Ruimte en naamgeving in Van den vos Reynaerde

[p. 43]

2. De toponymie van den Reinaert (1910-1912)

Bij een periode-afbakening zijn grenzen veelal arbitrair. Wij beschouwen De toponymie van den Reinaert van I. Teirlinck⁽¹¹⁷⁾, die gepubliceerd wordt aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog⁽¹¹⁸⁾, als de scharniertekst in het onderzoek van het Reynaertlandschap. De studie geeft een volledige status quaestionis van het Reynaerttoponiemenonderzoek en van een aantal andere Reynaertproblemen. Teirlinck bestudeert alle toponiemen uit de Reynaertverhalen van VdvR tot en met de volksboeken, m.n. de handschriften A, F en E van VdvR, B en C van RII, L (Reynardus vulpes), de prozadrukken Pg en Pd, de Lübeckse druk (R) en de volksboeken (H).

De traditionele Reynaerttoponiemenstudie mondt uit in dit ‘schier overvolledige’⁽¹¹⁹⁾ boek, dat verschijnt in de prestigieuze reeks ‘Middelnederlandsche uitgaven’ van de ‘Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde’. Deze uitgebreide toponymische studie is het resultaat van jarenlang speurwerk, waaraan Teirlinck reeds geruime tijd bezig was toen hij zijn monografieën over Hulsterlo (1898) en Kriekeputte (1901) publiceerde⁽¹²⁰⁾.

Teirlinck zet zijn motieven helder uiteen. De bedoeling is dit ‘echt nationaal kunstproduct, waarop Vlaanderen ten eeuwigen dage roem mag dragen’⁽¹²¹⁾ te bestuderen, en:

Nieuwe opvattingen en bedenkingen, nieuwe oordeelvellingen of besluiten, juister bepalingen en verklaringen, meer dan ééne ontdekking zal men in de

(117) Isidoor Teirlinck (Zegelsem-Oudenaarde 1851-Vorst 1934). Natuurkundige, romancier, dialectoloog, toponymist, folklorist. Lid van de Koninklijke Vlaamsche Academie. Publiceerde vooral over botanie, magie en godsdienst in de folklore. Zie Isidoor Teirlinck Album. Verzamelde opstellen opgedragen aan Isidoor Teirlinck. Ter gelegenheid van zijn tachtigsten verjaardag 2 januari 1931. Leuven, 1931. Biografie p. 17-21; bibliografie p. 23-59.

(118) De titelbladzijde vermeldt: I. TEIRLINCK, De toponymie van den Reinaert. Gent, 1910-1912. De datering van de inleiding (p. LXXVII) wijst erop dat het boek pas in de meimaand van 1913 in druk werd gegeven. In studies van collega's-vossejagers wordt af en toe gewezen op het uitblijven van de studie. Wellicht hebben de ontdekking van het Dyckse handschrift en de publikatie van de commentaar van F. Buitenrust Hettema voor vertraging gezorgd.

(119) Door J.W. Muller zo genoemd in Critische commentaar op Van den vos Reinaerde. Naar de thans bekende handschriften en bewerkingen. Utrecht, 1917, p. 114.

(120) De inleiding van dit artikel zal hij later bijna integraal overnemen in de inleiding van de Toponymie, wat erop wijst dat hij de krachtlijnen van zijn werk reeds lang had uitgestippeld. De beide monografieën worden in een nog meer uitgebreide vorm in de Toponymie opgenomen. Ze worden aangepast aan het nieuwe hs. F en aan de inzichten van Buitenrust Hettema. F. Buitenrust Hettema heeft I. Teirlinck o.a. beïnvloed m.b.t. de concordantie met andere literaire werken en de datering van het verhaal (ca. 1250).

(121) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. V. Hij citeert Jonckbloet in diens Reynaerteditie van 1856, p. CXXIV.

[p. 44]

volgende bladzijden vinden. Het kan zeker niet van belang ontbloot zijn na te gaan, waarom een middeleeuwsch schrijver liever dezen dan genen plaatsnaam bezigt. Mijn werk levert eene bijdrage tot de kennis der toponymie in de middeleeuwen. En vooral zal niemand loochenen dat de studie der plaatsnamen, welke in een gewrocht van eenen onbekenden dichter voorkomen, zeer dikwijls helpt tot de ontdekking zijner geboortestreek. Te recht zeggen J.W. Muller en H. Logeman [⁽¹²²⁾] dat de plaatsnamen ‘zoo vaak inlichting geven omtrent de herkomst van eenig werk’ (p. VI).

In de inleiding plaatst Teirlinck de verschillende toponiemen overzichtelijk naast elkaar, per Reynaertredactie (A naast F en E) en per versie (bewerking of ‘vertaling’) (RI naast RII en P, enz.) en hij tekent alles nauwkeurig uit op kaart, zodat het boek een handig werkinstrument en naslagwerk wordt.

In de diverse handschriften van VdvR vindt Teirlinck in totaal 35 toponiemen, het corrupte ‘tromp boem’ (F 2541) niet meegeteld. Hij geeft een overzicht van de varianten in de hss. A en F. Meestal opteert hij voor de lezing van het Comburgse (Hijfte boven ‘Yste’; ‘Leye’ boven ‘Lere’, ‘Po(l)anen’ boven ‘Pallanen’. Ook de lezing ‘Ronne’ uit F, nochtans een Vlaams riviertje, verwerpt hij ten voordele van de Franse Somme). Andere vormen komen dan weer duidelijker te voorschijn in F (Belsele; ‘Vnnbloys’ is in F het duidelijkere ‘Boloys’⁽¹²³⁾).

Vervolgens probeert hij de toponiemen geografisch te groeperen. Tien behoren tot Vlaanderen; twee ervan, Waas en Vlaanderen, wijzen naar de streek waar het verhaal zich afspeelt. ‘De gevolgtrekking ligt voor de hand: De dichter van Rein. I was een Wazenaar of heeft lang in Waas geleefd.’ (p. IX). Haast onbekende gehuchten of kleine plaatsjes in of nabij het Waasland die in VdvR voorkomen, zijn ‘Besele’, Hijfte, Kriekeputte, Hulsterlo, Absdale en Elmare. Op een kaart duidt hij met een ‘stippenvlek’ de ‘vermoedelijke geboorte- of woonstreek’⁽¹²⁴⁾ van de Reynaertauteur aan. In die streek, die grotendeels overeenkomt met centraal en noordelijk Waasland en de huidige grensstreek ten noorden ervan, vallen Hulsterlo, Absdale en Belsele. In navolging van W.J.A. Jonckbloet beweert hij: ‘Malcroys en Maperthuus - twee denkbeeldige (?) fransche namen van vossenburchten - moeten wel tot den franschen

(122) In: Die Hystorie van Reynaert die Vos, naar den druk van 1479, vergeleken met Willem Caxton's Engelsche vertaling, met inleiding en aanteekeningen. Zwolle, 1892, p. XXII.

(123) Hij blijft sceptisch tegenover deze vorm en hij vermoedt dat ‘Ambloys’ dichter bij de oorspronkelijke vorm ligt vanwege de Amplosis-grafie in de Reynardus vulpes.

(124) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. X. Voor het kaartje, zie onze bijlage nr. 1.

[p. 45]

Roman de Renart gebracht, doch echter ook - het gedicht zelf bewijst het klaar genoeg - in Vlaanderen gedacht worden’ (p. IX).

Zoals hij in de inleidende paragrafen beklemtoont, probeert hij uit te zoeken waarom de dichter welke plaatsnamen gebruikte. Voor de Vlaamse plaatsnamen is het motief dat ze tot het geboorteland van de dichter behoren. Van de toponiemen buiten Vlaanderen worden er twaalf gebruikt om een verre afstand aan te duiden, drie om hun grootte, rijkdom en beroemdheid en de rest om andere redenen, bijv. de Ardennen als tegengesteld aan het zoete Waasland, Rome als bedevaartplaats voor een gebanvloekte en Keulen in een boertige zegswijze⁽¹²⁵⁾. Vervolgens bestrijdt I. Teirlinck de hypothese van J.W. Muller, die op basis van de toponymie zijn stelling over het dubbel auteurschap uitbouwde, nl. de dichter van RIa hoort thuis in Kroon-Vlaanderen, de auteur van RIb in Rijks-Vlaanderen. Teirlinck ontkracht deze strikte scheiding door Mullers eigen twijfel te beklemtonen en op een aantal fouten te wijzen⁽¹²⁶⁾.

In de eigenlijke Toponymie worden alle mogelijke grafieën uit de verschillende Reynaertverhalen onder aparte lemmata alfabetisch opgesomd. Steeds wordt het toponiem gesitueerd in het verhaal en worden alle vindplaatsen vermeld, gevolgd door de geschiedenis van de plaats, aangevuld met oorkonden (verwijzingen naar de geschiedenis, de ligging, het uitzicht), de etymologie en de verschillende tot dan toe voorgestelde lokaliseringshypothesen. Hij vult die gissingen aan of weerlegt ze. Hij voegt veelal eigen inzichten en nieuwe voorstellen toe. Dit alles wordt geïllustreerd met een aantal reprodukties van tekstfragmenten, stemma's, overzichten, tekeningen en kaartjes. Ruim 2500 toponiemen vullen dit imposante boek. Uit dit geheel bekijken wij enkel Teirlincks eigen voorstellen én de resultaten die in dit standaardwerk als verworven worden beschouwd.

Voor Ambloys onderzoekt Teirlinck de mogelijkheid van een bos nabij het Kolenwoud, ‘Ambligia’. Het ligt niet in het Franse Vermandois, maar in Henegouwen, op de weg erheen. Onder ‘Bloys’ komt hij op dit toponiem terug. Wellicht gaat het niet om de Franse stad Blois, hoewel de heren van Blois in de veertiende eeuw bezittingen hadden in Zeeland. Interessant is hier een verwijzing naar de Parthonopeus van Blois, die ten tijde van het ontstaan van de Reynaert uit het Frans vertaald werd⁽¹²⁷⁾. De hypothese dat Vermandois als het Oostkerke-

(125) Enkele van deze ‘verklaringen’ zijn erg mager en bieden weinig meer dan wat vóór 1912 gesuggereerd werd. Hijfte en Hulsterlo enkel en alleen verklaren als geboorteland van de auteur lijkt ons niet verdedigbaar.

(126) Bijv. Polanen komt zowel in RIa als in RIb voor. Deze kritiek is verward en wellicht pas op het laatste moment toegevoegd in een poging om volledig te zijn. Toponymie, p. XII-XIV.

(127) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 35. Toch acht Teirlinck een band tussen beide teksten weinig waarschijnlijk.

[p. 46]

Ambacht dient geïdentificeerd te worden, verwerpt hij niet, maar hij toont er zich evenmin een groot voorstander van. Bartanghen is geen Hollandse plaats, ook niet Portugal of de Franse landstreek Bretagne. De plaats moet op de as Polen-Vlaanderen liggen. Daarom denkt Teirlinck, in navolging van E. Martin, aan ‘Bretanje’, m.a.w. Engeland (p. 28).

Belsele krijgt na de ontdekking van hs. F de voorkeur boven Bazel. Het ‘Besele’ uit hs. A is naar alle waarschijnlijkheid een kopiistenfout⁽¹²⁸⁾. Teirlinck somt een aantal vindplaatsen uit oorkonden op, nl. voor Belsele ‘Belsele’ in 1139 en ‘Belcele’ in 1262 en later ‘Belzele’, ‘Belseele’ en ‘Belzeele’; en voor Bazel: ‘Baessele’ in 1223 en nadien ‘Barsele’ in 1298, ‘Barcele’ in 1299, ‘Barzele’ in 1306, ‘Baerzele’ in 1330 en ‘Baersiele’ in 1331. De grafie ‘Basele’ voor Bazel komt pas later voor. Teirlinck wijst in navolging van Broese van Groenou nog op het Belzele-Evergem nabij Gent. Zelf geeft hij de voorkeur aan Belsele-Waas. Belangrijk is evenwel dat zowel Bazel als Belsele in het Waasland liggen, de streek van de Reynaertdichter. Ook Elmare wordt met de dichter verbonden. Het ligt ‘wel niet juist in het “soete lant” van Waas, toch in het Noorden van Oost-Vlaanderen’ (p. 53), zodat de stelling van een Wase dichter gehandhaafd wordt.

In verband met Hijfte worden weinig nieuwe gegevens gepresenteerd. Nabij Hijfte bestaat er nu te Oostakker nog een Woestijnestraat en in de buurt, te Desteldonk, was de heerlijkheid ‘ter Woestyne’ bekend. In F 2226 leest men ‘Yste’, terwijl ook de Latijnse versie ‘Ysta’ vermeldt. Teirlinck geeft toch de voorkeur aan Hijfte, dat niet in Waas gelegen is, maar wel in het burggraafschap Gent (de Gentse Oudburg) (p. 83 n. 4) en dit omdat hij er niet in slaagt in de buurt van Gent een ‘IJste’ te vinden. Hij lokaliseert wel een Bosch ter IJst tussen Schorisse, Zegelsem en Vloersberge, in zijn eigen geboortestreek. Hij vraagt zich af of de omwerken van RII, die ook de toponiemen ‘Enam’ en ‘Floorsbergen’ uit diezelfde streek gebruikt, niet aan dit IJst dacht toen hij ‘Tusschen Hijfte ende Ghend’ (A 2263) verving door ‘Tusschen Risel ende Ghent’ (B 2284). Niet ver van Hijfte ligt het goed ‘Maperteeus’. De verbinding van het lemma Hijfte met Maupertuus zal vele nieuwe perspectieven openen, evenals de bemerking dat Sint-Amandsberg tot in de veertiende eeuw ‘Reinersberch’ geheten werd⁽¹²⁹⁾. De bespreking van Reynaerts hol zelf neemt ruim 30 kolommen in beslag. Alle grafieën, ook Malcroys (A 273), moeten worden teruggebracht tot de Franse vorm uit de RdR: Malpertuis/Maupertuis, wat ‘kwaad of slecht hol, roovershol’ betekent (p. 174). Hoewel hij in

(128) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 33. Hij sluit niet volledig uit dat ‘de afschrijver’ aan Bazel dacht.

(129) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 82. Teirlinck verwijst naar F. DE POTTER en J. BROECKAERT in hun geschiedenis van Oostakker (Geschiedenis der gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen, 1864-).

[p. 47]

Frankrijk diverse plaatsen met de naam ‘Maupertuis’ terugvindt, meent hij dat de naam in de Franse teksten verzonnen is. In Vlaanderen vindt hij slechts één Maupertuus, het Maperteeus nabij Destelbergen. Teirlinck leidt hieruit de populariteit van het Reynaertverhaal in de eerste helft van de veertiende eeuw af. De vermelding van een document met die naam uit 1348 wijst niet noodzakelijk naar het bestaan van dezelfde plaats met dezelfde naam een eeuw eerder⁽¹³⁰⁾.

Hulsterlo en Kriekeputte worden te Kieldrecht in het Waasland gelokaliseerd. De ‘Leye’ is de Vlaamse rivier. Maar ook de stelling van H. Broese van Groenou sluit Teirlinck niet uit, nl. de Lieve, een kanaal dat in 1251 tussen Gent en Aardenburg werd gegraven, en dat ‘ook met eene gemeene benaming Leije d.i. geleiding genaamd’⁽¹³¹⁾ werd. Dit toponiem zou een late datering van VdvR bevestigen.

Opvallend in Teirlincks toponiemenencyclopedie is de vermelding van de algemene term ‘Moer’. In de buurt van Kieldrecht waren veen- en moergronden te vinden. Op de oude kaart van Mercator van 1540 zijn twee grote Wase moeren te zien: de Moere nabij Kieldrecht en de Moere nabij Moerbeke, in de omgeving van de abdij van Boudelo. Indien de Reynaertdichter met de vermelding van ‘dien moer’ toch een bepaald toponiem bedoelde, dan moet het volgens Teirlinck de Moere bij Kieldrecht geweest zijn. Uiteindelijk opteert hij toch voor een soortnaam. Net zoals het twijfelachtige toponiem ‘Moer’, worden ook de ‘Riuiere’ en de ‘Wo(e)stine’ opgenomen. De rivier wordt zeven keer genoemd, maar krijgt nergens een naam. Teirlinck vermeldt de gissing van E. Martin maar vindt het eigenaardig dat Willem die naam nergens zou meedelen indien hij de Schelde bedoelde. De ‘woestine’ is een soortnaam, maar hij neemt het woord toch op omdat F. de Potter en J. Broeckaert⁽¹³²⁾ een stuk grond te Kieldrecht beschrijven dat de Woestijne heet. Er bestaat ook een Woestijnestraat te Kieldrecht, een ‘de Woestyne’ te Destelbergen, een heerlijkheid Ter Woestyne te Desteldonk en een ‘niuve Wostine’ en een Woestijnestraat te Oostakker (p. 260).

‘Ouer zee’ is het Heilig Land, Rome een bedevaartplaats. I. Teirlinck gelooft niet in de gelijkschakeling tussen ‘Ronne’ en de Rhône

(130) Teirlinck twijfelt. Hij vraagt zich zoals F. Buitenrust Hettema af: ‘En, zoo waarlijk aan een geographisch bepaald Vossenkasteel moet gedacht worden - hetgene met veel grond kan betwijfeld worden - hoe ver lag het dan wel van de plaats, waar Nobel zijnen hofdag hield?’ Toponymie, p. 179. Later liet men Teirlincks scepsis achterwege. Zo heeft J. de Wilde Teirlincks uitgebreide Maupertuus-studie gebruikt als uitgangspunt voor de definitieve identificatie van ‘Reynaerts cansteel’ en ‘Maperteeus’.

(131) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 143. Het citaat is afkomstig uit G.P. ROOS, Beknopt geschied- en aardrijkskundig woordenboek van Zeeuwsch-Vlaanderens westelijk deel. Oostburg, 1874. (Zie ‘Leie’).

(132) F. DE POTTER en J. BROECKAERT, Geschiedenis der gemeenten der provincie Oost-Vlaanderen. Gent, 1864-. Bij I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 260.

[p. 48]

zoals voorgesteld door J.W. Muller. Hoewel Teirlinck een Zuidvlaams riviertje in de buurt van Ronse met die naam signaleert, neemt hij toch aan dat ‘ronne’ een corrupte vorm is. ‘Polanen’ is Polen, ‘Portegale’ Portugal. De Reynaertdichter gebruikt ze in hyperbolen en wil een uitgestrekt gebied aanduiden om de gulzigheid van de beer te beklemtonen. In een politieke toespeling, zoals C.A. Serrure⁽¹³³⁾ in de vermelding van Portugal meende te zien, gelooft Teirlinck niet. ‘Sassen’ is een ver en woest land, bevolkt met wilde dieren, waar men veel samenzweerders kon vinden. Andere redenen voor de opname in VdvR kunnen zijn: herinneringen aan de verhuizing van honderden Saksen in Karel de Grotes tijd (zoals gesuggereerd door F. Buitenrust Hettema), een vage herinnering aan de vroegste Germaanse nederzettingen langs de kust, een toespeling op het inhalen van Saksische huurlingen door Filips van de Elzas (vgl. C.A. Serrure) of de goede handelsbetrekkingen tussen Saksen en Vlaanderen (p. 216).

Ook de verschillende ‘Scouden’-hypothesen worden genoemd: de reeds geopperde zoals het Zeeuwse Schouwen, Schotland en de Schelde, maar ook de gelijkschakeling met een kleine heerlijkheid in het oostelijk deel van Cadzand en het ambacht Schoudee op Zuid-Beveland. Teirlinck somt nog een aantal Zeeuwse ‘Scoudens’ op, maar hij gelooft niet dat het ‘Scouden’ uit de Reynaert in Zeeland is te zoeken. De dichter wil een grote afstand aanduiden. Om dezelfde reden verwerpt hij Escaudain nabij Kamerijk. Ondanks taalkundige bezwaren, die hij deelt met J.W. Muller, houdt hij vast aan Schotland⁽¹³⁴⁾.

‘Tromp boem’ is een nieuw toponymisch probleem sinds de ontdekking van hs. F. In de inleiding neemt Teirlinck deze plaats niet op, wel in zijn alfabetisch gedeelte. Wellicht ontstonden inleiding en corpus op verschillende momenten. Tevens was er de bekommernis om in het corpus zo volledig mogelijk te zijn. De voornaamste reden van opname is wellicht de autoriteit van J.W. Muller, die aan een aantal Trompetoponiemen ten zuiden van Hutst dacht. I. Teirlinck volgt F. Buitenrust Hettema en denkt aan een verschrijving.

Waas stelt Teirlinck voor een probleem. Sinds zijn eerste artikelen steunde hij zich op dit toponiem om de dichter te lokaliseren ‘in Waes, int soete lant’ (A 2257), vanwege de kleine plaatsjes in en nabij het Waasland en het epitheton ‘soete’ bij Waas. In het pas ontdekte hs. F kon men lezen: ‘in waerts, int suete lant’ (F 2221). ‘in waerts’ zou

(133) C.A. SERRURE, De schrijftijd van Reinaert de Vos, in: Flandria, (05.06.1887), p. 289, meende dat we in de Reynaert een toespeling kunnen ontdekken op het huwelijk van Filips van de Elzas met Mathilde van Portugal.

(134) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 220: ‘Geen Sc(h)oltlant werd echter gevonden en 'zonder d of t na de l kan dit ol toch niet tot ou worden’ (hij verwijst naar: J.W. MULLER, De oude en jongere bewerking, p. 201). I. Teirlinck voert een prosodisch element aan om de lezing te doen aanvaarden: ‘Scouden staat hier iplv. Scotten (dat. pl. van Scot als naam voor het land, Scotia) om het rijm: Scouden/onthouden’ (p. 220).

[p. 49]

dan op Vlaanderen betrekking hebben. ‘Waes’ is een van de peilers van Teirlincks argumentatie om door middel van de plaatsnamen het geboorteland of de woonplaats van de dichter op te sporen. Vandaar dat hij de ‘kandidatuur’ van het Waasland hevig verdedigt⁽¹³⁵⁾. Hij interpreteert ‘soete’ als ‘vruchtbaar’ en beschouwt dit adjectief als een biografische heimatsverheerlijking. De dichter schrijft met voorliefde over zijn eigen geboortestreek, die reeds in de dertiende eeuw vruchtbaar, schoon en lief was. I. Teirlinck vermeldt ook de mening van K, de Flou, die in het voetspoor van I.E. Risseeuw de geboortestreek van de Reynaertdichter in het Oostkerke-Ambacht situeert⁽¹³⁶⁾.

Teirlincks werk sluit af met aanvullingen en correcties, een bronnenlijst en indices.

In 1968 verschijnen postuum notities die Teirlinck na het verschijnen van de Toponymie in zijn auteursexemplaar had aangebracht⁽¹³⁷⁾.

I. Teirlincks studie is volledig en betrouwbaar. De overzichtelijke structuur en de vele tabellen en kaarten zorgen ervoor dat ze bijzonder handig te raadplegen is. Een ander pluspunt is dat Teirlinck er kort na de ontdekking van hs. F in geslaagd is de varianten van F op te sommen, te integreren en te beoordelen. De kritieken waren lovend⁽¹³⁸⁾. De studie werd door de vakgenoten onmiddellijk als een standaardwerk beschouwd⁽¹³⁹⁾. Ruim 80 jaar na de publikatie is ze nog steeds een bruik-

(135) I. TEIRLINCK, Toponymie, p. 254: ‘Is dit zonderlinge inwaerts eene schrijffout? Of, als J.W. Muller [...] vraagt, kende de Hollandsche afschrijver van f het Vlaamsche “soete lant van Waes” niet? Ik denk op de eerste vraag bevestigend te mogen antwoorden. De twee verzen in a vormen eenen klaren zin en klinken inderdaad echt mooi [...]. Integendeel hoe gebrekkig luidt de lezing van f! Hoe slordig en lam blijken de twee verzen te zijn: te Vlaendren waert en daarna inwaerts! En de zin? Deze is in 't geheel niet duidelijk. Waarop slaat dat inwaerts? Op het vorige Vlaendren? Op het volgende int suete lant? Op alle beide? Men zal het wel erkennen: de lezing van a moet, wat de vorm en zin betreft, boven die van f verkozen worden.’

(136) Zie onze p. 23 e.v.

(137) De toponymie van den Reinaert door Is. Teirlinck [...] Aanvullingen en verbeteringen uit het exemplaar van Is. Teirlinck, door Willem PEE, in: Taal en Tongval, 20 (1968), p. 142-165. De opmerkelijkste aanvullingen zijn een aantal citaten uit Priens Reinke de Vos (1887) en de vermelding van een aantal Reynaertstudies dat na 1912 verscheen.

(138) H.J. VAN DE WIJER schreef later in het hulde-artikel Isidoor Teirlinck en de naamkunde in het Jaarboek van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1949-1950-1951, p. 70-79: ‘En tevens blijken onmiddellijk: de angstvallige nauwgezetheid, de buitengewone speurzin, de ontzettende belezenheid; de zorg om door tabellen, tekeningen, kaarten, foto's van het hs., de lezer wegwijs te maken in de vele kronkelpaden van het behandelde onderwerp; vooral dan de wetenschappelijke eerlijkheid tegenover de zienswijze van zijn voorgangers, het zuivere inzicht voor elk der behandelde punten een volledige status quaestionis op te stellen die anderen, in het licht van nieuwe gegevens, zou toelaten tot een definitieve, wetenschappelijk gefundeerde oplossing te komen.’ (p. 73).

(139) J.W. MULLER schreef in 1917 in zijn Critische commentaar, p. 114, over de plaatsnamen: ‘Alle vormen van alle plaatsnamen in alle bewerkingen van den Reinaert zijn thans opgesomd en in den breede besproken’ door Teirlinck in de Toponymie. Muller zelf stelt zich tevreden met ‘In 't algemeen derhalve naar dit gedenkteeken van vlijt en speurzin’ te verwijzen en slechts enkele plaatsnamen nog kritisch te bekijken. (Ook geciteerd door H.J. VAN DE WIJER, Isidoor Teirlinck en de naamkunde, p. 74.) Verder verschenen over Boloys, Hulsterlo, Kriekeputte en Hijfte monografieën van D.A. Stracke en gebruikte o.a. J. de Wilde de Toponymie in zijn zoektocht naar Maupertuus.

[p. 50]

baar werkinstrument. De Toponymie bevat ook meer informatie dan men op het eerste zicht zou vermoeden. Het boek is niet alleen een bron voor de studie van de Reynaerttoponymie, maar geeft tevens een schat aan materiaal voor een onderzoek dat aan de hand van de naamgeving de middeleeuwse populariteit en receptie van het verhaal zou kunnen bestuderen⁽¹⁴⁰⁾.

De conclusie na de lektuut van de Toponymie is echter ontnuchterend. Een zekerheid is dat zowel Reynaert I als Reynaert II vlaamse produkten zijn. Maar wie verwacht dat het Reynaertland nu definitief kan gelokaliseerd worden, komt bedrogen uit. Teirlinck levert alle mogelijke scenario's en bouwstenen van alle formaten. Het is aan de gebruiker om te selecteren, te schikken en conclusies te trekken.

Wanneer we Teirlincks onderzoek vergelijken met vroegere Reynaertstudies, valt op dat de datering niet meer centraal staat. In navolging van F. Buitenrust Hettema, en in het spoor van J. Grimm, opteert I. Teirlinck zonder argumentatie voor een datering in het midden van de dertiende eeuw. Ook de verhouding tussen VdvR en de RdR is naar de achtergrond verschoven. De invloed van I. Teirlinck zal op dit punt zo ver strekken dat, op de voortreffelijke studie van M. Delbouille (1929) na, de verhouding tussen VdvR en Le plaid lange tijd nauwelijks onderzocht wordt. In tegenstelling tot J.W. Muller gaat I. Teirlinck uit van één Reynaertdichter, een standpunt dat nu door de meeste onderzoekers wordt gedeeld.

De toponymie van den Reinaert heeft beperkingen voor de moderne literairhistoricus. Teirlinck moest zich baseren op veelal verouderde en/of door amateurs verzamelde bronnen. Hij schreef het boek met gedateerde literatuuropvattingen en beperkte bedoelingen. Voor Teirlinck was er slechts één doel: de toponymie van de oorspronkelijke Reynaert reconstrueren om de Reynaertdichter te lokaliseren⁽¹⁴¹⁾. Reynaertproble-

(140) Bijvoorbeeld de vermelding van ‘Maperteeus’ en de eigennaam ‘Mapertuis’, die men kan beschouwen als interessante getuigenissen van de populariteit van het verhaal; Zie I. TEIRLINCK, De toponymie, p. 180. Hetzelfde geldt voor een aantal antroponiemen (bijv. ‘Reynaert’). Wij zijn ervan overtuigd dat een onderzoek in veertiende- en vijftiende-eeuwse archieven (in navolging van de voorbeelden die Teirlinck geeft) interessante resultaten oplevert. We hopen hier op terug te komen.

(141) We verdenken Teirlinck geenszins van streekgebonden chauvinisme. Dit sluit niet uit dat het mogelijk is dat de studie van de Reynaerttoponiemen geïnspireerd werd door zijn eigen geboortestreek, waar een aantal van de toponiemen uit Reynaerts historie te lokaliseren zijn. Ongetwijfeld heeft dit feit Teirlincks speurzin vergroot.

[p. 51]

men zoals het auteurschap, de verhouding tot de Renart en het Reynaertpubliek komen slechts sporadisch aan bod en worden niet gesynthetiseerd. De drang naar volledigheid heeft een keerzijde. Doordat Teirlinck alle varianten van alle Reynaertredacties en -versies wil bespreken, overziet hij het unieke karakter van de diverse Reynaertverhalen niet meer en onderschat hij de inbreng van de bewerkers en de kopiisten (er is slechts ‘de’ afschrijver). Door het encyclopedische karakter van het werk raakt Teirlinck verward in lange uitweidingen over historische vindplaatsen en gissingen zonder dat hij tot een oplossing of stellingname komt. Hij stelt zich niet kritisch genoeg op en profileert zijn eigen mening niet duidelijk. Soms heeft hij teveel respect voor de hoogleraren J.W. Muller en F. Buitenrust Hettema of voor zijn Vlaamse Academie-collega en toponymist K. de Flou. Verder slaagt hij er zelden in om aan te tonen waarom Willem bepaalde toponiemen gebruikte. Hij houdt zich bij de historisch-geografische feitelijkheden en beperkt zich veelal tot reflecties over de toponiemen, los van het literaire werk en los van hun verhouding tot de andere verhaaltoponiemen.

Toch vindt men ook een aanzet tot een meer literaire benadering van de toponiemen, wellicht in navolging van F. Buitenrust Hettema. Dit gebeurt bij de bespreking van het hyperbolische karakter van enkele toponiemen en bij de suggestie van een stemmingslandschap wanneer Saksen en de Ardennen worden vermeld. Deze wegen zullen door de volgende generatie Reynaertonderzoekers nauwelijks gevolgd worden.

Teirlincks onderzoek kadert in het ‘traditionele Reynaerttoponiemenonderzoek’. Het is er de bekroning en de bevestiging van. Het grootste belang van de studie is niet dat ze een onderzoeksperiode afsloot, maar dat ze door het vele nieuwe studiemateriaal een bijna onuitputtelijke bron voor jarenlang verder onderzoek zou zijn.