Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde

[p. 175]

4. Conclusie

Tot nu toe hebben we als een ‘bricoleur’ de verschillende materialen die onze voorgangers gebruikten onder de loep genomen. We onderzochten waarvoor deze materialen dienst deden. We hebben zowel de gegevens bestudeerd als de werkwijze van de vossejagers geanalyseerd en wezen hierbij op inhoudelijke, zowel als methodische problemen. Door zelf een metastandpunt in te nemen, hebben wij het gehele Reynaertpanorama kunnen overschouwen. De resultaten van ons onderzoek zijn bovendien het fundament voor het volgende deel van onze studie. Het schetsen van de traditie stelt ons in staat het eigen standpunt beter te bepalen. Bij wijze van conclusie zullen de accenten, de sleutelfiguren, de resultaten en de populariteit van het historisch-geografisch Reynaertonderzoek bondig worden bekeken, waarna enkele terugkerende methodische problemen van dit type onderzoek worden aangeduid.

Van bij het begin van de Reynaertstudie wordt de toponymie een apart deelgebied. Het meest typische van deze studie is dat ze een ontmoetingsterrein is van geschoolden en liefhebbers. Zowel literairhistorici, taal- en literatuurwetenschappers, geschiedkundigen en heemkundigen en geïnteresseerde leken hebben elkaar hier gevonden en hebben hevige polemieken gevoerd langs de meest diverse kanalen. Dat de studie van de Reynaerttoponymie zo populair was, ligt aan de aard van de Reynaerttekst zelf. Zelden vindt men in een Middelnederlands literair werk zulk een overvloed aan (Vlaamse) toponiemen. De populariteit van dit onderzoek kan verklaard worden door het feit dat zovelen om steeds andere redenen ingingen op de onopgeloste Reynaertproblemen. Aan de hand van de toponiemen, binnen-tekstuele gegevens die echter onmiddellijk aan een buitentekstuele werkelijkheid refereren, probeert men het daterings-, lokaliserings- of auteursvraagstuk (zowel het enkel of dubbel auteurschap als de vraag naar de identiteit van Willem) op te lossen. De studie van de Reynaerttoponymie is zelden een doel op zich. We constateerden vaak een ideologische of regionale kleuring. De toponymie beantwoordde de auteurs-, daterings- en lokaliseringsvragen, maar gaf ook argumenten voor een zeer vroege Nederlandse literatuur en voor de oorspronkelijkheid van die literatuur.

De populariteit van de historisch-geografische Reynaertbenadering vindt haar wortels in de beginnende Reynaertfilologie van de negentiende eeuw, waarin de romantiek en het nationalisme centraal stonden. Vooral in navolging van de Duitse school (J. Grimm, F.J. Mone en A. Hoffmann von Fallersleben) streven de Vlamingen ernaar om de wortels van het eigen volk en de eigen cultuur bloot te leggen. Het eigenlijke begin van de Reynaertstudie is een strenge aanval van J. Grimm waarbij hij de Vlamingen verwijt het eigen culturele verleden én de Reynaert te verwaarlozen. J.F. Willems reageert en legt opvallend veel na-

[p. 176]

druk op de datering en de lokalisering, die in dienst staan van de oorspronkelijkheid. In de overtuigingsstrategie speelt de toponymie een belangrijke rol. Meteen vinden we de eerste kiemen van een romantisch en positief vossebeeld, ook al is Reynaert bij Willems niet positief. De literatuur staat in dienst van de maatschappij. Een tekstimmanente benadering van de literatuur heeft weinig zin. Naast het werk van J.F. Willems is ook de uitgave van J. Grimm en diens behandeling van de Reynaerttoponiemen een wegwijzer. Een derde belangrijke figuur in de geschiedenis van de Reynaerttoponiemenstudie is ongetwijfeld I. Teirlinck. Dank zij de Toponymie, voor vele moderne vossejagers een machtig reservoir van mogelijke Reynaerthypothesen, wordt de Reynaerttoponymie een aparte discipline binnen de Reynaertstudie. De ‘bijbel van de Reynaerttoponymie’ fungeert onbetwistbaar als onfeilbare autoriteit en onuitputtelijke bron. Teirlincks standaardwerk en zijn enthousiasme werken inspirerend op enkele leden van de ‘Koninklijke Vlaamsche Academie’ te Gent. De Reynaertstudie is, gezien het aantal publikaties en lezingen, gedurende enkele decennia één der stokpaardjes van de ‘Academie’ geweest. Vooral de toponymist K. de Flou, L. Willems, J. van Mierlo en het buitenlandse erelid J.W. Muller mengen zich in de debatten⁽⁵³³⁾. Men geeft voordrachten en publiceert in de Verslagen en Mededeelingen. Na de Tweede Wereldoorlog verliest de ‘Academie’ haar centrale en stimulerende rol in de Reynaertstudie. De belangrijkste redenen hiervoor zijn het overlijden van de toonaangevende Reynaerdisten L. Willems en J.W. Muller, en in Vlaanderen de minder sterke Vlaamsnationale reflex. De heropleving is het werk van J. Goossenaerts, die een Gents-Wase ‘strijd’ organiseert om het ‘Reynaertvuur’ aan te wakkeren. In 1955 betekent de opening van de Reynaertroute voor de studie van de Reynaerttoponymie een nieuwe stimulans, vooral bij plaatselijke historici, heemkundigen en liefhebbers. J. de Wilde en broeder Aloïs verdedigen in navolging van I. Teirlinck en D.A. Stracke de Wase klok⁽⁵³⁴⁾, M. Gysseling stimuleert de Hulstenaren, J. Goossenaerts en W.E. Hegman wijzen naar Gent, M. Nonneman en H. Heyse naar Boudelo en E. Cramer-Peeters brengt Aardenburg

(533) Wij hebben K. de Flou (1853-1913) niet afzonderlijk behandeld omdat wij ons vooral steunden op gepubliceerd bronnenmateriaal. De Flou heeft echter heel wat mededelingen aan o.a. J.W. Muller en L. Willems verstrekt. De Flou was corresponderend lid van de ‘Academie’ vanaf 1887 en gewoon lid vanaf 1893. J.W. Muller was buitenlands erelid sinds 1900, I. Teirlinck corresponderend lid sinds 1900 en gewoon lid sinds 1906, L. Willems lid sinds 1919. J. van Mierlo werd pas corresponderend lid in 1925 en gewoon lid in 1930.

(534) Opvallend is dat de Wazenaren slechts laat aandacht schonken aan deze culturele band en er onverschillig en soms cynisch op reageerden. Bijv. Th. PENNEMAN, Reinaert werd in Sint-Baafsabdij geschreven en heeft met het Waasland niets te maken, in: Het Vrije Waasland, 02.10.1971. Het betreft een intelligente pastiche van de Wase Reynaertstudie met ernstige ondertoon.

[p. 177]

weer in de discussie. Het gevolg van de betrokkenheid van heemkundigen en historici is dat men het landschap meer en meer aanziet als een bron voor de plaatselijke geschiedenis en de landschapsgeschiedenis. Plaatselijke historici gebruiken VdvR in hun landschapsstudies, maar ook autoriteiten zoals R. van Gerven, E.M.K. Gottschalk en B. Augustyn brengen de Reynaertmaterie expliciet ter sprake in hun wetenschappelijk-historische studies⁽⁵³⁵⁾. Ook taalkundigen en toponymisten verdiepen zich in de Reynaertmaterie. M. Gysseling beroept zich op de taalkunde en complementeert de resultaten met historische gegevens. L. Peeters gelooft eveneens in een historische interpretatie van het verhaal. Doordat vooral heemkundigen, historici, linguïsten en toponymisten de Reynaertstudie gestalte geven, krijgt de historische Reynaertinterpretatie de voorkeur. Opvallend is de geringe belangstelling van literairhistorici in het onderzoek naar auteur, datering en lokalisering van VdvR⁽⁵³⁶⁾ Onder invloed van de moderne literatuurwetenschap vervreemdt de academische wereld in de laatste decennia van een dergelijke literatuurbenadering. Een ander gevolg van de betrokkenheid van heemkundigen en lokale historici is dat een zeker streekgebonden chauvinisme ontstaat. Vaak spelen persoonlijke motieven een rol om de Reynaert te lokaliseren of te dateren. De eigen geboortestreek of woonplaats van de onderzoeker wordt nogal eens vereenzelvigd met de streek waarin het Reynaertverhaal zich afspeelt en waarin ook de Reynaertauteur moet geboren zijn⁽⁵³⁷⁾. Op grond van een selectie van één of meer toponiemen brengt men het Reynaertverhaal naar de eigen streek. Dit biedt culturele, toeristische en commerciële perspectieven. Er groeit een nieuw, modern Reynaertland met Rupelmonde, Daknam, Destelbergen, Stekene, Hulst en Sint-Niklaas als voornaamste trekpleisters, en verder Aardenburg, Kemzeke, Beervelde en Lochristi. Geen van deze lokaties wordt echter met name in VdvR genoemd⁽⁵³⁸⁾. Deze plaatsen ontwikkelen zich los van het verhaal als Reynaertgemeenten en bouwen een eigen Reynaertreputatie op. Zo pretenderen én Destelbergen én Hulst én Stekene het dorp te zijn waar Bruun zo afschuwelijk verminkt wordt en

(535) Zie verder n. II 805.

(536) Uitzondering hierop zijn L. Peeters (die ook taalkundig geschoold is) en de filologen pur sang F. Lulofs en W.Gs Hellinga. Lulofs neemt, in navolging van Hellinga, een vrij vroege datering aan door de toponymie als bewijsmateriaal te gebruiken.

(537) Op zich hoeft dit gegeven niet negatief te worden geïnterpreteerd. In vele gevallen reveleren de identificatiestrategieën echter meer over de onderzoeker dan over het onderzochte object. De identificatie wordt niet alleen door streekgebonden motieven bepaald. Bij pater D.A. Stracke vindt men een combinatie van een aantal verschillende motieven. Een eerste identificatie is een Vlaamsnationale en Groot-Dietse. Reynaert is het prototype van de Groot-Nederlander. Daarmee hangt een religieuze motivatie samen: de Reynaert is één der belangrijkste werken uit de katholieke middeleeuwen.

(538) Volledigheidshalve zou men kunnen stellen dat Absdale-Hulsterlo (Nieuw-Namen), Hijfte en Belsele deelgemeenten zijn van Hulst, Lochristi en Sint-Niklaas.

[p. 178]

meent men Maupertuus zowel te Beervelde, te Stekene, te Sint-Jansteen als te Aardenburg te kunnen lokaliseren.

De voornaamste reden voor de grote populariteit van de Reynaerttoponymie ligt in de dubbele mogelijkheid tot identificatie: de eerste is de hierboven geanalyseerde identificatie vanuit de toponymie en de streek waar het verhaal zich afspeelt. Een aantal landschappelijke aspecten uit het verhaal wordt geïsoleerd. De opvallend lokaal gekleurde plaatsnamen en de grote aandacht voor landschapsbeschrijvingen in VdvR hebben bij vele vossejagers de reflex opgeroepen dat dit werk, meer dan enig ander middeleeuws werk, ‘van bij ons’ is.

Een tweede identificatie is die met de hoofdfiguur van de vos zelf. Reynaert wordt vrijheidsstrijder, underdog, individu, onderdrukte, Robin Hood en Uilenspiegel. Door een zekere ideologische kleuring verschuift het negatieve, op zijn minst ambigue vossebeeld naar een eenzijdig positief vossekarakter. Het besef dat de middeleeuwse vos absoluut niet zo positief was, is een verworvenheid van het laatste decennium⁽⁵³⁹⁾. De moderne vos vervreemdt zich in snel tempo van zijn middeleeuws alter ego. Reynaert gaat een eigen leven leiden⁽⁵⁴⁰⁾.

*

De progressie van ons kritisch overzicht ligt vooral in een aantal methodische opmerkingen die van nut zijn voor toekomstig historischgeografisch onderzoek. Wij zijn en blijven, ondanks de soms tegenstrijdige resultaten en onze kritiek, voorstander van een beredeneerde vorm van dit onderzoek. Wij hebben wél fundamentele opmerkingen tegenover sommige uitgangspunten en sommige onderzoeksmethoden.

(539) In VdvR komt Reynaert naar voren als een schalk, een ‘felle’, een boosaardige dief en een hypocriet. Dit is overtuigend bewezen door o.a. de academici J.D. Janssens, F.P. van Oostrom en P. Waskers. Zie J.D. JANSSENS, Handleiding bij de Reinaerttentoonstelling ‘Van schurk tot schelm’. Brussel, 1982, p. 17-20 en de bijlage Reinaert of het bal der vampiers, p. R1-R7 en Id., Een vos op perkament, in: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 155-170; F.P. VAN OOSTROM, Reinaert Primair. Utrecht, 1983, p. 16 e.v.; P. WALKERS, De waarheid als leugen, p. 54-90, en P. WALKERS, The Image of the Fox in Middle Dutch Literature, in: Reinardus, (1993 /Special Volume: The Fox and Other Animals), p. 181-198. Ook wijzelf hebben in hun spoor hiervoor verder bewijsmateriaal aangevoerd, o.a. R. VAN DAELE, De metamorfose van Reynaert de vos, in: Liber amicorum André Stoop. Sint-Niklaas, 1987, p. 119-132, m.n. p. 122-128; en in: R. VAN DAELE, Van den vos Reynaerde. De vos die je ziet, ben je zelf, p. 19-41. Dit vossebeeld begint nu pas navolging te vinden in de schoolcanon. Voor het vossebeeld in VdvR verwijzen wij verder naar deel II.

(540) De identificatiemogelijkheden liggen voor de hand. Reynaert wordt een goede vader en een voorbeeldig echtgenoot. De list met de Franssprekende Cortoys bezorgt Reynaert een Vlaamse reflex. Reynaert, die bij J.F. Willems nog een amorele schurk is - maar in de kiem reeds positief -, wordt geleidelijk een vrijheidsstrijder en een listige underdog, die de groten te snel af is. Hij verpersoonlijkt het verzet tegen elke structurele macht. Zie o.a. R. VAN DAELE, Quelques aspects de la reception renardienne en Flandre, p. 176 e.v.

[p. 179]

Twee van de meest kenmerkende steunpunten van de historisch-geografische benadering zijn hypothesevorming en doorgedreven onderzoek van historische bronnen, zowel werkwijze als werkmateriaal kunnen aanleiding geven tot misvattingen en problemen, zowel bij degenen die deze methode gebruiken als bij degenen die ze verwerpen. Het is inderdaad een feit dat de historisch-geografische benadering schittert door gebrek aan systematiek en methode. Het meest problematisch is de extra-literaire, vaak subjectieve en waardengebonden motivatie. Het gevolg van deze afkeer is dat sommige onderzoekers verkiezen om het literaire werk te analyseren in een toponiemenvrije ruimte.

Om de bezwaren tegen de historisch-geografische werkwijze te schematiseren, vatten we onze bedenkingen samen in zes punten, die telkens met enkele voorbeelden worden geïllustreerd.

(1) een fundamenteel bezwaar tegen vele historisch-geografische studies is het uitgangspunt. Men weet reeds vooraf wat MOET bewezen worden. Eens men het uitgangspunt aanvaardt, kan men alle gegevens probleemloos invullen. Een hypothetisch gegeven wordt op deze manier als basis voor een hele gedachtengang gebruikt. De divere aspecten (auteur, datering, historische allusies) verwijzen naar elkaar zonder dat men stilstaat bij de geldigheid van het uitgangspunt. Problematisch wordt het als de hele hypothese vasthangt aan enkele apriori's. J. de Wilde baseert zich op de figuur van Willelmus Physicus en een Maperteeus uit 1348, L. Peeters op de strijd tussen de Avesnes en de Dampierres, L. Wenseleers op de identificatie tussen Hendrik de Leeuw en Reynaert de vos. Valt dit uitgangspunt weg, dan vervalt (een belangrijk deel van) de argumentatie.

(2) de resultaten van heel wat studies worden bepaald door een subjectieve selectie van gegevens. Karakteristiek voor de historisch-geografische Reynaertbenaderingen is dat veelal alleen de elementen die in de eigen hypothese passen, worden uitgewerkt. Vandaar dat vele vossejagers zich negatief uitlaten over het onderzoek van anderen, omdat die de gegevens niet in hun samenhang interpreteren. Vele onderzoekers isoleren één (of enkele) verhaaltoponiem(en) om vervolgens grondig archiefwerk te verrichten. Hoewel het meestal om voortreffelijke historische monografieën gaat, betekent dit niet dat de band tussen de besproken gegevens en de Reynaert vanzelfsprekend is⁽⁵⁴¹⁾.

(541) Men moet steeds uiterst voorzichtig zijn om de Reynaert als een historische bron te beschouwen. Slechts in een zeldzaam geval kan de literaire tekst aanvullende historische informatie brengen. Wij wijzen op twee mogelijke voorbeelden. In de Reynaert komt het epitheton ‘soet’ bij het Waasland voor het eerst voor. Het betreft hier een indicatie van de ouderdom van dit epitheton. Deze streek wordt nu nog steeds ‘zoet’ genoemd. Berust dit op een toeval? Was dit epitheton reeds in de dertiende eeuw in gebruik? Een minder problematisch voorbeeld is de vermelding van Absdale. De attestatie in VdvR is wellicht de oudst bekende van deze kleine plaats nabij Hulst. Absdale komt pas voor het eerst in een cijnsregister van de abdij van Boudelo uit 1263 voor (zie n. II 446-448).

[p. 180]

(3) De juiste toepassing van historische en taalhistorische gegevens is natuurlijk een noodzakelijke voorwaarde voor elke historische lectuur van VdvR. Reynaertvorsers moeten zich in belangrijke mate baseren op secundaire bronnen. Dikwijls is alleen geïnterpreteerde, of foutieve, of onnauwkeurige informatie, uit soms verouderd historisch onderzoek beschikbaar. Resultaten die het gevolg zijn van verouderde, betwistbare of onzekere stellingnamen moeten met grote voorzichtigheid worden benaderd.

Wij selecteren twee voorbeelden uit het werk van J.W. Muller, één van taalkundige en één van historische aard. We willen hiermee illustreren hoe voorzichtig men met bepaalde onderzoeksresultaten moet zijn. Muller baseerde zich voor zijn stelling van het dubbel auteurschap op een ‘wetenschappelijke analyse’ door gebruik te maken van de methode van E. Sievers. In zijn dissertatie beproeft W. Kuiper⁽⁵⁴²⁾ een andere (computer)methode, die hij ook toepaste op VdvR. In tegenstelling tot de methode-Sievers leidt computeronderzoek bij W. Kuiper tot geen enkel relevant verschil tussen RIa en RIb⁽⁵⁴³⁾. De tekst van VdvR zoals we die nu kennen, is integraal het werk van één dichter: Willem. Hierbij vervalt de hypothese dat de toponiemen in RIa en RIb naar twee auteurs zouden verwijzen.

J.W. Muller, en in zijn spoor D.A. Stracke en L. Peeters, maken voor hun interpretatie gebruik van historische gegevens in verband met de afbakening tussen Kroon- en Rijks-Vlaanderen. Zij meenden dat het Waasland tot Rijks-Vlaanderen behoorde⁽⁵⁴⁴⁾. Een aantal bronnen verhaalt inderdaad over de pogingen om het Waasland en andere grafelijke gebieden aan de bevoegdheid van de Vlaamse graven te onttrekken. In de door L. Peeters geconsulteerde studie van Th. Luykx staat nochtans meermaals een meer genuanceerde visie. De interpretatie van de historische gegevens is allesbehalve eenduidig⁽⁵⁴⁵⁾. Volgens Th. Luykx zijn de Vlaamse graven in de twaalfde en tot ver in de dertiende eeuw steeds heren over Vlaanderen ten westen van de Schelde (‘bewester Schelde’) geweest⁽⁵⁴⁶⁾. Het Waasland behoorde tot de Kroon. Als gevolg van

(542) W. KUIPER, Die riddere metten witten scilde. Oorsprong, overlevering en auteurschap van de Middelnederlandse ‘Ferguut’, gevolgd door een diplomatische editie en een diplomatisch glossarium. Amsterdam, 1989.

(543) Zie J.D. JANSSENS, Een meesterwerk van dubbelzinnigheid, in: J.D. JANSSENS, Het Comburgse handschrift, p. 173-174.

(544) De meeste onderzoekers baseren zich deels op verouderde negentiende-eeuwse studies (L.A. Warnkönig, V. Fris, F. De Potter en J. Broeckaert, A.J.L. van den Bogaerde).

(545) Het is niet onze bedoeling dit historisch probleem in detail uit te pluizen. Toch geven wij in n. I 546 enkele bewijsplaatsen omdat vele van de besproken hypothesen uitgaan van deze betwistbare gegevens. Zonder stelling in te nemen over dit probleem, geven wij een andere these dan degene die L. Peeters volgt.

(546) Het Waasland is steeds afhankelijk geweest van de kasseirij Gent. Een mogelijke verwarring ligt in het feit dat er nooit een heer van Waas is geweest. Het Waasland viel rechtstreeks, dus zonder tussenpersoon, onder de bevoegdheid van de graaf. Het gebrek aan een dergelijke heer van Waas illustreert het geringe belang van het Waasland gedurende de twaalfde eeuw tot het midden van de dertiende eeuw. Alleen Rupelmonde bezat een grote strategische waarde. Ook de heren van Beveren waren leenplichtig aan de Kroon. Het Waasland werd volgens J. Dhondt door Robrecht de Fries (graaf van Vlaanderen van 1071-1092) in leen gegeven aan de heren van Aalst. In 1165 stierf de laatste afstammeling van de Aalsterse dynastie en kwamen Aalst en Waas in Vlaamse handen. Er ontstonden conflicten tussen Diederik van de Elzas en de heren van Beveren, waarop het huis van Beveren een vijandige houding aannam tegenover zijn vorst en steun zocht bij de graaf van Holland, die sinds de tweede helft van de elfde eeuw Zeeland en Zeeuwsch-Vlaanderen in leen hield van de Vlaamse graaf. Het Waasland was afhankelijk van de kasselrij Gent en zou in de dertiende eeuw zelfstandiger worden. Zie J. DHONDT, Het Land van Waas in het Graafschap Vlaanderen (XIe-XIIe eeuw), in: AOKLW, 54 (1943), afl. 1, p. 49-59. Zie ook J. DE WILDE, Van den vos Reynaerde ontsluierd, p. 31. Volgens De Wilde dateren de problemen tussen de graaf en Beveren reeds van 1127. De heren van Beveren waren één der belangrijkste leenmannen van de Vlaamse graven. Beveren was een machtig militair bolwerk en een machtig - maar niet steeds even betrouwbaar - vazal van de graven. Meermaals moet Beveren getracht hebben de graven te chanteren. De onderlinge ruzies waren talrijk. Beveren bezat een aantal strategische enclaves o.a. te Haasdonk, Sint-Niklaas en Lokeren. Beveren behoorde na grafelijke nederlagen of ruzies occasioneel tot Holland en het Rijk. We zien Diederik van Beveren toch vrij snel na het beleg van Rupelmonde (1194), wanneer hij kortstondig bij het Rijk aanleunde, terug in de gelederen van de graaf. Occasioneel waren een aantal delen van het grafelijke grondgebied in handen van veroveraars. We vermeldden reeds het beleg van Rupelmonde in 1194 en wijzen ook op de herovering van Rupelmonde door Margareta in 1247.
De situatie rond de Vier Ambachten is uiterst complex. Het gebied behoorde tot Rijks-Vlaanderen. Margareta hield het in leen. Margareta was inderdaad manschap verplicht aan de Rooms-Koning. Dit geldt echter niet voor het Waasland, maar voor enkele kleinere gebieden die zij in leen had ten oosten van de Schelde zoals Bornem, Dendermonde en Aalst. Dat Margareta op een gegeven moment weigert manschap te doen aan de Rooms-Koning, houdt verband met deze lenen en de meer zuidelijk gelegen lenen Henegouwen en Namen. Luykx bevestigt dat Margareta in 1247 recht had op de helft van de inkomsten van Zeeland-bewester-Schelde. (Zie Th. LUYKX, De grafelijke financiële bestuursinstellingen, p. 116.) Het Waasland behoort ‘steeds en terecht’ bij Kroon-Vlaanderen. (Th. LUYKX, p. 133 n. 1: ‘Op 13 februari 1255 verklaart Margareta uitdrukkelijk dat zij het Land van Waas met de versterking Rupelmonde van de Franse koning in leen hield.’ En: ‘Als Margareta en Gewijde in 1260 en 1262 manschap doen voor Rijks-Vlaanderen in de handen van de Roomse koning Richard van Cornwall, dan worden de delen van Rijks-Vlaanderen uitdrukkelijk opgesomd. Het Land van Waas ontbreekt echter op hun lijst. De Roomse koning had er zich dus blijkbaar bij neergelegd dat het Land van Waas als kroongebied werd aangezien.’)

[p. 181]

de interpretatie van betwistbare gegevens en onzekere resultaten ontstaat een intuïtieve geschiedenis.

Vergelijkbare en even problematische fenomenen zijn te constateren binnen de Reynaertstudie zelf. Men steunt zich in vele gevallen op oncontroleerbaar geworden secundaire bronnen. Diverse onderzoekers ontlenen gegevens aan elkaar. Wanneer de bronvermelding wegvalt, gaan de gegevens een eigen leven leiden zonder dat ze nog op hun wetenschappelijkheid getoetst kunnen worden. Een voorbeeld hiervan is de bewering dat de benedictijnenpriorij Elmare in de dertiende eeuw een

[p. 182]

wilhelmietenpriorij werd/was. L. Peeters baseert zich op de Toponymie van I. Teirlinck (p. 49). Ook L. Wenseleers vermeldt deze stelling⁽⁵⁴⁷⁾. Deze interpretatie berust op een subjectieve interpretatie van bronnen en op oppervlakkig onderzoek. Hetzelfde scenario is te constateren met betrekking tot de gegevens over de zoutwinning in de buurt van Kriekeputte rond 1225. Deze datum steunt niet op precieze historische feiten. Zowel J.C. Maris van Sandelingenambacht, F. Lulofs (die J.C. Maris citeert), L. Peeters als L. Wenseleers nemen deze stelling over⁽⁵⁴⁸⁾. Uiteindelijk is niet meer af te leiden hoe de these tot stand kwam en op welke gronden ze berust.

(4) Een volgend probleem is dat (bij sommige onderzoekers) op zich interessant historisch materiaal geen antwoord geeft op vragen die relevant zijn voor VdvR. Dikwijls constateerden we dat laat-middeleeuwse en zelfs zeventiende-eeuwse gegevens werden aangewend om de Reynaertlokalisatie te ondersteunen (E. Cramer-Peeters, M. Nonneman, e.a.). Alleen dertiende-eeuwse documenten (of latere afschriften ervan) geven mogelijk zekere antwoorden. Indien alleen jonger materiaal is overgeleverd, zoals bijvoorbeeld het Maperteeus uit 1348 en het Kriekeputte uit 1444, is uiterste voorzichtigheid en een kritische houding gewenst.

En zelfs als het materiaal contemporain is, is de transfer van het historische materiaal naar de oplossing van de Reynaertproblemen niet onproblematisch. Het is niet omdat een archief een aantal toponiemen en antroponiemen prijsgeeft, dat men hieraan conclusies kan vastknopen over de Reynaertlokalisering en het -auteurschap. Archiefvondsten hebben vooral een signaalfunctie, kunnen stellingen vervolledigen of bevestigen. Meermaals hebben wij geconstateerd dat men met archieven en de toponymie alles kan bewijzen. J.W. Muller bewees dat landsnamen ook in de kleine Hollandse plaatsnamen geprojecteerd kunnen worden. Beginnend met enkele toponiemen, wist hij later een hele schare toponiemen met de Reynaert in verband te brengen. Elk geschoold toponymist slaagt erin grote delen van de Reynaerttoponymie elders in Vlaanderen of Nederland in elkaars buurt te reconstrueren⁽⁵⁴⁹⁾. In het

(547) L. WENSELEERS, De metamorfozen (slot), p. 98.

(548) J.C. MARIS, Koning Ermeric's verborgen schat, kol. 192, steunt zich op een basisverordening van gravin Johanna van 26.12.1225 betreffende de zoutwinning in de buurt van Hulst. Maris leidt hieruit af dat de ontginning van de streek toen pas begon en besluit dat VdvR dus vóór die datum ontstond. F. LULOFS, Van den vos Reynaerde, p. 52, gebruikt dit argument. Ook L. WENSELEERS, De metamorfozen (7), p. 80, neemt deze argumentatie zonder bronvermelding over. De band tussen de verordening en Kriekeputte is echter te los om beide op elkaar te betrekken.

(549) Hierbij geldt wat H.M. Vermande constateerde over het werk van toponymist K. de Flou: ‘De Flou kende de toponymie van West-Vlaanderen op zijn duimpje, en het is dus niet verwonderlijk dat hij veel van de in de Reinaert voorkomende plaatsnamen in West-Vlaanderen terugvindt in de één of andere vorm.’ Zie H.M. VERMANDE, Is ‘dat Lant van Vermendoys’, p. 71. Een voorbeeld van een volledig ontspoorde bijdrage is W. DE PAEPE, Stamt het geslacht Vilain af van Boudewijn I met de ijzeren arm? in: Vlaamse Stam; deel I in: 28 (1992) 1, p. 1-10; deel II in: 29 (1993) 1, p. 19-32. In het Vlaamse familiekundetijdschrift wordt het Reynaertverhaal als bewijs voor het (bevestigend) antwoord op de in de titel gestelde vraag gebruikt. Op een onwetenschappelijke manier worden historische figuren en plaatsen in verband met VdvR gebracht, met als gids Van den vos Reynaerde ontsluierd van J. de Wilde. VdvR is een historische bron. De Paepe meent dat het buitengoed van Zeger (II) van Gent twaalf maal in het verhaal vermeld wordt. De auteurstheorie betreffende Willem van Brugge (zie onze p. 90) wordt gebruikt om een aantal plaatsen in het Veurne-Ambacht te associëren met VdvR: ‘Wulveringhem en Isenberghe: de wolf; Hondschote: de hond; Katsberg: de kat; Kemmelberg en Lombaertzijde: kameel; Lampernisse: het konijn; Hazebrouk: de haas; Beveren: de bever; Avecapelle en Ramscapelle: de ekster en de ram’ (p. 23).

[p. 183]

middeleeuwse Vlaanderen en in Holland lagen overal ‘woestine’-, heide- en bergtoponiemen, migratienamen en rivieren.

(5) Hoewel vele Reynaertonderzoekers alle mogelijke historische bronnen consulteren, geven ze nauwelijks blijk van een grondige kennis van de resultaten van het Reynaertonderzoek zelf. We hebben veelvuldig vastgesteld dat vele vossejagers het studiewerk van collega-vossejagers niet kennen of er stilzwijgend aan voorbij gaan. De meeste onderzoeken worden gekenmerkt door een gebrek aan synthese en dialoog. In de bibliografieën vinden we zelden een overzicht van de andere studies die dezelfde problematiek behandelen. Men acht het niet nodig anderen te consulteren of te corrigeren, noch het goede uit andere studies over te nemen of te bespreken. Men is niet kritisch genoeg ten opzichte van het eigen onderzoek. Eigen stellingen zijn onaantastbaar en absoluut. Zo is het bijvoorbeeld jammer dat in het standaardwerk over de Vier Ambachten (1993) de oude Hulsterse stelling weerom geïsoleerd gepresenteerd wordt⁽⁵⁵⁰⁾.

(6) Tot slot zijn historici, taalkundigen en literairhistorici zich niet steeds bewust van het literaire karakter van de Reynaertteksten. Literaire werken zijn per definitie poly-interpretabel. Het zou al te eenvoudig zijn een literair werk te reduceren tot een eenvoudige kroniek of tot een realistische weergave van een landschappelijke realiteit. Dierenverhalen gaan over mensen, over menselijke gebreken en begeerten. Vandaar dat ze indicatoren bevatten die de mogelijkheid geven tot identificatie. In de middeleeuwse dierenverhalen gaat het net zoals in het alledaagse leven om algemeen-menselijke ondeugden, om geweld, oorlog, vetes, hypocrisie en leugens, moord, diefstal, overspel en verkrachting. De vele sleutelromaninterpretaties leveren het bewijs dat er inderdaad vele situaties toepasbaar zijn op een verhaal over leugen en werkelijkheid, over schijn en zijn.

Wat heeft de historisch-geografische Reynaertbenadering opgeleverd? De centrale vraag is: voortgang of vooruitgang? Wat de interesse voor de middeleeuwse literatuur betreft, ‘de lust voor dezen studietak’, gaat

(550) K.J.J. BRAND, Van den Vos Reynaerde en de relatie met de Vier Ambachten, p. 897-908, m.n. p. 905-907.

[p. 184]

het om ‘vooruitgang’; wat de wetenschappelijke methoden en de onderzoeksresultaten betreft, om voortgang. De studie van de historisch-geografische aspecten van het Reynaertverhaal heeft weinig definitieve resultaten opgeleverd. Op zowat alle terreinen waarop men resultaten wenste te boeken, met name de datering, de lokalisering, het auteurschap en de interpretatie van het verhaal, heeft men de meest uiteenlopende voorstellen geformuleerd. De toponymie wordt gebruikt als bewijs voor en tegen het dubbel auteurschap, voor een vroege en een late datering, voor diverse voorstellen van sleutelromans, voor diverse Reynaertauteurs. Daarbij komt dat het aantal lokalisatieproblemen er niet op verminderd is. Het meest problematische aspect dat door deze studie wordt blootgelegd, is dat de verschillende hypothesen elkaar tegenspreken en tevens uitsluiten. De historisch-geografische studies ontmaskeren in feite zichzelf en op den duur parodiëren ze ook zichzelf. Het resultaat van ruim anderhalve eeuw onderzoek heeft geleid tot verschillende mogelijke kanshebbers als Reynaertauteur: Magister Willelmus Physicus, Willelmus Clericus, Willelmus Flamingus, Willem de kleine prior, Willem van Boudelo, enz.; tot een datering van 1170 tot 1270; tot zeer verscheiden lokaliseringen: bijvoorbeeld ‘Vermandois’ in Frankrijk of het Oostkerke-Ambacht, ‘Portegale’ in Holland of het Zuideuropese land; en tot een onoverzichtelijk ‘mekel heere’ van mogelijke Isegrims (de heer van Beveren, Welf VI,...), Reynaerden (Margareta van Vlaanderen, Hendrik de Leeuw van Saksen, Zeger van Gent, Raas van Gavere,...), Bruuns, Tibeerts en Cantecleers. Alleen Grimbeert schijnt door niemand gevonden te worden...

Deze thesen kunnen niet coëxisteren. De studies zijn te schematisch, bevatten hier en daar onnauwkeurigheden en staan los van elkaar. We moeten helaas concluderen dat geen enkele hypothese zo overtuigt dat we de anderen zomaar kunnen afvoeren. We kunnen hoogstens op zo objectief mogelijke gronden proberen te onderzoeken welke gedachtengang het meest doordacht lijkt, welke historische en geografische gegevens niet echt in tegenspraak met de tekst zijn en we kunnen nagaan hoe diepgaand en kritisch de onderzoeker zijn materiaal heeft behandeld. Hieruit kunnen we dan voorzichtig besluiten wat de confrontatie met andere stellingen heeft overleefd, zonder ons te laten leiden door autoriteit of door retorisch talent⁽⁵⁵¹⁾. Onze werkwijze heeft ons in staat gesteld om het kaf van het koren te scheiden en dank zij de synthese van de beste elementen uit de diverse analyses, om te komen tot een stuk ‘vruchtbare dialectiek’⁽⁵⁵²⁾.

Na ons onderzoek staan wij enigszins sceptisch tegenover de stelling dat archiefonderzoek nog onmiddellijke en wezenlijke resultaten voor

(551) Vgl. F.P. VAN OOSTROM, Voortgang of vooruitgang, p. 248. Een voorbeeld van autoriteit is M. Gysseling, van retorisch talent, L. Wenseleers.

(552) F.P. VAN OOSTROM, Voortgang of vooruitgang, p. 254.

[p. 185]

het daterings-, lokaliserings- en auteursonderzoek van VdvR zou kunnen opleveren. Wij verwachten uit de reeds bestudeerde archieven nog weinig spectaculaire nieuwe gegevens. De arbeid is ontzaglijk, de oogst klein en de erkenning niet groot. Het grote probleem waarvoor de vossejager staat, is het gebrek aan bronnen. Veelal kan hij zijn veronderstellingen niet meer toetsen omdat vele archieven verdwenen zijn of omdat vele feiten nooit opgetekend werden. Momenteel zijn de meeste Gentse en Wase abdij-archieven vrij grondig doorzocht. M. Gysseling kent de archieven van Sint-Baafs en Sint-Pieters, D.A. Stracke bestudeerde het archief van Drongen en M. Nonneman en H. Heyse het archief van Boudelo. Brengen enkele Zuidvlaamse en Noordfranse archieven misschien nog nieuwe gegevens aan?

Wat is dan het nut geweest van de historisch-geografische Reynaertbenadering? De grootste waarde ervan ligt in de combinatie van de resultaten met de uitkomsten van andere benaderingen. Wie VdvR analyseert heeft er alle belang bij zoveel mogelijk gegevens te verzamelen betreffende de tijd en de omstandigheden van ontstaan. Ook de lokalisering, het publiek en de latere receptie moeten worden bestudeerd.

Een precies zicht op deze problemen leidt tot genuanceerde uitspraken. In het licht van ruim zeven eeuwen verschil tussen de middeleeuwse tekst en de moderne interpretator lijkt een verschil van een halve eeuw verwaarloosbaar. Wil men echter uitspraken doen over functie, publiek en interpretatie van een literair werk, dan kan het belangrijk zijn om over precieze gegevens te beschikken. Een vroege datering zou betekenen dat Franse en Nederlandse literatuur terzelfdertijd existeerden in hetzelfde milieu. Een late datering zou een ander receptiekader kunnen geven. De doorgedreven studie van de toponymie kan ons een juister inzicht geven in de functie van het werk naar het publiek toe, kan wellicht de publiekskring nader bepalen, enz.

Anderhalve eeuw onderzoek naar de Reynaerttoponymie heeft vele interessante resultaten opgeleverd. De Reynaertstudie zou nooit staan waar ze nu staat zonder het baanbrekend werk van J.F. Willems, I. Teirlinck en de andere vermelde auteurs.

Op het toponymische vlak is winst geboekt. Onderzoek leverde concrete nieuwe gegevens op. Zo is er zekerheid over de ligging en de betekenis van Elmare (J. de Wilde) en van Hulsterlo (pelgrimsoord en bedevaartplaats, P.J. Brand). Er werd een Kriekeputte gevonden door D.A. Stracke (en door H. Heyse precies gelokaliseerd) en hoewel het slechts in 1444 werd opgetekend, komt de plaats overeen met de beschrijving in de Reynaert. Resultaten van toponymisch onderzoek kunnen van belang zijn voor een literaire benadering van de toponiemen. Waar tot nu toe weinig rekening mee werd gehouden, is dat de toponiemen deel uitmaken van het literaire werk en dat doorgedreven toponiemenonderzoek ook resultaten kan opleveren voor een literaire ana-

[p. 186]

lyse van de ruimte⁽⁵⁵³⁾. Bovendien leveren de onderzoeksresultaten van vele toponymische studies boeiende gegevens voor een receptieonderzoek van de Reynaert op. Dit alles vergt verder onderzoek. Een andere boeiende vaststelling vanuit het historisch-geografisch onderzoek is dat er dertiende-eeuwse dierenverhalen bestaan waarin historische personages geïdentificeerd worden met de Reynaertfiguren. De door J. Flinn, en in zijn spoor L. Peeters en L. Wenseleers, opgesomde voorbeelden van Eustache Deschamps, Philippe de Novarre en de Menestrel de Reims bewijzen het principe dat Renartverhalen kunnen functioneren als een sleutelroman. Dit impliceert natuurlijk niet dat dit ook voor VdvR geldt. Om het statuut van dergelijke romans à clef te bepalen, is meer onderzoek naar de functie van dergelijke teksten nodig en moet nagegaan worden hoe de allusies functioneren. Onvoorwaardelijke zekerheid heeft men slechts wanneer de middeleeuwse auteurs in hun teksten zelf hun intenties en allusies expliciteren. Philippe de Novarre en de Reimse minnestreel verklaren uitdrukkelijk hun tekst als sleutelroman te hebben geconcipieerd. Hierbij kunnen we onmiddellijk de bedenking maken dat als de Reynaertdichter de intentie had aan historische figuren te refereren, hij dit evengoed expliciet had kunnen doen. Het lijkt niet uitgesloten dat in VdvR hier en daar naar een plaatselijke of internationale toestand wordt verwezen, net zoals in de Reinhart Fuchs, de Roman de Renart of de Ysengrimus⁽⁵⁵⁴⁾. Een volgehouden identificatie tussen verhaalpersonages en historische figuren lijkt ons in VdvR niet de bedoeling te zijn geweest. De gegevens zijn daarvoor te schaars.

Hypothesen die verder onderzoek verdienen - hoewel ze niet altijd met elkaar gecombineerd kunnen worden - zijn de Gentse burggraven als publiek van VdvR (vgl. J. de Wilde) en de rol van de cisterciënzers en de Dampierres bij de groei van de ‘matière renardienne’.

De historisch-geografische benadering van VdvR heeft interessante resultaten opgeleverd. De problemen zijn vooral afhankelijk van de werkwijze van de onderzoekers. De meest frequente onvolkomenheden in

(553) Bijvoorbeeld Elmare: J. de Wilde (De priorij van Elmare) heeft aangetoond dat het om een klein uithof ging, waar men het niet te nauw nam met de kerkelijke voorschriften en waar meermaals het materiële en het geestelijke belang met elkaar in conflict kwamen. Als Cantecleer in het verhaal verneemt dat Reynaert van Elmare komt, dan krijgt dit toponiem een literaire betekenis. Cantecleer zou gewaarschuwd moeten zijn. Elmare is negatief geladen en krijgt een plaats in de isotopie ‘valse religiositeit’/‘schijnheiligheid’.

(554) Vgl. U. SCHWAB, Zur Datierung und Interpretation des Reinhart Fuchs. Napels, 1967. Ook het onderzoek van J.M. Pastré gaat in deze richting. Zie o.a. La mort du roi Vrevel: le châtiment d'un crime et son illustration dans le ‘Reinhart Fuchs’, in: Reinardus, 6 (1993), p. 95-104. We wijzen voor de RdR o.a. naar de eerste hoofdstukken in L. WENSELEERS, De pels van de vos, en voor de Ysengrimus naar de identificatiepogingen in: A. VAN GEERTSOM, Bruno de auteur van de Ysengrimus, in: VMKA, (1962), p. 5-74; vgl. J. MANN, Ysengrimus. Leiden/enz., 1987, p. 77 e.v.

[p. 187]

het onderzoek zijn de waardengebondenheid, het schrijven van intuïtieve geschiedenis, het gebrek aan basisvorming, onvoldoende kennis van de bibliografie, het miskennen van wetenschappelijke bevindingen omdat ze niet passen in de eigen these, de onsamenhangendheid van het betoog, de inconsequenties en in vele gevallen de verkeerde uitgangspunten. 80 jaar na I. Teirlinck is de toponiemenstudie qua methode en inzichten weinig geëvolueerd. Definitieve oplossingen van Reynaertproblemen zijn niet naar voren gebracht. De meest ontluisterende conclusie van dit onderzoek naar 160 jaar Reynaertstudie is dat er geen definitieve oplossingen in zicht zijn. Geen enkele voorgestelde studie heeft het Reynaertpatent. Reynaerts geheim is nog lang niet ‘ontfutseld’, VdvR nog niet ‘ontsluierd’, ‘de pels van de vos’ nog niet bemachtigd. Er is nog geen consensus bereikt. Dit is een hoopvolle gedachte voor toekomstige generaties vossejagers. Jarenlang onderzoek bevestigt twee stellingen. (1) De vossejacht is nog lang niet gesloten (vgl. J.F. Willems). (2) Hoe langer men VdvR bestudeert, hoe voorzichtiger men wordt met algemene en absolute beweringen (vgl. F. Lulofs). Telkens als men een ontstaanshypothese leest, lijkt die aanvaardbaar. De confrontatie met andere voorstellen reveleert echter steeds de relativiteit van een dergelijk onderzoek. Over het Reynaertauteurschap, het publiek, de datering, de plaats waar het verhaal geschreven is en de plaats waar het zich afspeelt, bestaan geen absolute zekerheden.

Dit sluit geenszins uitgesproken standpunten uit. Gedurfde gissingen stimuleren het onderzoek en zijn soms waardevoller dan het opsommen van verifieerbare gegevens. De Reynaertstudie komt dank zij sterke stellingnames en de confrontatie van extreme standpunten vooruit. Positief is dat nieuwe hypothesen worden uitgewerkt. Wij pleiten in dit opzicht voor doorgedreven interdisciplinair onderzoek. zelfrelativering, zin voor synthese en objectiviteit moeten echter steeds het laatste woord krijgen.