2641, ‘Waendi dat ic hu die Leye / Wille wijsen in die flume Jordane?’⁽⁵⁸²⁾. Nobel transponeert de doodgewone Leie in een ideale wereld. Ideaal en werkelijkheid zijn onontwarbaar.

In het voetspoor van F. Buitenrust Hettema en J.W. Muller - die de passage anders duiden - interpreteert G.-H. Arendt deze passage als een verwijzing naar de bijbel. Willem gebruikt een Jesajaans beeld om de ondergang en het einde van Nobel te beschrijven (Jes. 34, 12)⁽⁵⁸³⁾. De

(580) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 77: ‘Kriekeput - der real ist!’ Arendt verwijst naar Mullers kritische uitgave van 1944, p. 112, en verwijst tevens naar de foto (Plaat V) van ‘De Criekeputte in hedendaagschen toestand’. Het betreft hier naar alle waarschijnlijkheid een foto van een uitloper van de Grote Geule.

(581) G-H. Arendt, geenszins een voorstander van het historisch-geografisch Reynaertonderzoek, doet een beroep op het feitelijke bestaan van Kriekeputte. Ook H. Menke moet in zijn studie over Kriekeputte aannemen dat deze plaats bestond. Het is opmerkelijk dat beiden zich beroepen op één der meest controversiële verworvenheden van de historisch-geografische Reynaertstudie. G.-H. Arendt doet zelfs een beroep op de historisch-geografische methode om in navolging van Muller het slot van VdvR, de sluitsteen van zijn dissertatie, historisch te interpreteren. Nog sterker is dat Arendt veronderstelt dat het publiek deze plaats goed kende: ‘In der Wirklichkeit - in diesem Fall vertreten durch einen, den Zuhörern als wirklich bekannten flämischen Ortsnamenweiß er nicht Bescheid.’ Die satirische Struktur, p. 77.

(582) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 78: ‘Für den satirischen Epiker ist die kleine flämische Leye ebenso “welthaltig” wie der heilige Jordanfluß; ja, es ist sogar poetisch wahrer von ihr zu sprechen, denn sie gehört zur (negativen) Wirklichkeit der Erfahrung, das märchenhaft schöne Babylon und der heilige (!) Jordan jedoch kaum.’

(583) Jesaja 34, 12 in het kapittel Wee over de volken; het eindgericht (over de verwoesting van Edom): ‘Nobiles eius non erunt ibi regem potius invocabunt / et omnes principes eius erunt in nihilum.’, in: R. WEBER, Biblia sacra iuxta vulgatam versionem. (2 vol.) Stuttgart, 1983, p. 1130. [Vertaling: C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. (Verzameling van Middelnederlandse bijbelteksten. Grote reeks. Afdeling I. Derde stuk): ‘Haere edele lude en sellen daer niet wesen, mer si sullen bet den coninc aenroepen ende haer princen sellen wesen in niete’ (p. 39).]

[p. 200]

koning belaadt zichzelf en zijn rijk met de duivelse vloek die op Kriekeputte rust. De koning hoeft de reis niet meer te maken. Het gaat hier in de eerste plaats om een ‘moralische Landschaft’:

Der Weg nach Kriekeput is ein moralischer Raumwechsel; die zeitliche Abfolge von gegenwärtigem Glanz und bevorstehendem Untergang wird räumlich dargestellt. (p. 116).

Cuwaert kent de Kriekeputte-wildernis. Hij bezorgt Reynaert een alibi. De haas wil breken met dit verleden, in tegenstelling tot Nobel, die er zijn toekomst in investeert.

Reynaerts wereld wordt door de hoofse buitenstaanders als slecht gekarakteriseerd, maar is van binnen uit gezien positief. Een eerste maal is dit te constateren bij Grimbeerts tocht naar Reynaerts huis. Als vriend des huizes betreedt hij de woning probleemloos. Reynaerts private wereld vertoont kenmerken van de beschutte, idyllische plaats in het woud, zoals die manifest wordt in de hoofse roman en in het sprookje. In Reynaerts wereld worden de echtelijke en de ouderlijke liefde gecultiveerd en is de hoofse taal oprecht. Wanneer Reynaert deze private wereld verlaat, gaat hij naar het vijandige hof van Nobel met zijn ‘verbolghen’ ‘ghesinde’ (A 1395 en A 1397). Op zijn beurt wordt Nobels hof een boos avonturenlandschap, een wereld op zijn kop. Er is een perspectiefwissel gebeurd: hof en hol hebben hun plaats in de zedelijke orde verwisseld. ‘Der Perspektivenwechsel ist [...] ein Hauptstilmittel des Dichters’ (p. 126). Wanneer Reynaert dan uiteindelijk terugkeert, wisselt het perspectief weerom. Vooraleer Reynaert thuis is, wordt er gesproken over de ‘porte’ (A 3073 en A 3074), de ‘veste’ (A 3077) en ‘Manpertuus’ (A 3073). Opnieuw wordt de bedrieglijkheid van de ‘scone tale’ buiten het hol geïllustreerd. Geleidelijk aan wordt de ware natuur van de vos duidelijk. ‘Hol’ is niet negatief te duiden, integendeel: van binnen uit gezien staat Reynaerts natuurlijke wereld tegenover de antropomorfe hofdagwereld. Vanaf A 3089-3090 worden de natuurlijke orde en de dierlijke verhoudingen hersteld. Cuwaert verliest zijn naam en dus zijn identiteit en wordt opgegeten. Dit is geen realistische beschrijving,

wohl aber von einem mittelalterlichen Naturalismus, der die innere, wahrhafte, der ‘natürlichen Ordnung’ angemessene Natur des Fuchses offenbart - und des Hasen, der genau so gut von der Natut zur Jagdbeute bestimmt ist wie die namenlosen ‘hoenre ende pertrijsen’ in der Fluchtwüste des Fuchses (p. 129-130).

[p. 201]

De ‘natuurlijke orde’ in het vossehol is een voorafspiegeling van de ‘wildernesse nu’ in A 3153 (p. 10). Het hol is slechts vanuit het menselijk perspectief of vanuit de hofcode duivels. Reynaerts jachtgebied is voor buitenstaanders een duivels avonturenlandschap waarin iedere indringer op het verkeerde pad geraakt. Voor Reynaert heeft deze ‘woestine’, met Maupertuus als kern, geen demonisch karakter als er geen vijanden in de buurt zijn. Zo is de kippediefstal in A 878-887 een gevolg van de dierlijke orde, waarin vossen kippen kunnen en mogen vangen. Reynaert vangt er een naamloze hoen in een eenzame, positief te interpreteren woestenij: ‘verre huut allen weghen’ (A 882). Deze plaats roept connotaties op als vrijheid, individualiteit en onafhankelijkheid.

G.-H. Arendt verklaart het eigen statuut van de hofdag- en de vossewereld vanuit de filosofisch-theologische achtergrond van het middeleeuwse ordo- en creatuur-concept, refererend aan de interpretatie van Augustinus en Petrus Lombardus van de ‘omnis creatura’ in het achtste kapittel van de Romeinenbrief van Paulus (v. 20-22). Er bestond in de late middeleeuwen een discussie over de vraag of de hele zijnsorde - dus ook de dierlijke orde - door de zondeval werd verstoord⁽⁵⁸⁴⁾. Volgens Augustinus is de goddelijke ordo in de dierenwereld nog herkenbaar. Dat in de dierenwereld de groteren de kleineren vernietigen, is het gevolg van de vergankelijkheid die eigen is aan de specifieke plaats van de dieren. Tussen de dieren geldt het recht van de sterkste. Binnen elke soort bestaat er een ‘pax naturalis sui generis’. Het is een natuurlijke vrede, inherent aan de dingen zelf. Reynaert is de enige die leeft volgens zijn eigen ‘natuur’ en hij doet daarom geen kwaad wanneer hij minora (bijvoorbeeld kippen of een haas) verslindt. In de Reynaertwereld heerst de Augustineaanse ordo.

Daar tegenover staat Petrus Lombardus' interpretatie dat ook de dierlijke ordo verstoord is, wat betekent dat de hele schepping op zijn kop staat. De strijd in de dierenwereld is een spiegel van de strijd in de mensenwereld na de zondeval. Dit ideeëngoed zou in de wereld van koning Nobel weerspiegeld worden. De hofdieren leven volgens de ‘sconinx vrede’, die synoniem is van ‘bedwanc’. De ware natuur van de leden van de hofgemeenschap wordt door Reynaert ontmaskerd. Daarom kan alleen de vos uiteindelijk in een verborgen paradijselijke, natuurlijke orde vluchten, waar een utopische ordo heerst (p. 260). De ‘wildernesse nu’ is een ‘utopische Fluchtwüste’⁽⁵⁸⁵⁾, een vredige wereld, waar het goed is om te leven en waar geen angst meer is.

(584) Arendt baseert zich hier op Th. SCHUHMACHER, iValthers zweiter Spruch im Reichston, in: Deutsche Vierteljahrsschrift fur Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte, 36 (1962), p. 179-189.

(585) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 135. Arendt merkt terloops op (in navolging van Kalff) dat het vluchtmotief en de woestijnvlucht ook reeds voorkomen in de Lorreinen. Daar vinden Yoen en Helene in het woeste, heidense land eindelijk vrede en stichten ze een nieuw rijk, naar Gods wil (p. 136-137). Het motief van de heilbrengende ‘woestine’ is volgens Arendt in VdvR veel scherper getekend.

[p. 202]

Er doet zich een merkwaardige landschapswisseling voor. De ‘woestine’ (vgl. Kriekeputte) stond steeds tegenover het ideale hofdagland. Nu verschijnt de ‘woestine’ als een plaats van eeuwige vrede. Bij een vergelijking van de Kriekeputte- en de vluchtwildernis (die geen van beide in Le plaid voorkomen) blijken er naast oppervlakkige gelijkenissen (eenzame, woeste gronden met kreupelhout en struikgewas) grote verschillen. Kriekeputte is een duivelse en verlaten plaats; de vluchtwoestijn een paradijselijke stede, waar de afgeslotenheid een garantie is om altijd (zeven jaar) ongestoord samen te leven. Het duidelijkste verschil tussen beide woestenijen is merkbaar bij de opsomming van de vogels: afschrikwekkende, schorre, onheilspellende nachtvogels nabij Kriekeputte, een hapklaar bestand in de vluchtwoestijn.

Reynaert schetst twee alternatieve werelden voor het hoofse ideaallandschap. Een duivels avonturenlandschap voor Nobel, een aanlokkelijk land van belofte voor zichzelf. Dit beloofde land vertoont opvallend veel gelijkenissen met Jesaja's vijfendertigste hoofdstuk, dat na een aantal ondergangsprofetieën, het beloofde land schildert⁽⁵⁸⁶⁾. Bijbelse invloed is zeker te vinden in:

Wie moghen daer wonen VII jaer.
Willen wi wandelen onder die scade
Ende hebben daer groete ghenade. (A 3161-3163)

In het utopische land zal schaduw zijn, eeuwige vreugde, geen leeuw zal er heersen, noch enig ander roofdier. Kriekeputte en de vluchtwildernis staan tegenover elkaar zoals vloek en belofte bij Jesaja. Roofdieren zoals Bruun en Nobel zullen de utopische wildernis nooit vinden, niet

(586) Naar G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 139. In de Vulgaat, Jes. 35: ‘1. Laetabitur deserta et invia et exultabit solitudo / et florebit quasi lilium [...] 8. Et erit ibi semita et via et via sancta vocabitur / non transibit per eam pollutus / et haec erit nobis directa via / ita ut stulti non errent per eam / 9. Non erit ibi leo et mala bestia non ascendet per eam / nec invenietur ibi / et ambulabunt qui liberati fuerint / 10. Et redempti a Domino convertentur et venient in Sion cum laude / et laetitia sempiterna super caput eorum gaudium et laetitiam obtinebunt et fugiet dolor et gemitus’. Zie R. WEBER, Biblia sacra, p. 1131. In Middelnederlandse vertaling: ‘1. Het sel verbliden die wildernisse ende die sonder wech is, die enicheit sel vervrouden ende bloeyen als die lelye. [...] 8. Ende daer sel wesen [een] pat ende wech, ende die wech sel heilich geheten werden; daer doere en sel nie ene besmette over liden; ende dit sel u wesen die rechte wech, alsoe dat die sotte doer dien wech niet dwalen en sellen. / 9. Noch daer en sel niet wesen die lyebaert noch gheen quade beeste en selre niet doer op gaen, noch men selre niet doer op gaen, noch men selse der niet vijnden; ende si sullen wandelen daer, die verloest sijn ende behouden vanden Here; / 10. si sullen bekeert werden ende sellen comen in Syon mit love, ende ewelike bliscap sel wesen op haer hoeft; si sullen behouden vroude ende bliscap, ende rouwe ende versuchten sel vlien.’ C.C. DE BRUIN, Het Oude Testament. Derde stuk, p. 39-40.

[p. 203]

omdat ze geografisch niet zou bestaan, maar omdat de ‘onreinen’ ze nooit zullen bereiken⁽⁵⁸⁷⁾.

In de uitbreiding en de creativiteit van confligerende landschapstaferelen ligt hét grote verschil met de RdR⁽⁵⁸⁸⁾. De private vossewereld komt ook in Le plaid voor, maar de wildernislandschappen en de wegmetaforen die de chaotische en de geordende wereld met elkaar in verband brengen, vinden we in de RdR nauwelijks. In VdvR is de ruimteopbouw buitengewoon belangrijk voor de structuur en voor een zinvolle interpretatie van het werk.

Arendts vossebeeld is eenzijdig positief. Eigenlijk zou Reynaert nog schuldiger moeten zijn dan de koningsboden, maar hij gehoorzaamt een andere orde en ‘darf nicht nach dem gleichen Maßstab beurteilt werden wie die Tiere der Nobelwelt’ (p. 143). Reynaert is de enige die geen negatieve ruimtewisseling ondergaat. Hij kan niet van de rechte weg afdwalen omdat hij steeds op kromme paden loopt en omdat hij daarmee zijn dierlijke natuur volgt, die hij, ondanks zijn vermommingen, trouw blijft. Willem bekijkt hoe de dieren krachtens de ‘pax naturalis’ zouden moeten handelen en hoe ze in werkelijkheid verschijnen. Een vos mag in de wildernis kippen en hazen stelen, maar een koningsbode mag geen honing stelen of muizen vangen. Een koning moet het algemeen belang boven het privaat belang dienen. Nobels kunstmatig gecreëerde wereld is ‘unmoralisch’. Er is geen tegenstelling in de ‘wildernis’, die nu eens positief, dan negatief is: ‘Was in der Perspektive der Nobelwelt chaotische Wüste ist, ist in Wahrheit ein gelobtes Land; die Nobelwelt ist in Wahrheit eine moralische Wüste’ (p. 146). Deze waardenomkering verheft de Reynaertdichter tot een satirisch principe. De ‘verkeerde wereld’-idee is verbonden met de ruimtesymboliek.

Na de eigenlijke ruimte-analyse onderzoekt Arendt nog een aantal andere structurerende elementen. In het handelingsverloop onderzoekt hij als structurerende factoren het hoofse avontuur, het juridisch proces, de list en de ‘scone tale’, het satirische en de natuur van de dieren. Willem kondigt zijn verhaal aan als ‘aventure van Reynaerde’. De parallel met de hoofse avonturenroman zou dus voor de hand moeten liggen. Enkele karakteristieken vinden we inderdaad telkens terug: vertrek, beproeving en terugkeer van de held. Toch is de invloed van de avonturenroman op structureel vlak minimaal. Wat tussen vertrek en terugkeer

(587) Zij zullen van de weg afdwalen op de door Reynaert aangeduide kromme paden. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 143. Arendt hanteert hier een zeer positief vossebeeld.

(588) Ook volgens André Bouwman is één van de fundamentele verschillen tussen Le plaid en VdvR de benadering van de ruimte, zie A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 392-397. Bouwman sluit echter niet uit dat de ruimte in Le plaid ook symbolisch geladen is.

[p. 204]

gebeurt, heeft weinig met het typische verloop van het hoofse avontuur gemeen⁽⁵⁸⁹⁾. De Reynaert is ook geen procesepos omdat het ganse werk zich niet schikt naar de schematische afloop van een proces.

Het belangrijkste structurerende gegeven van de Reynaert is de list. In alle listen vindt men hetzelfde onderliggende patroon⁽⁵⁹⁰⁾. In een eerste fase wordt de vos door de hofdieren (zij die de macht hebben) gedwongen om naar het wapen van de list te grijpen (I). Hij leidt zijn slachtoffer, na een soort duivelspact, mee naar de val, meestal via kromme paden. Het bereiken van de val gaat gepaard met een ‘buten weghe’-gaan. De val wordt uiterst nauwkeurig beschreven. Reynaert bereidt dit zorgvuldig voor (II). Dan volgt zijn antwoord, de eigenlijke list (III). Na de strafvoltrekking en zijn scherpe spot blaast Reynaert de aftocht en keert hij naar zijn eigen wereld terug (IV). De list, de ‘scone tale’ en de ruimte staan in dienst van de satire. Het avontuur in de vossewereld reveleert het verschil tussen zijn en schijn⁽⁵⁹¹⁾.

Na de structuur bespreekt Arendt de handelende personages als figuranten in de verkeerde wereld aan de hand van een zeer betwistbare en anachronistische definitie van satire. Willem schrijft geen periodegebonden, maar een tijdeloze satire. Hij is meer geïnteresseerd in de structuur dan in de verschijningsvorm van zijn werk. Dit wil niet zeggen dat de band met de realiteit verloren gegaan is. Ook de zogenaamd tijdeloze satire omvat geen altijd geldende werkelijkheid, maar de werkelijkheid ‘die ihn bedrangt’⁽⁵⁹²⁾.

(589) ‘Was jedoch in diesen “Avontüren” zwischen den beibehaltenen Motiven von Auszug und Heimkehr geschieht, hat aber auch formal nur noch wenig mit den typischen Verläufen höfischer Avontüren gemeinsam’ (G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 149). Wij zullen dit in ons volgende deel tegenspreken. Het avontuur wordt ook niet gemotiveerd vanuit een vete zoals in de chansons de geste (p. 149-150). Volgens Arendt is ook het motief van de verkrachting van de wolvin, dat maar zelden op de voorgrond komt, niet door de chansons de geste ingegeven. Alleen Isegrims klaagrede, Bruun voor de vosseburcht, de nadruk op het maagschap en slechts enkele strijdgesprekken verwijzen naar de avonturenroman. Arendt beperkt zich hier ten onrechte tot de chansons de geste.

(590) Een beschrijving van dit patroon, telkens aangevuld met voorbeelden uit de listen met Bruun, Tibeert, het koningspaar en Belijn (Cuwaert) als voornaamste slachtoffers, in: G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 156-164. Arendt merkt terecht op dat niet elke fase even uitvoerig uitgesmeerd wordt (soms wordt iets geïmpliceerd). Een uitgebreider overzicht van dit schema is te vinden in A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 402-404.

(591) G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 201, citeert H.R. JAUß Untersuchungen zur mittelalterlichen Tierdichtung. Tübingen, 1959, p. 212.

(592) ‘Der Reynaert stellt die Struktur einer menschlichen Wirklichkeit dar, in der übernommene oden angestrebte Funktion für Natur ausgegeben wind, und exemplifiziert sie am Muster einer geschlossenen Elitegesellschaft mit eigener Sprache, der zum Jargon herabgewürdigten “scone tale”’. G.-H. ARENDT, Die satirische Struktur, p. 218 (citaat boven p. 217).

[p. 205]

We mogen deze betwistbare uitspraken over de tijdeloosheid van VdvR toeschrijven aan de structuralist die de eigen methode verheft tot de zaligmakende. Arendt probeert de historische dimensie van het onderzoek te minimaliseren. Hij heeft echter één probleem: in navolging van J.W. Muller vraagt hij zich af of we één passage toch als een historische allusie moeten interpreteren, nl. het slot van het verhaal, waar Firapeel de vrede herstelt. De enige plausibele verklaring is dat het slot van Reynaert I niet origineel is, maar van een continuator, die een historisch personage als Firapeel introduceert om het verhaal ‘publiceerbaar’ te maken. Het slot vertoont zo overeenkomsten met een vorstenspiegel. De figuur van Botsaert zou naar Bouchard van Avesnes kunnen wijzen, terwijl er ook allusies te vinden zijn op de Dampierres⁽⁵⁹³⁾. Kwalitatief is het slot minderwaardig en weinig gestructureerd.

In de kritiek ontstaat een polarisatie⁽⁵⁹⁴⁾. Uiterst positieve stemmen van J.P. Ponten, W. Drop en de meer genuanceerde van C. Minis en L.M. van Dis, worden tegengesproken door een vernietigende kritiek van F. Lulofs⁽⁵⁹⁵⁾ en scherpe opmerkingen van L. Peeters en M. Gysseling. Arendts these krijgt belangrijke steun door de kritiekloze overname ervan in G. Knuvelders Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde⁽⁵⁹⁶⁾. Knuvelder baseert zich op Arendt als eerste en voornaamste bron, niet alleen voor de ruimtestructuren, maar ook voor de datering op sociologische gronden, het publiek en het auteurschap. Pas in de jaren 80 krijgt G.-H. Arendt de waardering die hij verdient in de studies van F.P. van Oostrom, P. Wackers en A.Th. Bouwman⁽⁵⁹⁷⁾.

Op één na (F. Lulofs) zijn alle recensenten verheugd over de ‘totaalinterpretatie’⁽⁵⁹⁸⁾. J.P. Ponten meent dat de deelonderzoeken de Rey-

(593) In: Nobels Untergang - der problematische Schluß des Reynaert. Die satirische Struktur, p. 285-306.

(594) Arendts studie krijgt veel en harde kritiek. De talrijke recensies in Nederland en Duitsland tonen het belang van Arendts studie aan, de toon ervan het controversiële karakter. Opvallend is dat geen enkel Vlaams tijdschrift een recensie van de studie publiceert.

(595) J.P. PONTEN, recensie in: Niederdeutsches Jahrbuch, 90 (1967), p. 169-171; W. DROP, recensie in: Levende Talen, (1967), p. 390-392; C. MINIS, recensie in: Arcadia, 3 (1968), p. 200-205; L.M. VAN DIS, recensie in: NTg, 61 (1968), p. 55-59; F. LULOFS, recensie in: TNTL, 85 (1969), p. 32-47.

(596) Vanaf de 5de druk, 1970. Arendts stellingen in de 7de druk, p. 159-167.

(597) Reeds vroeger ook in J. BOSCH, Reinaert-perspectief. Kampen, 1972. Arendts benadering wordt verder (positief) geëvalueerd door F.P. VAN OOSTROM, Benaderingswijzen van de ‘Reinaert’, p. 19. In zijn overzicht van de verschillende Reynaertbenaderingen gaat Van Oostrom in op de tekstimmanente structuralistische benadering van Arendt. Van Oortrom evalueert ook het ‘buten’-motief positief. De lectuur van Arendt wordt echter bemoeilijkt door de weinig soepele stijl, de onaantrekkelijke typografie en het moeizaam getheoretiseer over het begrip satire. Voor P. Wackers en A.Th. Bouwman, zie verder.

(598) Bij W. DROP, p. 390: ‘alomvattende visie’; bij L.M. VAN DIS, p. 56: ‘doorwrocht en origineel’, ‘groots van conceptie’.

[p. 206]

naertstudie deden afglijden, versplinteren en in polemieken ontaarden. Bijna alle recensenten zijn het erover eens dat het ruimteonderzoek waardevol en grensverleggend is. Steeds worden het ‘buten’-motief, de wegmetaforiek (krom en recht) en de parallel met Jesaja vermeld. Volgens W. Drop toont Arendt ‘overtuigend aan, dat de plaats- en riviernamen slechts een zeer beperkte betekenis hebben’ en dat het Reynaertlandschap in de eerste plaats een episch landschap is ‘zónder individuele trekken’⁽⁵⁹⁹⁾. Hij deelt Arendts visie wat het slot van VdvR betreft en vermeldt dat ze tegenover die van J. Flinn staat, die beweert dat in RIb het kwaad zegeviert. De kritiek van J.P. Ponten betreft de benadering om via structureel onderzoek het dubbel auteurschap te ontkrachten. Hij juicht de theologische benadering van de Reynaert toe en meent dat VdvR in een nieuw satirisch-stilistisch perspectief werd ontsloten (p. 171).

C. Minis wijst onder andere op de juiste interpretatie van het morele landschap. Hij meent dat Arendt overtuigend bewijst dat er een volkomen scheiding is tussen hof en hol en dat de drie verdedigingsgordels die tijdens de tocht van Bruun worden opgesomd daarvan de veruiterlijking zijn. Minis borduurt verder op de Kriekeputte-passage en meent dat Arendt niet ver genoeg gaat in zijn interpretatie van de moord op Cuwaert⁽⁶⁰⁰⁾. Minis bestrijdt het ridderlijke karakter van de dieren, zelfs hun ridderlijke pretenties: ‘Die Tiere, besonders gerade der Bär und der Wolf, sind niemals “Möchte-gern-Ritter”’⁽⁶⁰¹⁾.

Bij de drie gordels tussen hof- en Reynaertwereld heeft L.M. van Dis dan weer heel wat bezwaren. Hij meent dat het cijfer drie hier eerder toevallig dan diepzinnig is. ‘Zulk een symbolische opvatting valt te veronderstellen, maar dient toch meer aannemelijk gemaakt te worden!’ (p. 57). Ook de symbolische verklaring van de boom te Belsele als de boom waaronder Adam werd misleid en van het bedekte spreken in het vossehol vindt hij te vergaand: ‘Het gewicht van de symboliek wordt me hier te zwaar, en ik heb neiging naar Brehm terug te grijpen.’ (p. 58). Van Dis beoordeelt het werk van Arendt zeer positief, vooral

(599) W. DROP, p. 390. Dezelfde reactie bij VAN DIS, p. 57: ‘Overtuigend toont hij aan dat VdvR niet speelt in een specifiek Oostvlaams landschap, maar dat het traditionele epische landschap wordt geactualiseerd door namen uit Vlaanderen’.

(600) C. MINIS, p. 203-204. Volgens Minis wil Cuwaert de vorst waarschuwen dat de schat bestaat uit valse penningen. De koning verstaat deze toespeling. Daarom moet Cuwaert vermoord worden. De haas is immers de eerste die de vos verried. Zie ook: J. BOSCH, Reinaert-perspectief, p. 33.

(601) C. MINIS, p. 203. Hij illustreert dit verder aan de hand van A 2034 (‘Deus, wat joncheeren’): ‘Nicht ein von den Tieren prätendierter Schein wird im Augenblick der Aussage durch die Wirklichkeit ironisch entlarvt, sondern der vom Fuchs vorgeheuchelte Schein (helet vri, helet mare, grave) wind vom Fuchs selbst mit dem Gedanken, also überhaupt nicht mit einer Aussage, “Deus, wat joncheeren!” ironisiert.’ (p. 201).

[p. 207]

de algemene interpretatie dat Nobels wereld slechts in schijn hoofs is. De verklaring van de tekst stijgt ver boven de traditionele woord- en zinsverklaringen uit. Van Dis legt toch de vinger op een zwakte. Arendt oppert mogelijkheden, maar de bewijsvoering ontbreekt telkens. Het gevolg hiervan is dat uitlegkunde soms inlegkunde wordt. ‘Er schuilt een wrede ironie in dat een verklarende analyse die - terecht - vóór alles van de tekst uitgaat, juist niet meer behulpzaam is bij de tekstverklaring, doch de tekst overwoekert.’ (p. 59).

Van Dis komt op het werk van Arendt terug tijdens een lezing in Hulst in 1968⁽⁶⁰²⁾. Hij wijst erop dat zowel Oostvlamingen, West-Zeeuws-Vlamingen en Hulstenaren het werk in eigen streek situeren. ‘Elke lokaal-patriottische ketter’ vindt wel iets in Teirlincks ‘uitvoerig boek met een overstelpende vloed van gegevens’ (p. 110). I. Teirlincks werk is volgens L.M. van Dis slechts een verzameling wetenswaardigheden die ons geen sleutel tot de Reynaert geeft. Van Dis vindt in navolging van Arendt dat VdvR niet gebonden is aan en niet bepaald wordt door het Vlaamse landschap. Het zoeken naar de geografische realiteit is niet zinloos, maar de waarde ervan is beperkt: het is bezig zijn ‘met een geheel irrelevante buitenkant’ (p. 112). Hij corrigeert Arendt enigszins door erop te wijzen dat wat de ‘woestine’ betreft, de symbolische opvatting aansluiting vindt bij de geografische werkelijkheid. Tot slot gaat hij in op het middeleeuws symbolisch realisme.

In aansluiting bij Van Dis vermelden wij ook Een nieuwe benadering van de Reinaert van T. Hagtingius uit 1972, een tekst die werd voorgelezen voor het Hulsterse Reynaertgenootschap in 1970⁽⁶⁰³⁾. De auteur volgt hierin de inzichten van G.-H. Arendt, L.M. van Dis en W.Gs Hellinga in Naamgevingsproblemen. Elk landschap kan dienen als Reynaertlandschap. De plaats- en tijdsaanduidingen hebben een meer algemene strekking dan de concrete gegevens. Toch blijft Hagtingius de Reynaerttoponymie als een waardevol hulpmiddel beschouwen bij de speurtocht naar het auteurschap.

Het is de grote verdienste van L.M. van Dis en T. Hagtingius dat ze het ideeëngoed van G.-H. Arendt in Nederlandstalige bijdragen een grotere bekendheid hebben gegeven.

De beoordeling van de filoloog F. Lulofs van het werk van de structuralist G.-H. Arendt heeft iets van een afrekening tussen benaderingswijzen. Vijftien bladzijden harde kritiek worden gevolgd door een paragraafje lof. Lof is er voor de vergelijking van de vossewildernis met de

(602) Gepubliceerd als L.M. VAN DIS, Realisme in de Reinaert, maar welk realisme?, in: L.M. VAN DIS, Acht lezingen. Amsterdam, 1969, p. 108-119, noten p. 124-125. Lezing voor het ‘Reinaert-genootschap’ te Hulst op 8 juni 1968.

(603) T. HAGTINGIUS, Een nieuwe benadering van de Reinaert, in: NTg, 65 (1972) 4, p. 241-256. Het ‘nieuwe’ in Hagtingius' benadering ligt in de etnologische en antropologische benadering van vosseverhalen.

[p. 208]

bijbelse locus amoenus in Jesaja, ook voor het onderkennen van een aantal woordspelingen (want die zijn verwant met de close-reading-methode) en voor de analyse van het listpatroon. De rest is kritiek. Lulofs stelt de zaken erg scherp, soms terecht, soms ten onrechte. Het positieve van Arendts benadering wordt geminimaliseerd en de zwakte pijnlijk blootgelegd. Lulofs projecteert meer dan eens zijn eigen inzichten in de studie van Arendt en is dan verbaasd dat hij ze niet terugvindt. Voorbeelden zijn de rol van de maagschap⁽⁶⁰⁴⁾ en de nadruk op het magisch karakter van de dieren en de bomen. Arendts werk voldoet niet omdat hij het apparaat niet kent of gebruikt en omdat hij niet of nauwelijks op de hoogte is van de stand van het Reynaertonderzoek. De gebrekkige kennis van het apparaat komt tot uiting in het gebruik van een verkeerd gekozen basis-tekstuitgave⁽⁶⁰⁵⁾, in het negeren van het MNW (Arendt gebruikt alleen het handwoordenboek) en in de beperking tot het gebruik van Duitse literaire bronnen. Gebrek aan kennis van de stand van het onderzoek uit zich in een verouderde bibliografie en in misvattingen en verkeerde conclusies. Typerend voor de wijze waarop Arendt zijn bronnen niet gebruikt, is de manier waarop hij de historische toespelingen in VdvR van tafel veegt. Hij ‘gelooft’ er niet in omdat hij weigert zich op dit terrein te oriënteren. Lulofs stelt Arendts satire-begrip in vraag en gaat in op de anachronistische benadering ervan⁽⁶⁰⁶⁾. Hij volgt Arendt deels met betrekking tot het ‘verkeerde wereld’-motief in de Reynaert, maar Arendt onderschat de dualiteit tussen dieren als spiegels van de menselijke samenleving én als bezitters van duivelse (ketterse) krachten. Ook de positieve evaluatie van het functioneren van de ‘scone tale’ binnen de vossewereld ‘klopt niet met de feiten en berust op een moderne en te idyllische opvatting van de feodale familieverhoudingen’ (p. 39). Uitvoerig gaat Lulofs in op het rechtsgebied van de koning. De koningsvrede gold evenzeer in het gebied van Maupertuus, wat blijkt uit de bedreiging tot belegering of inname. Lulofs spreekt de stelling tegen dat in Reynaerts wildernis een andere wet geldt. Omdat Reynaert in de eigen wildernis onder de jurisdictie van het hof valt, moet hij vluchten naar een wildernis buiten Nobels rijk. Opvallend is evenwel dat Lulofs én Arendt vanuit hun ver-

(604) Bijvoorbeeld: de uiteindelijke beslissing van Reynaert om naar het hof te gaan. Volgens F. Lulofs kan deze enkel verklaard worden door de plicht om de claneer, dus de maagschap, hoog te houden.

(605) Arendt gebruikt naast een verouderde (studenten-)uitgave van L.M. van Dis, de Reynaerteditie van W.Gs Hellinga uit de Ooievaarreeks. ‘Wie meent zich op zo'n editie te mogen beroepen kent de grondslagen van zijn vak niet.’ (F. LULOFS, recensie, p. 32).

(606) F. LULOFS, recensie, p. 36. Terecht suggereert hij: ‘wij zouden toch meer gediend zijn geweest met een onderzoek naar het fenomeen humor en lachen in de middeleeuwen’.

[p. 209]

schillende benaderingen het einde van het verhaal niet negatief evalueren⁽⁶⁰⁷⁾.

Zoals te verwachten, komt er ook kritiek vanuit de ‘historisch-geografische hoek’. Gysseling weerlegt in de publikatie van zijn Leuvense lezing het symbolische karakter van het Reynaertlandschap. Een van de argumenten is een tekstkritische opmerking over de ‘wildernesse nu’ (A 3153). ‘Nu’ komt alleen in de Comburgse codex voor, terwijl het ‘betere’ dertiende-eeuwse Darmstadtse fragment én het Dyckse handschrift ‘ru’ lezen. Op tekstkritische gronden verwerpt Gysseling de lezing ‘nu’⁽⁶⁰⁸⁾, wat meteen de bijbels-metaforische betekenis van de wildernis in vraag stelt. Hij is er tevens van overtuigd dat G.-H. Arendt ten onrechte beweert dat de Reynaert geen politiek-historische werkelijkheid weerspiegelt.

L. Peeters komt in zijn historisch-geografische benadering op Arendts visie terug in een aantal uitgebreide voetnoten. Hij merkt op dat het voorbarig is te zeggen dat de historische allusies onbelangrijk zijn en dat wij ze toch niet kunnen achterhalen om het vervolgens bij deze beweringen te laten. G.-H. Arendt stapt te lichtvoetig over een reeks plaatsen dierennamen⁽⁶⁰⁹⁾. L. Peeters merkt verder op dat Vlaanderen niet voor het eerst het decor van een literair werk is, maar dat dit ook op een gelijkaardige manier in het Kudrun-epos gebeurt. Ook de tijds- en seizoensaanduidingen functioneren er op eenzelfde manier als in VdvR⁽⁶¹⁰⁾.

De Engelse neerlandicus P. King gaat in op Arendts gebruik van het begrip ‘verkeerde wereld’. Volgens King is in VdvR geen sprake van een echte ‘mundus inversus’ of ‘Verkehrte Welt’. King analyseert de ‘mundus inversus’ in een aantal middeleeuwse werken en constateert dat de Reynaert met de ‘verkeerde wereld’-voorstellingen in deze werken gemeenschappelijk heeft dat ze het ‘mishagen met de heersende politieke of sociale toestand uiten door mensen in het mom van dieren uit hun rol te laten vallen’⁽⁶¹¹⁾. Het gaat wel om een moreel verkeerde wereld, maar geen moreel of fysiologisch tegen zijn eigen aard in gekeerde wereld. VdvR is geen ongerijmde of absurde wereld, maar een meer realistische wereld, omdat het verhaal ‘de werkelijke situatie in herken-

(607) Volgens F. Lulofs wordt het gezag uiteindelijk toch hersteld met de hulp van het formele recht. F. LULOFS, recensie, p. 45.

(608) M. GYSSELING, Datering en localisering, p. 168. Zie ook Gysselings kritiek over de rechte weg als koningsweg in onze n. I 343.

(609) L. PEETERS, Historiciteit en chronologie, p. 366 n. 63.

(610) L. PEETERS, Historiciteit en chronologie, p. 367 n. 73. Die traditie gaat terug tot een reeds oude bestaande literaire traditie in het oude Lotharingen. Zie m.b.t. de problematiek van het Kudrun-epos ook H. MENKE, ‘Gheveinsde namen’, m.n. n. 16.

(611) P.K. KING, De Verkeerde Wereld in ‘Van den Vos Reynaerde’, in: NTg, 70 (1977), p. 291-300, m.n. p. 295.

[p. 210]

bare, hoewel misschien niet voorspelbare categorieën van de werkelijkheid parodieert’ (p. 299). De keuze van één bepaalde diersoort om één menselijke karaktertrek uit te beelden (de kip is klein en machteloos, de leeuw koninklijk) doet een ‘normatief oordeel vermoeden’ (p. 296). Elke soort dient om bepaalde typen te ontmaskeren, om veinzerij en huichelarij in structuren en gedragingen in het recht, de kerk, in sociale conventies, zelfs in de literatuur, bloot te leggen.

Arendts satire-begrip wordt bekritiseerd in de dissertatie van Paul Wackers. Twintig jaar na Arendts studie is Wackers de eerste die op een aantal fundamentele problemen van Arendts visie ingaat en ook zijn beweringen motiveert en bewijst. Wackers formuleert grote bezwaren tegen twee stellingen. Een eerste is Arendts satire-definitie. Het satire-begrip van Arendt is Schilleriaans en kan niet zomaar toegepast worden op het middeleeuwse dierenverhaal⁽⁶¹²⁾. De middeleeuwers beschouwden VdvR als ‘fabula’. Nog fundamenteler is de opmerking over het middeleeuwse vossekarakter. Wackers meent dat de vos in dezelfde negatieve categorieën thuishoort als de andere hofdieren. Volgens Arendt is er in de dierenwereld een dubbel aspect aanwezig: enerzijds is er de hofwereld waarin de dieren menselijke tekorten vertonen, anderzijds de Reynaertwereld waar een natuurlijke ordening heerst, die echter bedreigd wordt door de valsheid van het Nobelhof. Wackers ziet hier nogal wat problemen. Binnen hetzelfde genre wordt het ene dier als het fictionele beeld van mensen gezien, het andere als een natuurlijk wezen. In VdvR spreken echter alle dieren⁽⁶¹³⁾. Met andere woorden, het meest distinctieve kenmerk tussen mens en dier, de menselijke taal, wordt in beide werelden opgeheven⁽⁶¹⁴⁾. Omdat de vos zich evenwel ook ‘menselijk’ gedraagt, is de visie op het vossegedrag als echte vos onterecht. Wackers wijst op de significantie van het lopen op kromme paden en hij gelooft dat de vos daarom ook allegorisch kan worden geïnterpreteerd. Wie Reynaerts paden volgt, volgt de vos in zijn verdorvenheid (p. 68). Wackers heeft het middeleeuwse vossebeeld in ‘wetenschappelijke’ (exegetische, allegorische en natuurwetenschappelijke) én in literaire teksten onderzocht. De conclusie is dat de vos vrijwel steeds

(612) Zie hierover P. WALKERS, De waarheid als leugen, p. 12-13. Wackers verwijst naar een eerdere studie, nl. P. WALKERS, Die mittelalterliche Tiergeschichte: ‘Satira’ oder ‘Fabula’, in: (Red.) G. BIANCIOTTO en M. SALVAT, Epopée animale, fable, fabliau. (Cahiers d'études médiévales, 2-3.) Parijs, 1984, p. 687-699; en F.P. KNAPP, Das lateinische Tierepos. Darmstadt, 1979, p. 115-122.

(613) P. WALKERS, De waarheid als leugen, p. 53: ‘Bovendien lijkt het me in strijd met de logica en de middeleeuwse genre-opvattingen als in een en hetzelfde verhaal dieren tegelijk gebruikt zouden worden als fictionele beelden van mensen en als natuurlijke wezens, dus als tekenen van Godswege.’

(614) P. WACKERS, De waarheid als leugen, p. 247 n. 130. Dit sluit niet uit dat Arendt kan gelijk hebben als hij het ‘creatuurlijk’ vossegedrag als positief interpreteert.

[p. 211]

negatief is. Het meest dominant in het vossebeeld zijn ‘het verborgen bedrijven van kwaad’ en ‘het gebruik van intellectuele middelen om dat te doen’⁽⁶¹⁵⁾. Het hol wordt veelal gebruikt om het toeslaan vanuit het verborgene te illustreren. Ook het volgen van kromme paden is negatief. De consequentie van deze nieuwe interpretatie is dat de volledige interpretatie van het Reynaertverhaal van Arendt wordt omgedraaid. Reynaert is een even grote schurk als de andere dieren.

Het gevolg is dat getwijfeld moet worden aan de oprechtheid van de vos en het positieve karakter van de vluchtwildernis. Deze stelling vinden we bij J.D. Janssens⁽⁶¹⁶⁾, en verder uitgewerkt bij A.Th. Bouwman⁽⁶¹⁷⁾. Bouwman evalueert de voorstellen van Arendt inzake de ruimtesymboliek in VdvR positief. De ruimte constitueert wezenlijk de betekenis van het Reynaertverhaal. Toch gaat hij niet zo ver als Arendt⁽⁶¹⁸⁾. Hij is ook niet bereid de voorstellen van Wackers over de band tussen de verdorvenheid van de vos en de kromme paden te aanvaarden⁽⁶¹⁹⁾.

Wij concluderen. Arendts werk laat een nieuw licht vallen op de Reynaertstudie, die tot dan toe vastgekluisterd zat aan de traditionele vragen naar auteur, oorsprong, datering en lokalisatie⁽⁶²⁰⁾, en aan de closereading-methode (met al haar verdiensten!). De ruimte structureert het verhaal en constitueert er mee de betekenis van. Arendt presenteert nieuwe perspectieven, vooral betreffende de analyse van de ruimte, met name het morele landschap, de ruimtewisseling, de ‘buten’-metaforiek, de wildernis en de verbinding met Jesaja. Arendt heeft zelf de trend gezet voor de kritiek door te spreken over een tekstimmanente structuuranalyse en een (eerste) ‘totaalinterpretatie’ van de Reynaert. De vraag is natuurlijk wat ‘totaalinterpretatie’ betekent. Juist de finishing touch van het verhaal blijkt in Arendts interpretatie niet te passen en wordt daarom afgevoerd. Hij beschouwt het einde van het verhaal als niet-oorspronkelijk omdat het niet in zijn concept past en hij maakt

(615) P. WALKERS, De waarheid als leugen, p. 89.

(616) J.D. JANSSENS, Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van Middelnederlandse ridderromans. Leuven/Amersfoort, 1988, p. 218 n. 291. Zie verder zijn commentaar in: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 232. Ook A.Th. Bouwman en wijzelf delen deze interpretatie (zie deel II).

(617) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, o.a. p. 341-342 en p. 365-366.

(618) ‘Ook de wegmetaforiek is niet zo doorzichtig en alomtegenwoordig als Arendt suggereert.’ (Reinaert en Renart, p. 393). Hij meent geen morele veroordeling te bespeuren in het gedrag van het gevogelte dat zich ‘buten muere’ bevindt in de buurt van de ‘prioreit’.

(619) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 588 n. 65.

(620) Arendt komt zelf niet volledig los van deze vragen. Hij begint zijn studie met enkele onopgeloste problemen van het Reynaertonderzoek. Dat hij daarop ingaat is terecht, maar zijn overzicht mist scherpte en accuraatheid. Hij sluit zijn studie merkwaardigerwijze met een historische interpretatie van het slot, dat dan niet meer van de Reynaertdichter zou zijn. Firapeel krijgt het laatste woord niet.

[p. 212]

hierbij handig gebruik van de studieresultaten van J.W. Muller. Hij verandert de tekst in functie van zijn eigen interpretatie, een kunstgreep die we ook constateren in het historisch-geografisch onderzoek. Bovendien stelt zich de vraag of Arendts ‘totaalinterpretatie’ houdbaar is. Kan Reynaert gezien worden als een positieve figuur, die de schijnorde van Nobel ontmaskert en enkel defensief reageert op de agressie van de koning? Trekt de vos uiteindelijk wel naar een utopische vluchtwoestijn? Vossebeeld, vluchtwoestijn en het slot van het verhaal houden verband met elkaar en de interpretatie van deze gegevens moet coherent zijn. Bij Arendt is deze poging niet echt geslaagd. Arendt meent ook een aantal parallellen te zien met het hoofse avonturenlandschap, maar werkt deze stelling niet uit. Het blijft in een aantal gevallen bij aanduidingen en suggesties, die zelden worden bewezen.

In het verdere verloop van onze studie willen wij pogen een coherente visie te presenteren op de diverse bovenvernoemde aspecten en deze verbinden met het structuurschema van de hoofse ridderroman. De structuur van VdvR wordt in veel sterkere mate dan Arendt wil doen geloven, bepaald door de hoofse ridderroman. Bovendien negeert Arendt het belang van de RdR volledig. De structuur van de Reynaert wordt vooral ingegeven door de brontekst. Een andere bedoeling van onze studie waarin Arendt niet slaagt, is de historisch-geografische Reynaertinterpretatie te verbinden met een tekstimmanente analyse. Wij gaan immers niet akkoord met de opmerking dat de toponymie niet zou bijdragen tot de diepere betekenis van het verhaal. Het is wenselijk zowel met de symbolische als met de referentiële dimensie van de verhaalgegevens rekening te houden. Arendt wil de dertiende-eeuwse toespelingen bannen als toevallig omdat hij VdvR als een tijdeloze satire wil interpreteren. Onze meest fundamentele opmerking bij Arendts studie sluit daarom aan bij wat L. Peeters en F. Lulofs reeds (zij het met andere bedoelingen) formuleerden. Wij zijn het in geen geval eens met de algemeengeldigheid van de satire in VdvR. Men doet het literaire werk onrecht aan als men alle verwijzingen naar de middeleeuwen probeert weg te werken of onbelangrijk acht. Dit is een te gemakkelijke oplossing voor wie zich niet in bepaalde vakdomeinen wil inwerken. Het gaat hier om een betwistbare reductie van het literaire werk. We verwerpen de algemeengeldigheid omdat elk werk wordt geschreven met zeer specifieke bedoelingen voor een zeer specifiek publiek. Arendt heeft overtuigend aangetoond dat de auteur en zijn publiek een zeer goede kennis hadden van de bijbel en het werk interpreteerden tegen een ‘theologische achtergrond’. Wanneer Vlaamse toponiemen worden gebruikt, geldt deze redenering ineens niet meer. Met de actualisering gaan we akkoord, met de minimalisering niet.

De studie van Arendt mag echter niet beoordeeld worden op wat niet wordt uitgewerkt of onvoldoende wordt beklemtoond. Arendts zevenmijlslaarzen hebben het Reynaertonderzoek een nieuwe weg doen inslaan. Dat zevenmijlslaarzen al eens de mooie bloempjes van de detail-

[p. 213]

interpretatie en het waardevolle van andere benaderingen vertrappen, is waar. In wat volgt zullen wij trachten het waardevolle uit de vele benaderingswijzen, de structuralistische, de close-reading en de historisch-geografische, met elkaar in verband te brengen. Het resultaat is een eigen coherente lezing en interpretatie van het Reynaertverhaal vanuit een perspectief dat georiënteerd wordt vanuit een aantal semiotische inzichten.

De synthese van de verschillende benaderingen is nog nauwelijks gemaakt. Een aanzet hiertoe wordt gegeven in een marginale studie in Arts en Auto van M.J.M. de Haan⁽⁶²¹⁾. In dit artikel, dat eigenlijk een kennismaking is met het toeristische Reynaertland, besteedt De Haan, ongetwijfeld in navolging van G.-H. Arendt, veel aandacht aan Kriekeputte. Hoewel enkele van zijn opmerkingen betwistbaar of onduidelijk zijn⁽⁶²²⁾, formuleert hij een aantal pertinente opmerkingen en juiste observaties. Reynaert en Willem ‘liegen’ de werkelijkheid: ‘uit elementen van het Vlaamse land vormt de dichter zijn eigen landkaart, die aan de gewone een bedrieglijke, intrigerende dimensie toevoegt’ (p. 1692). Willem plaatst het landschap in een bijbelse en literaire traditie. De woestenij plaatst hij tegenover arcadische paradijzen. Het alledaagse en toevallige landschap wordt overstegen en krijgt een diepere betekenis.

*

Wij besluiten met twee studies die tijdens ons eigen onderzoek verschenen en er ook raakpunten mee vertonen. Het betreft een studie over de literaire waarde van de naamgevingsaspecten van de Kielse hoogleraar H. Menke⁽⁶²³⁾ en de Leidse dissertatie van A.Th. Bouwman.

In het literair-onomastische veld had W.Gs Hellinga reeds de dorpernamen gekenmerkt als betekenis constituerend. H. Menke poogt nu hetzelfde te doen voor de Reynaerttoponymie in een algemeen theoretisch artikel dat de naamgeving in VdvR overstijgt. Hij onderzoekt de naam-

(621) M J.M. DE HAAN, Het zoete land van Reinaert, in: Arts en Auto, 49 (1983), p. 1690-1697. In dit artikel geeft De Haan ook een overzicht van enkele Wase en Zeeuwse Reynaertplaatsen.

(622) Hij poogt o.a. het toponiem als ‘kersepit’ te verklaren, hij baseert zich vooral op J.W. Muller voor de vele Kriekeputtes en verder heeft hij het ‘over een landschap dat niet bestaat’.

(623) H. MENKE, ‘Gheveinsde namen.’ Zur Struktur und Leistung literarischer Ortsnamenfelder im Mittelalter, in: Niederdeutsches Wort, 26 (1986), p. 9-30. Menke toonde reeds eerder belangstelling voor de Reynaertnaamgeving, nl. in: Die Tiennamen in Van den vos Reinaerde. (Beiträge zur Namenforschung, N.F., Beiheft 6.) Heidelberg, 1970. Deze studie van de naamgeving is in velerlei opzichten te beschouwen als een tegenhanger van I. Teirlincks Toponymie.

[p. 214]

geving, of het verzwijgen of veranderen van een naam, als een poëtisch stijlmiddel en tevens als een structureringsprincipe. De toponymie zit nog steeds vast in een positivistisch-historisch kader, door J. Grimm uitgedacht en door E. Martin uitgewerkt, waardoor de naamgeving slechts tekstexterne vragen uitlokt en de toponymie als een hulpwetenschap wordt gebruikt. Men meende te kunnen afleiden dat een gedicht directe en daadwerkelijke realia weerspiegelt. Dit gaat niet steeds op. H. Menke poogt dit te demonstreren aan de hand van de toponymie van de RII. In Reynaerts historie komen de Zuidvlaamse toponiemen ‘Enam’, ‘Arkeloos’ en ‘Floorsbergen’ voor, terwijl het werk volgens Menke te Dordrecht ontstond (p. 13-14). Helaas: de resultaten van K. Heeroma, die RII in het Noorden situeerde, werden ondertussen overtuigend weerlegd door A. Berteloot, die Rh terug in Vlaanderen plaatst⁽⁶²⁴⁾.

Menke merkt op dat er in VdvR een discrepantie bestaat tussen een fictieve persoonsnamenlijst en een historisch-geografische toponiemenlijst. Hij vertrekt van twee basisstellingen. De toponymie is afhankelijk van de literaire vorming en de creativiteit van de dichter én ze is gebonden aan het publiek en het genre waarin ze gebruikt wordt (hoe verhoudt het genre zich tegenover de werkelijkheid).

H. Menke onderscheidt een aantal gebruikstypes bij de toponiemen. Een eerste type structureert de ruimte lineair, bijv. in reisverhalen en pelgrimstochten. De toponiemen markeren het grondschema vertrekrustpunt(en)-einde. In vele verhalen determineert het handelingsverloop de toponiemenkeuze. Zelden is er sprake van een logische reisweg die op de landkaart te volgen is. Het gaat om een ‘spiritual travel’ met ‘erlebte Stationen’ waar de conventionele wegmetaforiek morele consequenties impliceert (p. 17-18). Een tweede type zijn de regionale landschappen, dit zijn ‘toponymisch besetzte Flächen’ (p. 19). Het gaat meestal om boventijdelijke en fictieve toponiemen. Ze zijn historisch-geografisch onbepaald, meestal sprekende namen (soms spelnamen). Het gaat om ‘moralisch gewertete Stimmungslandschaften, die im übertragenen Sinne “bedeuten”’ (p. 20). Dit sluit niet uit dat ook concrete associaties meespelen.

Tegenover de tijdeloze naamgeving in de avonturenroman (bijv. de Torec) staat de naamgeving in VdvR, die verwijst naar reële plaatsen in het landelijke Vlaanderen, ‘in die bäuerliche Umgebung’ van Gent en het Waasland (p. 21). Menke leidt uit de gebruikte toponiemen af dat het om een ‘burgerlijke reactie’ gaat tegen het ideale, wereldvreemde

(624) Vgl. K. HEEROMA, De localisering van de tweede Reinaert, in: De andere reinaert. Den Haag, 1970, p. 152-188 en A. BERTELOOT, ‘Waarom zouden wij aan Westvlaanderen denken, wanneer wij alles zo goed in Holland kunnen plaatsen?’ Rijmonderzoek in ‘Reynaerts historie’, in: (Red.) E. COCKX-INDESTEGE en F. HENDRICKX, Miscellanea Neerlandica. II. Leuven, 1987, p. 389-399. Menke kon over de studie van Berteloot in 1986 nog niet beschikken.

[p. 215]

hoofse wereldbeeld. In de Reynaert is echter geen sprake van geografisch realisme. De handeling is overal mogelijk. De invloed van G.-H. Arendt is duidelijk. Het gaat om een typisch conventioneel landschap, dat het hoofse landschap ‘ontheroïseert’ en zelfs ‘persifleert’. Dit laatste gebeurt met de topos van het ‘zoete land’, een ironische toespeling op ‘la dou(l)ce France’. Menke bespreekt ook de grensafbakeningsformules van het type ‘tussen x en y’. De bedoeling van dergelijke formules is de grenspunten van een algemene geografische ruimte die als vergelijkingspunt wordt aangeduid, vast te leggen. Het gaat om een ‘Beweis- und Überbietungstopos’ (p. 24). ‘Tusschen Portaengen ende Polane’ (A 301) is een synecdoche die de west- en oostgrens van de toenmalige wereld aanduidt.

De conclusie is dat in VdvR de toponymie een literaire ‘meerbetekenis’ krijgt. De literaire toponiemen structureren de ruimte mee. Ze zijn decor en zingeving en hebben een symbolisch karakter. Ze fungeren als stijlmiddel om zoals in de middeleeuwse topologie te fungeren als analogie of contrast. In een literaire context worden de niet aan de werkelijkheid refererende aspecten van de toponiemen geactiveerd.

De toponymie biedt een aantal narratieve mogelijkheden: (1) door het refereren aan concrete toponiemen vergroot de auteur het waarheidspostulaat. Net zoals de verwijzing naar historische feiten of naar de auctoritas van geschreven bronnen, is het gebruik van toponiemen een factor in het acceptabel maken van literatuur; (2) door plaatsnamen in te voegen, wordt het verhaal geactualiseerd; (3) de toponymie van het verhaal is met het innerlijke handelingsverloop verbonden en biedt de toehoorder de mogelijkheid om het verhaal te ordenen en te overzien (bijvoorbeeld de reisweg of pelgrimstocht); en (4) de toponymie kan gezien worden als stijlmiddel om het verhaal te verlevendigen. Dit kan zowel als spanningselement, als ironie of als spelelement.

In zijn hoofdstuk over het bewerkingsgedrag van de Reynaertdichter⁽⁶²⁵⁾ onderscheidt A.Th. Bouwman op het inhoudelijke vlak verschuivingen tussen de RdR en VdvR in vijf domeinen: de ruimte, het antropomorfisme, het recht en de twee belangrijkste, de list en de conflictverscherping. Bij de ruimtebespreking constateert Bouwman een opvallende verschuiving tussen Le plaid en VdvR op het toponymisch vlak. De Reynaertdichter heeft enkel de naam van de vosseburcht uit zijn voorbeeld overgenomen. ‘Doch anders dan in branche I is de handeling in de Reinaert bovendien daadwerkelijk - en in ruime mate - in het Vlaamse landschap gelocaliseerd.’ (p. 395). Willem ‘situeert’ de handeling in een Vlaams landschap en tegelijkertijd schept hij een moreel landschap, terwijl de Oudfranse dichter volstaat met een indirecte loka-

(625) A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 372 e.v.

[p. 216]

lisering. De Oudfranse toponiemen hebben gemeen ‘dat ze de handeling slechts indirect localiseren. Een voorbeeld: als Grinbert Renart heeft gedagvaard, wenst deze voor een moment monnik te Cluny of Clairvaux te zijn.’ (p. 395). Nergens in het verhaal wordt echter meegedeeld dat de handeling zich daar zou afspelen of dat een personage daar ooit zou geweest zijn. Ruimte en antropomorfisme hangen dikwijls samen. In de meer antropomorfe wereld van de RdR⁽⁶²⁶⁾ woont Noble in een ‘maison’ of ‘palais’ met ‘sale’, terwijl er in VdvR alleen over het ‘hof’ gesproken wordt. Bouwman meent dat Willem blijk geeft van ‘reflectie op de ruimtelijke voorstelling in zijn Oudfranse voorbeeld’ (p. 395): bijvoorbeeld, hij legt de rivier als een ontsnappingsroute voor Bruun en kan zo tegelijkertijd Reynaerts dorst als motivatie gebruiken om naar het water af te dalen en er Bruun te vinden; hij plaatst de galg buiten het hof, waardoor Reynaerts vijanden bij het begin van de openbare biecht weg zijn (p. 395-396).

A.Th. Bouwmans verkennende studie van de ruimtelijke elementen in de Reynaert en zijn vergelijking tussen VdvR en de RdR zijn meteen vruchtbare uitgangspunten voor onze eigen analyse.

(626) Dit wil echter niet zeggen dat het antropomorfe aspect door Willem zou weggewerkt zijn. Hij intensifieert het antropomorfisme op een aantal plaatsen tegenover de Oudfranse tekst. Het is een kwestie van accentverschuivingen (A.Th. BOUWMAN, Reinaert en Renart, p. 397).