|
| |
| |
| |
XIV
As it winter is en it útwurk dien, stiet Klaas yn it lytse hokje efter it hûs te flaaksbraken.
Dat is it iennichste wurk foar de losse arbeider.
De fêste komt yn it bûthús telâne, de losfêste yn 'e skuorre by de terskrôle, mar it foarlân fan de losse arbeider is de braak.
Der binne in protte minsken dy't dêr min oer kinne, de hiele dei twingt it bitende stof ta oanhâldend hoastjen.
Benammen foar de âlde arbeider is dat flaaksbraken in oanhâldende piniging. De ôfboalde en rûngear arbeide lea ferdraacht min de wolkens fan stof dy't yn it lytse hokje hingjen bliuwe, omdat de winterkjeld net talit om doarren en rútsjes op te setten.
Jierren oanien hat Klaas dit winterwurk dien en hy sil it dwaan salang as er der by delfalt en hy fielt, dat dy tiid net sa fier mear fan him ôf leit.
Hy kin der mar net oan wenne, dizze winter.
De earste pear wiken is foar alle brakers min, de omsetting fan it frije fjild nei de beheinde romte fan it hok is foar allegearre allike muoilik.
Foar de sterke lykwols went it op 'n doer, de braakkoartsen, dy't it lichem de earste dagen hast net trochstean kin, wurde njonkelytsen oerwûn en dan is it moai wurk, droech en skjin om jin hinne en thús, dat is ek de muoite wurdich.
Mar de al âlde man fan oer de sechstich komt de koartsen mar net te boppe, sa't it liket.
| |
| |
Jantsje stiet by him te braken, fan de iere moarn oant de lette jûn ta, dy braakt as in keardel en hat nearne gjin lêst fan, mar Klaas kin de hoksykte net te boppe komme.
Hy moat it oerjaan, dat fielt er, it braken is him ontkommen, al hoe't er der ek tsjinoan hinget om de skeaven te slypjen, dy't Jantsje him, braakt en beukt, ûnder de slypbraak leit.
Hy hat it maklik. Jantsje docht it swierste en it stowerichste, mar it jout him neat, syn âlde lea is net mear opwoeksen tsjin it hokwurk.
En dat kin Jantsje har net begripe.
Sels hat se in hûd, dy't stikken noch dea kin, en mei nocht en wille nimt se it minste foar him wei, lykas se dat yn 'e sleat en op it ierdappellân dien hat, mar dat er no ek noch klaget en stint, dêr kin se net by.
‘Mei sa'n wiif kinst it wol wat op 'n sêft sin sette,’ ha Klaas syn maten út en geduerich tsjin him sein.
Mar dêr is it Jantsje no net om te dwaan en op it fjild hat de âld man ek nea de moedfearren hingje litten, al strompele er jûns nei it wurk ek nei hûs ta en al hong er ek de hiele jûn as in sâltsek yn 'e stoel.
Mar no krûpt er jûns út it hok wei daliks op bêd en it is Jantsje net by te bringen, dat dat no deawurrigens en skjinyneinens is.
It liket har ta, dat er it de lêste tiden wat op in hottefyljen leit, dat er njonkelytsen begjint te harkjen nei syn maten.
Hy is dochs goed sûn, as er siik wie, dan soe se meilijen mei him ha, mar mei sûne minsken hat Jantsje gjin meilijen.
Dêrom fitert se him moarns seis oere út it bêd, dan hat se sels der al in oere ôf west, de kachel oanset, tee brún makke en him in kopkefol op bêd brocht.
Mar dêrmei is de barmhertigens ek út. As se moarns seis oere de stoarmlantearne opstekt, dy't it tsjustere braakhok ferljochtsje moat, dan moat er klear wêze, lykas se sels ek klear is.
Dan wurdt lytse Jantsje it bêd ek útrameid, krekt sa goed as de âld man, want dan begjint de wurkdei foar allegearre.
En Klaas strompelt har efternei, al hinget er ek mei de iene knibbel tsjin de slyp oan om net om te fallen.
| |
| |
Mar op 'n doer helpt gjin kommandearjen fan Jantsje mear.
As se op in moarn efkes yn 'e hûs giet om nei it iten te sjen, dat lytse Jantsje noch net alhiel tabetroud is, fynt se Klaas, as se weromkomt, yninoar sakke foar de slyp yn sa'n ûnmeugende hoastbui, dat er alhiel blau om 'e holle is.
‘Dû bist net goed,’ seit se, as wie de âld man it op dit stuit wurden, en as hie er der gjin wiken mei omtoarke.
‘Dû bist net goed, mar in pear dagen bekomme, wat hokkich, tink.’
Mar nei twa dagen is de âld man noch net bekommen, al strompelt er har ek wer efternei nei 't hok ta, sels Jantsje sjocht, dat der fan arbeidzjen neat komme kin.
‘Fêstsette kjeld,’ tinkt se en lit lytse Jantsje in dikkop bearen-boarch helje, ‘hy moat mar ris goed switte.’
De âld man ferswolget de hiele dikkop yn ien kear en driuwt njonkelytsen yn syn swit, dat de walm by de lytse bêdsdoarkes opslacht.
Mar it helpt him net, hy besiket al om fan it bêd ôf te kommen, mar as er nei de tafel ta strompelje sil, moat Jantsje him ûnderweis opheine, oars wie er der hinne mjukse.
‘De kjeld sit noch fêst,’ seit se, ‘hawar, der binne noch mear húsmiddels.’
Mei wearzigen tsjinsin slikket er safolle druppen Haarlimmeroalje as er jierren âld is en dan giet er wer op bêd.
‘Ik tink, datst ris goed húshimmelje moatst,’ seit Jantsje.
Dat lêste komt klear, al bart it ek mei stjerrende benaudens, mar baat bringt it net. Klaas kin nei dit middel net iens mear fan 't bêd komme allinne.
Der skynt dochs noch mear efter te sitten en hoewol Jantsje noch net oan it ein is fan har húsmiddels, lit se dochs de dokter komme.
Net, dat se dêr safolle ynsjocht, mar foar de omstanders soe se net skine litte wolle, dat se net alles oan Klaas dwaan wol.
Mar it advys fan dokter smyt se fier fuort.
Dy seit, dat de âld man oan 'e ein is, miskien dat er oankommende simmer noch wolris in hantaast dwaan kin, mar it braken
| |
| |
hat er alteast foargoed dien, dat wol it âld boarst net mear lije. Hy is net siik, hy is sa sûn as in fisk, mar it arbeidzjen dêr kin neat mear fan komme.
En mei dy útspraak sakket dizze dokter yn Jantsje har eagen nei it peil fan alle dokters.
Net siik, sels sûn as in fisk en dan net arbeidzje kinne, dêr moat je no dokter foar wêze om soks út te finen. As er dan net siik is, dan sil Jantsje der sels wol mei rêde.
Mar as Klaas geduldich efter de bêdsdoarren ek noch in trekpot fol kamille opnommen hat en noch wat oare middels, dy't wol gjin kjeld ôfsette, mar dochs net ferkeard binne en it mar net opsjitte wol, dan is Jantsje har ried te'n ein.
Dokter hat dochs gelyk hân, dat Klaas net siik is, want dan hie er mei alle tapaste middels dochs al lang klear west.
‘Ik soe it mar ris wer besykje,’ moedicht se him oan.
Mar de âld man komt net fan 't bêd. ‘Ik kin net Jantsje, wier net, ik bin sa slop as in dweil, ik kin op myn fuotten net stean.’
No ja, dêr kin Jantsje wol ynkomme. Mei de bearenboarch, de Haarlimmeroalje en de kamille, hat er ek sa skjin skip makke, en dêr wurdt in minske slop fan.
Dêr is mar ien middel foar, ite en nochris wer ite, tsjin de klippen oan.
En dan nedich wat, dat by de man stiet, wat goed spul, dat jin troch de lea giet.
Dat hat Jantsje sels net, mar it is wol te krijen.
Op in jûn by skimer giet se nei de boer ta, dy hat in grouwe baarch slachte en in ko.
As se by de boer en de boerinne yn 'e keamer sit, hinget se in hiel ferhaal op. De boer en de boerinne moatte tinke, Klaas hat yn syn jonge jierren tefolle lit, trije froulju yn 't grêf en alle kearen der nuver foar sitten bleaun en dan dy goddeleaze jonges, hâld op en no't er âlder wurdt, oppenearret soks him. Dokter seit, hy moat ite, der moat wat yn, benammen genôch hertliks en aaien en sa wat. En de boer en de boerinne begripe wol hoe't dat yn 'e winter sit by in arbeider.
| |
| |
‘Jim ha oars fan 't hjerst skoan fertsjinne,’ mient de boer.
‘Wis al, wis al, âlderbêst, mar de boer wit net hoe 'n útrûpele húshâlding it wie,’ en snokkerjend fertelt se, wat se der allegearre net oan dien hat.
Dêrmei hat se de boerinne al min ofte mear te pakken, de boer lykwols bliuwt der frij igaal ûnder. Jantsje kin tige toanielspylje en de hjerstfertsjinst is de boer noch net út 'e lea.
‘My tinkt oars, jimme hoege daliks net op reapsein te wêzen. Jimme binne mar mear mei jim trijen en in oar moat it der ek mei dwaan.
No ja, in mannich aaien, dat is no net sa slim, mar as men dêr mei begjinne sil, wêr is dan it ein.’
Dan draait Jantsje om. ‘Soa, sit it sa, no ik bin hjir kommen om in stik spek, de âld man moat it ha en as jimme my dat net jouwe, dan hâlde jimme my hjir. As jo der dan neat om jouwe, dat der ien fan jo arbeiders omkomt, dan moatte jo dat witte, mar ik sjoch it net oan’ en Jantsje slacht de skonken oerinoar en set har ta wenjen.
‘Ik soe se mar in lyts hoekje meijaan,’ jout de boerinne te rieden, dy wol wol fan Jantsje of wêze.
‘Tocht ik ek,’ seit Jantsje, ‘jimme ha de fetten fol flesk en de skoarstien fol spek.’
De boerinne is al oerein gien om aaien op te heljen, dêr hat de boer al frij ta jûn en as se weromkommen is glimket Jantsje: ‘Tankjewol, boerinne.’ Sjesa, dat is in heale oerwinning, no moat de boer noch fanwegen.
En op in knikje fan de boerinne giet er gromjend oerein en hellet wat Jantsje freget.
‘Sjesa,’ seit Jantsje, ‘as Klaas ankom simmer wer sûn is, krije jo it tsiendûbeld werom, it is in goede wrotter foar jo.’
En mei har skat stekt se ôf.
As se troch de mantel rint, sjocht se fansiden in heap en nijsgjirrich rint se der hinne.
It blykt in heap houtsjes te wêzen fan in kappe beam. ‘Tsjonge,’ seit se yn harsels, ‘dat komt net sa min út, de braaksjudden reitsje njonkelytsen op.’
| |
| |
As it roettsjuster wurden is, hellet se der in grou sekfol wei.
De oare deis rint se nei Hallum nei de earmfâd:
‘Myn âld man is siik en ik kin my net mear rêde.’
De earmfâd sil komme en as er komt, soarget Jantsje wol, dat de earmoede alle kanten útstekt.
En as er fuortgien is, hat se sinten krige, sinten dêr't se gjin ferlet fan hat, mar dy't se allegear bestelt oan Klaas.
Sa slikket de âld man yn in oerfloedige mjitte spek en aaien en levertraan en alles wat fersterkjend wêze kin. Hy griist der fan, want syn âlde, ôfboalde lea freget rêst, mar gjin oerdied fan iten en drinken, mar it lêste moat er op oanstean fan Jantsje nimme, sûnder genede.
En dochs wurdt er net sterker, wiken toarket er op bêd om sûnder dat der feroaring komt.
Dan giet de rop troch it doarp fan in boerke yn Eastrum, dy't alle libbenskwalen yn in sucht weimastert.
Dat is wat foar Jantsje, sokke genêsmasters hat se in grut betrouwen yn en dat betrouwen wurdt fuorre troch de ferhalen fan ûntsachlike wûnders, dy't dy man ta stân bringt. It is wol in ôfgryslik ein ôf, sân oeren rinnen fier, mar dat achtet Jantsje net.
Op in moarn stekt se ier en betiid nei Eastrum ta.
Yn in lyts wâldspultsje, earne oan in sânreed, fynt se de man, waans namme en wûnders it hiele lân oerraze.
Yn in keamer mei lytse rútsjes, swart tarre balken, wyt sân oer 'e flier en in ûnbidige skoarstienmantel dêr't in houtfjoer ûnder baarnt, sit it wrâldwûnder yn in hege briedstoel, de klompen oan, in âld siden petsje op 'e holle en in grou prúmke efter de tosken.
No en dan snjittert er in lange brune streek yn it houtfjoer, dêr't it sûzjend weiwurdt.
Fol ûntsach sjocht Jantsje dit allegearre oan. Ferachtlik tinkt se oan de dokter by harres, dy't yn in moai reau de siken ôfjaget en mar in hiel protte poeha hat. En miskien foar de earste kear yn har libben sprakeleas, jout se it glês mei wetter oer.
En yn in wûndre betizing heart se de libbensloop fan har man fan de lêste tiid.
| |
| |
Mar wat har dearlik ôffalt, dat is, dat dizze man yn gjin inkeld ding dokter tsjinsprekt.
‘Jo man is goed sûn, mar ynein, skjin ynein, ôfbrûkt as in fuor-manshynder, hy moat rêst nimme as er noch wat libje wol, lykwols, dat sil de tiid him ek wol leare. Leit er op bêd tink? Ja, dat sil 't wol, mar as it wat kin, dan moat er dêr gjin gebrûk fan meitsje, wat yn 'e sinne en yn 'e stoel as 't kin. Ik sil jo wat krûden meijaan, dêr moatte jo deis twa teekopkes fol fan ôftrekke en dêr moat er jûns ien fan ha en moarns yn 't nochtren it oare.’
‘En dan?’ freget Jantsje.
‘En dan? - Rintenierje!’ seit it boerke.
Mei dy lêste útspraak stjert ek Jantsje' betrouwen yn dizze wûnderdokter.
Mei in pûdfol krûden, dêr't se in kwartsje foar jaan moat, stekt Jantsje wer ôf.
Dit boerke is har ek net tafallen, itselde smoesje as de dokter. Hoe soe Klaas no ynein wêze en goed sûn, dy beide kombinearje yn Jantsje' eagen net mei-inoar.
In grut betrouwen hat se yn it pûdfol krûden, dy sille Klaas oansterkje, dat hat de man lykwols ek sein.
De jûns set se fuort twa kopkefollen neffens de konsynjes dy't se krige hat.
‘It smakket beroerd,’ klaget Klaas, mar gewillich nimt er it yn, it twadde kopkefol set Jantsje út 'e wei foar de oare moarns.
Dan jout se har del neist de swiersliepende âld man, want fjirtjin oeren rinne is noch minder wurk dan slatten en braken.
Hy sliept as in baarch, tinkt se, de krûden binne no al oan it wurk, dit sil him helpe.
As se him de oare moarns yn 'e skimer it twadde kopkefol tarikt, kokhalzet Klaas.
‘Jimme kinne my wol ferjaan,’ klaget er, mar Jantsje hat gjin meilijen: ‘Avesearje, it moat der troch.’
Mar de âld man kin it der net troch krije en as Jantsje it medisyn by de lampe besjocht, dan wurdt se der kjel fan, de skimmel stiet der op.
| |
| |
En dêrmei stjert ek har betrouwen yn de keunst fan de Eastrumer wûnderdokter; en ta Klaas syn ûnútsprekbre blidens smyt se krûden en alles yn it jiskefet.
No bliuwt der noch ien treast oer. Klaas is sûn, dokter hat it sein en dy keardel út 'e wâlden ek en in sûn minske komt der neffens Jantsje wer boppe-op.
Dat er ynein is, noch gjin santich jier âld, dêr moat Jantsje neat fan ha.
Klaas lit der it ear wol wat nei hingje, mar Jantsje mient dat er dêr net oan tajaan moat.
Ut en geduerich moat er besykje om fan it bêd ôf; hja hat de kachel en de stove waarm en de stoel stiet klear.
De âld man soarget der tsjinoan as de dea, mar Jantsje hâldt oan as storein en optlêst kriget se him safier dat er yn 'e stoel komt.
It is him as sil er troch de grûn sakje, mar Jantsje seit, dat bekomt wol, dat moat wenne.
Al hoe't de âld man krimmenearret dat it net went, Jantsje is net te fermurwjen. Hat it boerke ek net sein, dat er net tefolle op bêd moast as it mûglik koe?
‘It kin net,’ seit de âld man, mar Jantsje mient dat it bêst kin.
Hawar, Klaas sit yn 'e stoel, alle dagen langer en hy stiet it út, omdat er net tsiere wol, dat hat er nea wollen.
Ik sil wol yn 'e stoel stjerre, tinkt er, mar hy utert it net, omdat er it Jantsje dochs net bybringe kin.
It spek is op, ta grutte blidens fan Klaas, dy't dêr nei syn sizzen alhiel net oer kin. No, dan moat er it sels mar witte, tinkt Jantsje, dy't net oars wol, dy't net oars sil.
De hiele winter stookt se hout yn 'e kachel, ta grutte blidens fan Klaas, dy't striemin oer de sjudreek kin.
Wêr't it weikomt wit er net, dat Jantsje der net earlik oan komt, wit er wol, mar hy is te wurch om der djip op yn te gean.
Jantsje stiet hiele dagen yn it braakhok, útsein tiisdeitemoarns, want dan komt de earmfoud en dan hat se har kleilieten klear. Dy man hoecht dochs net te witten, dat Jantsje lycht as se seit, dat de fertsjinst alhiel stilstiet.
| |
| |
Dochs wurdt er it gewaar en foar straffe fan Jantsje' ûndogensheid hâldt de ûnderstan fuortdaliks op.
No wurdt it brea tin en Klaas seit dat it fertsjinne lean is, mar dêr makket er it by Jantsje net better op.
Dan moat hy mar sjen dat der feroaring komt, mei wiispraten en de fuotten op de waarme stove, komt gjinien troch de tiid.
It stekt de âld man ta alles út en ynlik freget er om de ein, dy't er mei wisse stap neier kommen sjocht en dêr't Jantsje neat fan witte wol.
Inkeld besiket er har dy wissichheid by te bringen, mar it jout neat. Klaas is sûn en in sûn minske stjert net.
It makket har wrimpen, moat er no mei in swiet praatsje oer de dea by har oankomme?
It wie better as er mar ris besocht, wat er kin.
As de maitiid komt, dan sil it oars, dan binne de knyntsjedagen wer út.
Sa libbet de âld man syn lêste dagen yn stille weemoed en smerte. Dizze frou, dy't safolle foar him dien hat, soe no sa'n grutte stipe wêze kinne, mar Jantsje is blyn foar de wierheid, hja sjocht net en leaut net, dat de dea ûnmerkber tichter komt.
Oant op in moarn, as Klaas noch op bêd leit en Jantsje yn it braakhok stiet, lytse Jantsje mei in eangstgjalp it hok yn fleanen komt: ‘Mem, mem, kom! Heit, o, heit!’
En dan fljocht se nei 't bêd, mei in hânfol flaaks noch yn 'e hannen en sjocht noch de lêste sike it ôfmêde lichem ferlitten.
‘Dat hie ik sa gau net ferwachte,’ seit dokter, as er it lyk skôget.
Mei dy útspraak smoart Jantsje it gewisse, dat dochs wol efkes tige sprutsen hat.
Want dêr hie Jantsje ek alhiel net oer prakkesearre en no't dokter dat ek seit, is it ek gjin wûnder.
En dêryn is se ek wier, want se hat nea leaud oan sa'n ein, nea leaud, dat Klaas sa min wie as er sei, hy wie ommers sûn.
Efkes komt de twivel, hja hat yn 't lêstoan dochs net bjustre bêst op him past.
Mar op de begraffenis wurdt se priizge fan dûmny en fan de
| |
| |
buorlju, want it slatten en ierdappelsjouwen en braken sit djip by de lju, benammen op de begraffenisdei, dan komme de moaiste appels wol mear foar it rút.
Hja hat goed op him past, in mem west foar syn bern, foarsafier de bern it sels net yn 'e kant setten. Ja, lit men mar sizze sa't it is, Jantsje hat Klaas Rypstra syn libbensjûn ljocht makke.
By dy lofspraak fan de buorlju springe de jonges oerein en sjogge dat se fuortkomme, it libben hat har wizer makke, gjin rûzje by heite grêf, al knappe se ek op 'e tosken.
It jout gjin argewaasje, fansels, sokke ûntaarde bern kinn' it hjir net langer daaie, no kin men dochs ris sjen.
Grutte Jantsje slacht har earms om lytse Jantsje hinne: ‘Dû bliuwst by mem, leave?’
As se de jûns tegearre sitte, meitsje se plannen foar de takomst.
Lytse Jantsje sil no foargoed fan skoalle ôf, want Grutte Jantsje moat de kost fertsjinje.
Dy beide binne it wol iens, de lytse hat lykwols ek alles oan de grutte te tankjen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd