Wormcruyt met suycker

[p. 261]

Boekverzorging en illustratie

Vóór de boeken werden gedrukt, moest alles, wat men wilde mededelen aan niet-aanwezigen, worden geschreven. Dit schrijven was oorspronkelijk het maken van inscripties op steen of in zachte klei (Babyloniërs en Assyriërs), het schilderen met een penseel of een rietje op papyrus (oorspronkelijk in Egypte en vandaar wijd verbreid), het griften met een stilus op met was bedekte plankjes (de codex der Romeinen), het tekenen met een ganzepen op perkament of francijn (huid van kalveren of schapen) en sedert de 14de eeuw ook op papier (een oud Chinees product, waarvan de uitvinding sedert de 12de eeuw toepassing vond in Spanje en Italië). Het klankenschrift, door de Egyptenaren uit hun hiëroglyphen gevonden, door de Semieten aan de Phoeniciërs overgedragen en door de Grieken via Sicilië en andere koloniën in de 9de eeuw naar Italië overgebracht en daardoor algemeen in Europa aanvaard, maakte de schriftelijke verspreiding van denkbeelden en gevoelens gemakkelijker dan in de tijden daarvoor. Versiering van de oude handschriften - dit woord te onderscheiden van oorkonden of charters, die uitdrukking geven aan de besluiten van officiële lichamen en personen - was al spoedig een geliefde bezigheid. Het begin der hoofdstukken werd aangegeven door met minium of menie (een rode verfstof) getekende beginletters (Lat. ruber = rood, denk aan rubriek): de z.g.n. miniaturen. Ze worden, zij het in andere vorm, al aangetroffen in de dodenboeken der oude Egyptenaren; de handschriften in het Westen vertonen een toenemende verfijning en gecompliceerdheid in hun verluchting - beroemde kunstenaars houden zich met het tekenen van miniaturen bezig. In de tweede helft van de 7de eeuw (Ierland), de 8ste (de Paleisschool van Karel de Grote), de 9de (St. Gallen), de 10de (Reichenau, Keulen, Regensburg), de 11de (Winchester, Canterbury), de 12de (Noord-Frankrijk en in België de Maasschool; Luik, Stavelot), de 13de (Bologna, Frankrijk: de Gothische miniatuur), de 14de en 15de (Frankrijk, België, Noord-Nederland) is er telkens sprake van een bloeiperiode. In het Noordelijke lage land bij de zee is uit de 14de eeuw maar weinig bekend; Utrecht wordt in de 15de tot een middelpunt van betekenis (o.a. de ‘Meester van Zweder van Culemborg’, werkende onder invloed van Jan en Hubert van Eyck); de bloeitijd duurde maar kort. Sedert de 15de eeuw concurreren handschrift en drukwerk. Het eerste blijft in trek tot het midden van de 16de eeuw, de laatste tijd alleen bij kapitaalkrachtige kopers en bibliophielen - aan de drukkunst is de zege beschoren. Ze was al oud: het is zeker, dat de Chinezen sedert de 10de eeuw drukten met gesneden houtplaten (xylografie); vermoedelijk onafhankelijk daarvan ontwikkelde zich deze blokdruk in het begin van de 15de eeuw ook in Europa: de eerste producten waren speelkaarten en afbeeldingen van heiligen - daarnaast en daarna ontstonden ook blok-

[p. 262]

boeken, evenwel niet in groot aantal: men drukte aan één kant en plakte telkens twee bladen op elkaar. Het was goedkoper dan het maken van afschriften, maar tot bloei kon de drukkunst pas komen door het gebruiken van losse letters. De uitvinder daarvan? Men heeft nog altijd geen zekerheid: verschillende namen worden genoemd naast de bekende van Coster en Gutenberg. Een feit is alleen, dat in het laatst van de 15de en het begin van de 16de eeuw het drukken van boeken een grote omvang aanneemt: vooral Italië (Venetië), Frankrijk (Claude Garamond), Engeland (William Caxton) en Nederland (Haarlem, Utrecht, Leiden, Delft) trekken de aandacht. In de 17de eeuw worden in ons land en daarbuiten bekend Blaeu en Jansonius, in de 18de eeuw Wettstein en Van der Aa: men is niet alleen drukker, maar ook uitgever in den regel. De versiering van de eerste, nog vóór 1500 gedrukte geschriften, de wiegedrukken of incunabelen, geschiedde aanvankelijk door dezelfde rubricatoren, die de handschriften van miniaturen voorzagen - al spoedig liet men dit over aan de drukkerijen: het beroemde Psalterium van 1457 bezit al gekleurde gedrukte initialen. Ook titel en titelblad verschenen in die tijd: figuren van kunstenaars als Dürer, Cranach (Wittenberg) en Holbein (Bazel) zorgden voor de verfraaiing ervan. De perkamenten omslagen, die de handschriften moesten beschermen, werden vaak met dun hout steviger gemaakt - versiering met gesneden figuren, filigraan en edelstenen kwam meermalen voor, ook edelsmeden zorgden voor kostbare metalen ‘banden’, die beter dozen genoemd kunnen worden. Naarmate de weelde der banden verminderde, nam het gebruik van leer toe: ook dit leer werd op verschillende wijzen bestempeld of besneden - de vergrote productie leidde tot het regelmatig gebruik van cliché's. Ruwe houtsneden dienden in de eerste producten der boekdrukkunst als illustraties. China en Japan kenden het procédé al eeuwen. In West-Europa komen houtsneden van ± 1400 af voor. Soms werden de afdrukken in zwart en wit met de hand gekleurd. Na een periode van grote bloei en toenemende verfijning, waaraan de namen van meesters als Lucas van Leyden, Dürer, Cranach, Hans Holbein der Jüngere en anderen verbonden zijn, raakte deze sierkunst in discrediet. Alleen in de volksboeken en op de kinderprenten paste men deze goedkope methode nog lang toe. Aan het eind van de 16de eeuw maakt ze bij de illustratie steeds meer plaats voor de kopergravure, die ook al veel eerder door Dürer e.a. werd beoefend en zich ontwikkeld had uit de ciseleerkunst der edelsmeden. Vooral de geïllustreerde bijbels interesseerden ook de kinderen. Heel de 17de en de 18de eeuw blijft ze naast de etskunst de boekversiering beheersen; dan wordt ze geleidelijk vervangen door de lithographie, die voor de kleurendruk van de grootste betekenis werd en sedert het midden der 19de eeuw door de foto-chemigrafische procédé's. Het spreekt wel vanzelf, dat ook het kinderboek deze algemene ontwikkeling volgt, zij het op eerbiedige afstand. Het karakter der prenten

[p. t.o. 262]

Anthony van Kampen

C.E. Pothast-Gimberg

[p. t.o. 263]

H. van Tichelen

Marie Koenen

[p. 263]

is volkomen in overeenstemming met de geest van de tijd, die zich ook weerspiegelt in de tekst. Men tracht al vroeg boeken een beetje fleurig te maken door de invoering van enkele rode letters, versierde initialen, een enkel vignetje, afwisseling van Gothische, Latijnse en cursieve typen, een houtgravure, soms van een kleurtje voorzien, tot de diepdruk en de litho wat meer speling mogelijk maken. Het papier is meestal goedkoop en slecht, de boekjes zijn maar zelden met zorg ingenaaid en de illustrators blijken zwakke artisten te zijn - kunstenaars van groot formaat hebben, ten minste in ons land, pas veel later hun weg naar de kinderwereld gevonden. Christina Chalon is een der grote uitzonderingen. Als de boekversiering, als alle toegepaste kunsten, in het eind van de 18de en het begin van de 19de eeuw, sterk achteruitgaat, is het kinderboek mee de dupe. Wel werkten in Duitsland in de eerste helft der 19de eeuw en daarna, voor kinderen, goede tekenaars als Menzel, Speckter, Richter, Pocci, Hosemann, Hoffmann, Busch, trok in Frankrijk het werk van Grandville, Cham, Töpffer en vooral dat van Gustave Doré de aandacht, maar het was toch Engeland, dat in het laatste kwart van die eeuw de leiding nam bij de verbetering der boekversiering. Groot is daarbij de invloed van William Morris, vijand van alle mechanisatie, strijder voor herstel van het handwerk, voor de eenheid van inhoud en vorm en van Walter Crane, die evenals Randolph Caldecott en Kate Greenaway het principe huldigt, dat tekst, illustratie, band en bladverdeling een decoratieve eenheid moeten vormen.

Onder hun illustraties is er een aantal voor kinderen bestemd. Hun invloed is in Zwitserland te bespeuren bij Ernst Kreidolf, wiens Blumenmärchen (1897) ook in Nederland bekend werden, evenals Die Wiesenzwerge (1902) (Nienke van Hichtum). In ons land werken in de geest van Crane en zijn vrienden: Der Kinderen, Dijsselhof, R.N. Roland Holst, Jan Toorop, George Rueter, Theo Molkenboer e.a., niet voor kinderen helaas. Maar hun ideeën en hun voorbeeld werken inspirerend, ook op illustratoren van kinderboeken. Vrijwel onafhankelijk van dit streven staat Theo van Hoytema, die enkele prentenboeken van sierlijke litho's voorzag - sterker is hun invloed te bespeuren bij het echtpaar Midderigh-Bokhorst, Rie Cramer, Nelly Bodenheim en de velen, die na hen kwamen: Wenckebach, Vaarzon Morel, Tjeerd en Tjerk Bottema, C. Jetses, W.K. de Bruyn, Isings, Sjoerd Kuperus, Jan Wiegman, Jan Sluyters en anderen. Sommigen van hen verraden ook de invloed van Rackham en Dulac. Onder de jongeren, waarvan een enkele het voorbeeld van Walt Disney volgt, traden de laatste jaren op de voorgrond: Freddie Langeler, Phiny Dick, Hugo Poldermans en vooral Rie Kooyman.

Dit boek mag niet worden afgesloten zonder een woord van lof voor de Nederlandse uitgevers, die het kinderboek een goed hart toedragen. Sommigen hebben het geheel aan dit genre verpand. De voornaamste

[p. 264]

firma's onder hen zijn: Van Goor Zonen, Den Haag, die het kinderboekenfonds van De Haan, Utrecht, grotendeels overnamen, Kluitman, Alkmaar, Van Holkema & Warendorf, H.J.W. Becht, J.M. Meulenhoff, H. Meulenhoff, De Wereld-Bibliotheek, De Arbeiderspers, De Bezige Bij te Amsterdam, Nijgh en Van Ditmar te Rotterdam, De Tijdstroom te Lochem, J. Philip Kruseman en Servire te Den Haag, De Fontein, Utrecht, het R.K. Jongensweeshuis, Tilburg, A. Voorhoeve, Bussum, Callenbach te Nijkerk.