Lelievelds kramp

[p. 152]

2

‘Toen we de volgende dag naar school gingen was de as nog gloeiend, daar liepen we met onze schoenen overheen; het was heerlijk warm aan je voeten. Vooral als er sneeuw lag. Maar mijn vader zag het altijd aan de schoenen als we door de as waren gelopen. Het mocht niet, want dan sleten onze zolen.’

Ik zag dat de man om zich heen keek of er iemand luisterde, hij ging door met zijn verhaal.

‘Het was zielig maar er waren te veel katten, altijd veel te veel katten! We zochten tussen de as naar verschroeide kopjes, die vond je soms. Als ik er een gevonden had riep ik mijn broer; ik durfde het zelf niet op te pakken. Ik zal je vertellen...’

‘Heb jij wel eens een kat in het vuur gegooid?’

Ik kende de jongen die zijn verhaal onderbrak. Edu praatte wel eens met hem, hij noemde hem kropkop. Dat was omdat hij een eigenaardig pieperig stemmetje had, maar een groot lichaam met een groot hoofd.

Ik was bang van hem.

‘Ik niet,’ zei de man. ‘De katten zwierven door het dorp, soms waren ze verwilderd en dan werden ze gevaarlijk. Een van de kinderen is een keer door een wilde kat aangevallen, dat beest heeft het meisje de ogen uitgekrabd. Toen hebben ze niet gewacht tot de winter en zijn ze op de katten gaan jagen. Maar het jaar daarop liepen ze weer door het dorp.’

De vlammen sloegen met de wind omhoog, ze kwamen boven de dakranden van de huizen. Het hout knetterde en spatte uit elkaar, de dennennaalden verschrompelden in de vlammen. Vurige snippers dreven op de warmte en de wind

[p. 153]

omhoog en doofden als ze naar beneden vielen. Het was het Wintervuur: op Driekoningen werden de kerstbomen verzameld en op het plein verbrand.

Vader stond naast me, ik hield mijn hand in de zijne, in de zak van zijn jas. Toen we naar huis liepen vroeg ik of ze nog steeds katten in het vuur gooiden. ‘Nee,’ zei hij, ‘en dat deden ze toen ook niet, die man zegt maar wat.’

*

De korte golfslag tegen de dijk. Aan deze kant was het water laag, staken de wilgentakken boven de donkere vlekken en de witte schuimkopjes. Aan de andere kant joeg het water voorbij.

Zwarte vlekken werden wit of verdwenen.

Hoog sloeg de wind tegen de takken. Beneden kraakte het ijs. Hier en daar scheurde een stuk af, deinde traag in het water, en dreef snel weg.

Voorzichtig zochten de wielen de plekken waar het asfalt niet was weggeslagen. Een harde, vierkante schaduw joeg over het water, het licht zwaaide over het oppervlak en tekende de wilgentakken scherp tegen de horizon.

Licht en schaduw schoten omhoog en zakten weer weg.

Twee paarden stonden in het water, een paar takken bewogen.

De wagen stopte aan de voet van de dijk. Een man draaide zijn raampje open en riep: ‘Wat doe je hier?’ Ik zei niets. Hij riep: ‘Wil je meerijden?’ Ik zei: ‘Ja.’ Hij stapte uit, maakte vanaf de treeplank een kleine sprong om niet in het water terecht te komen. Toen klom hij langs de dijk omhoog. Boven tilde hij me op, en glibberde met mij op zijn rechterarm naar beneden. De chauffeur was aan de rechterkant komen zitten en nam mij over toen de ander mij over het water naar de cabine tilde.

In de cabine was het stil. Er was alleen het geluid van de

[p. 154]

motor. De mannen zeiden niets. Ik zat tussen hen op de leren bekleding van het motorblok. Het leer was warm. De chauffeur rookte een sigaret; de geur van tabak was scherp en lekker, het zuigende geluid dat hij maakte als hij inhaleerde klonk mannelijk.

Bij het weiland stopte de wagen. De mannen stapten uit. Ze liepen naar de achterkant, klapten de laadklep naar beneden. Toen trokken ze een brede loopplank van de vloer, legden die schuin naar beneden, het water in. Ze liepen de dijk over, naar het weiland. De mannen openden het hek, de paarden kwamen naar de dijk. Op de laadbak bonden de mannen de paarden met het bit vast aan een paar stalen pijpen. De chauffeur manoeuvreerde de wagen voorzichtig over de landweg; hij trok met zijn hele gewicht aan het stuur, om de kuilen te vermijden.

Toen ik thuiskwam zat iedereen aan tafel. Alleen vader was er niet, zijn stoel was leeg.

*

‘Dit is de triomf van de dood,’ zei Edu terwijl hij het boek met reproducties van Bosch op zijn knieën openlegde. Hij liet de afbeelding van De marteling van de verdoemden in de hel aan Martha zien, ik keek aan de andere kant mee.

Ik zag een engel met een vlammend zwaard, vuur, een duivel die op het punt stond een man te doorboren. En massa's van naakte mensen die hun kwellingen tegemoet liepen.

‘Zie je dat het boerser en grover is dan bijvoorbeeld Titiaan? Het is niet zo technisch, maar wel vlammender, het heeft meer karakter.’

‘Is dat de hel?’ vroeg ik.

‘Dat is de hel en daar kom je terecht als je een zondaar bent,’ zei hij.

‘Wat is een zondaar?’

‘Dat is iemand die zonde doet.’

[p. 155]

Vanaf die avond zag ik soms straten gevuld met angstige, biddende, smekende mensen. Woestijnen, zeeën van zondaars als ik in bed lag en de namen van schepen door de luidsprekers hoorde die door de sluizen werden geloodst. In diezelfde week probeerde een priester ons op school uit te leggen wat de eeuwigheid was. ‘Als elke zandkorrel op het strand van de zee en elke zandkorrel van de duinen honderd jaar voorstelt, en je zou alle zandkorrels bij elkaar optellen, en daarbij dan nog een keer al het zand van alle stranden, van alle duinen en van alle zeeën over de hele wereld, dan is er niet eens een fractie, een seconde van de eeuwigheid voorbijgegaan.’

Toen werd de angst voor de hel een obsessie. Ik durfde soms niet in slaap te vallen omdat ik bang was dat ik in mijn slaap naar de verdoemenis gesleurd zou worden, zomaar, zonder dat daar een reden voor was. Het had iets te maken met de eeuwigheid: die was zo groot, zo immens en onmetelijk dat je er ineens in kon verdwijnen. Dat je erdoor opgezogen kon worden, zoals de zee je kon verzwelgen. Dat gebeurde vooral als je er te veel aan zou denken, zoals ik deed als ik 's avonds in bed lag. En ik probeerde te stoppen met denken, maar dat ging niet.

*

De straf van God was verschrikkelijk.

Ik zei mijn oefening van berouw en stond weer buiten. Maar mijn zwaarste zonde had ik niet bekend. Niets was mij vergeven; alles drukte nog zwaarder dan voor mijn biecht.

Niets was genoeg voor vergeving.

God had zich van mij afgekeerd.

Niemand wist hoe alleen ik was.

Toen liep ik naar de rivier.

Ik boog me voorover, schepte in de kom van mijn handen het modderwater omhoog. Ik keek ernaar, het was donker-

[p. 156]

bruin en troebel, er zwommen zilvervisjes in. Ik bracht het water naar mijn mond, zoog het op en slikte het door.

Maar ook dat was niet genoeg. Vergeefse moeite.

 

 

*

‘Zijn wij vrienden?’ vroeg ik.

‘Vriendschap bestaat niet,’ zei Christof en hij gooide brokken aarde met tubifex in het water. Christof woonde aan de rand van het dorp, hij was een stille, eenzelvige jongen. Hij woonde in een groot huis, alleen met zijn vader, die dronk maar ook geld had. Mensen roddelden over hem maar hij had ook status.

Christof verzamelde dieren, levend maar ook dood. Hij had in de schuur glazen bakken staan, houten kisten, kooien, in de tuin had hij een flinke volière gebouwd. Hij hield hagedissen, salamanders, vissen en een hazelworm. Buiten hield hij vogels en een schildpad. Hij had dozen waarin op wit karton vlinders, motten en kevers waren geprikt. Als hij ergens een kadaver vond legde hij het in de schuur totdat het verteerd was en het bleke geraamte overbleef. Dat legde hij voorzichtig op zacht papier in dozen en laatjes.

In een van de dozen zat met een flinke zilveren pin een groen beest met scharen en een omhoog gekrulde, scherpe staart geprikt. In de staart zat gif en dat gif was nog steeds giftig, alhoewel het beest al jaren dood was. Nog steeds, zei de jongen, sloeg de staart uit als je het dier aanraakte en had het gif een dodelijke werking doordat het de spieren verlamde en het slachtoffer stikte.

Christof stond in het water, woelde met zijn laarzen in de bodem. Het water dat voor hem uitstroomde was troebel. ‘Daar komen de vissen op af,’ zei hij. Hij keek altijd scherp om zich heen of hij iemand zag die hij niet mocht, hij lokte onaardige reacties uit. Hij zag dingen die ik niet zag.

Ik zocht zijn gezelschap omdat hij altijd buiten was en al-

[p. 157]

tijd alleen. Zijn achterdocht maakte mij ongemakkelijk, verlegen, maar ook nieuwsgierig.

‘Vriendschap bestaat niet,’ zei hij en hij sloeg de lijn hard aan omdat de dobber onder water was verdwenen.

‘Waarom ga je met mij om?’ vroeg ik.

‘Weet ik niet,’ zei hij.

‘Je leert me vissen,’ zei ik.

Hij trok voorzichtig de lijn aan: de angel was achter een steen of een stok blijven hangen. Hij zei niets.

‘Heb je nooit vrienden gehad?’

‘Nee,’ zei hij. Hij gaf korte rukjes aan de hengel.

‘je bent met mij een hengel gaan kopen.’

‘Waarom niet?’

Ik wist niet zo goed meer wat ik zeggen moest. De angel was losgeschoten, het aas was eraf. Christof graaide de lijn uit de wind, klemde de hengel tussen zijn knieën, pakte een made uit een potje dat hij met een touw om zijn buik had gespannen en prikte het diertje aan de angel.

‘Vriendschap bestaat niet?’ ‘Nee,’ zei hij, ‘maar dat is ook niet erg.’

‘Zal ik mijn hengel gaan halen?’

‘Moet je zelf weten, ik ga zo naar huis.’

‘Heb je wat gevangen?’

‘Nee.’

‘Blijf je niet wachten?’

‘Nee.’

Ik hoorde ergens een vogel krijsen, achter de dijk antwoordde een beest met een korte, droge schreeuw.

De vriendschap met Christof heeft maar één zomer geduurd. De volgende zomer bleef mijn hengel in de schuur. Ik raakte in verlegenheid als ik Christof tegenkwam, wat niet nodig was want hij deed alsof hij me niet kende. Hij kéék niet eens naar me.

*

[p. 158]

‘Wat weet jij van Mengelberg?’

Het was de zoveelste keer dat een gesprek over Mahler een verkeerde wending nam. We woonden al in Heugem, ik zat in Maastricht op de middelbare school. De vader van de jongen die op school naast me zat was een liefhebber van Mahler.

‘Niets,’ zei ik, ‘ik heb alleen maar gelezen wat er in de krant staat.’

‘Juist, en dat tekent nou precies jouw onbenulligheid.’

‘Wat ik in ieder geval weet is dat hij dirigent was van het Concertgebouworkest van 1895 tot 1944, en dat hem in 1945 het dirigeerstokje is afgenomen.’

‘Jij weet niets van Mengelberg, en de kranten weten er ook niets van.’

‘Vond u hem een goeie dirigent?’

‘Ik zeg geen ja en ik zeg geen nee. Ik zeg alleen dat hij in Berlijn heeft gedirigeerd.’

‘Bent u wel eens in Berlijn geweest?’

‘Daar heb jij niets mee te maken.’ Voor de derde keer sloeg vader op de tafel. Dat was een keer te veel, hij maakte zich belachelijk. En hij wist het.

‘Ik begrijp niet waar je je druk om maakt,’ zei moeder.

‘Jij weet heel goed waar ik me druk om maak, mevrouwtje.’ Vader nam zijn bord van tafel en stond op.

‘Waar ga je naartoe?’ vroeg moeder.

‘Daar heb je niets mee te maken!’

Hij liep naar de hal, ik hoorde hem de trap op lopen, zijn kamer in gaan, de deur van zijn kamer dichtslaan.

Een paar minuten later viel zijn bord op het terras in stukken. Mes en vork volgden.

Ik kon er niets aan doen, maar ik moest erom lachen.

Daarna volgden zijn reistas, zijn jas die open waaide en de tuin in fladderde, een doos met fietsgereedschap die openviel en waarvan de inhoud over de tegels rolde.

Eduard lachte ook, maar hij was nerveus.

[p. 159]

Even later sloeg de kamerdeur boven dicht en hoorden we voetstappen in de gang.

‘Als jullie maar niet denken dat dit zomaar kan, ik weet precies wie er hier iets tegen mij heeft.’

We hoorden het glas van de keukendeur. We zagen hem met zijn fiets door de tuin lopen. Hij raapte zijn reistas op, liet de gereedschapsdoos liggen, liet ook zijn jas in de tuin liggen, liep met zijn fiets aan de hand over het tuinpad naar de straat.