Romantische werken. Deel 11: Tooneelspelers

Vier en veertigste hoofdstuk.
Achter de schermen, en voor het voetlicht.

In den namiddag van den volgenden dag is op de Ridderhofstad Harzathe alles in beweging.

Mijnheer Van Rave loopt als een dolleman het echtelijk slaapvertrek op en neer, nadat hij dien wedloop met zich zelf straks reeds op het atelier had vertoond.

Mevrouw Van Rave en Louise zijn hem van het atelier naar de slaapkamer gevolgd. Terwijl de kinderen, die Louise straks waren nageloopen, nú rondom het droogrek met de doodverven, krijgertje

[p. 292]

spelen, holt het dienstmeisje alweer naar boven, om te zeggen dat ze de luiken van 't salon niet open kan krijgen, en dat die oude mevrouw dus nu zoo goed als in 't donker zit.

‘Laat ze in 't donker! Wat raakt me dat!’ roept Van Rave.

‘Stil stil toch vader!’ smeekt Louise.

‘Jij wist dat we niet thuis waren; dat er belet was!’ snauwt Van Rave het dienstmeisje toe.

Maar de juffrouw had me gezegd dat ik die oude mevrouw, als zij soms komen mocht, moest binnenlaten.’

‘Zie-je wel! Zóo eindigen die ellendige complotten nooit! Als jij dat besteld hebt freule tooneelmamzel, dan moet jij nu ook maar zelf gaan zeggen dat ik niet te spreken ben.’

‘Maar Van Rave, bedenk toch....’

‘Dat die vrouw haar boeltje tot den laatsten zwavelstok moet verkoopen; ja juist dát bedenk ik.’

‘Is het niet edel? De boeken moeten immers bewijzen dat de crediteuren niet het minste recht op hare bezittingen hebben.’

‘De crediteuren.... Jawel faillissementen en crediteuren daar heb jij verstand van. Weet je ook misschien waar de percenten zijn die mijn dierbare schoonpapa nooit betaald heeft!?’

‘Papa ik bid u!’ zegt Louise; en dan: ‘Maar 't is onmogelijk dat u de oude mevrouw niet zoudt ontvangen. Zij zag u toen u naar boven gingt. Papa, zoo'n brave eerwaardige vrouw!’

‘Gezien? Ze heeft me niet gezien.’

‘Jawel; welzeker!’ klinken drie stemmen tegelijk.

‘Stil, jelui zult me nog dol maken. De moeder van zoo'n schurk! Ga jelui naar beneden; maar ik.... Nee, nee, gezien heeft ze me niet!’

‘Maar de oude dame heeft het zelf gezegd menheer.’

‘Scheer je weg! - Zelf gezegd! En..... wáarom dan niet te zorgen dat ze mij niet zien kon...!’

‘Papa, nu een vrouw van ruim zeventig jaren, vis-à-vis u de minste is, of u na het gebeurde het eerst een bezoek, misschien wel een afscheidsbezoek brengt, nu....’

‘De minste! Wie zegt je dat zij denkt de minste te zijn?’

‘Zij toont het: zij vernedert zich.’

‘Vernederen? Ei! Als ik haar sprak, zou ik haar rondeman zeggen dat ik het schandelijk dobbelspel veracht; zie-je veracht!’

‘U zult haar niet kwetsen, ik weet het beter. 't Was immers grootvader's spreuk: Zult ge wél varen, eert grijze haren!’

De woordenstrijd was nog niet teneinde. Maar een paar minuten later bevond Louise zich toch reeds in 't salon, en, het schoonste wat de straks geopende vensterluiken er aan 't licht brachten, was zeker wel het tweetal vrouwen, de grijze grootmoeder en haar lieveling, die er in 't einde den heer van Harzathe in Zondagsgewaad, met zijn echtgenoot zien binnenkomen.

[p. 293]

Louise weet dat Archibald's grootmoeder met haar ouders alleen wenscht te zijn; en, als zij zich nu ongemerkt verwijdert, dan juicht haar kinderhart in stilte dat zij immers den vader wel kende: Driftig en soms wat ruw mocht hij wezen, doch zijn woorden zijn zoo dikwijls in strijd met zijn beter gevoel.

Maar helaas, na Louise's vertrek houdt de goedaardige altijd duldende echtgenoot, met stille verbazing het oog op den man gevestigd die, met hoffelijke gebaren der oude dame zijn verontschuldiging aanbiedt: over een wat lang wegblijven door bezigheden veroorzaakt, en, met moeite smoort zij in haar borst de woorden: poltron en huichelaar.

‘Hoewel ik met de omstandigheden die u bekend zijn menheer Van Rave, geen visites maak, zoo meende ik u een mondeling antwoord op uw - juist door die omstandigheden, zoo hoog gewaardeerd schrijven te moeten brengen.’

‘O mevrouw, uw beleefdheid; die waardeering....’

‘Zulk een brief door u op zulk een dag geschreven, moest mij wel diep treffen.’

‘O mevrouw, uw goedheid, uw....’

‘Mijn goedheid? De ramp was u immers bekend.....?’

‘De ramp. O spreek er niet van mevrouw; die ramp! Ja, wat die ramp betreft....!’

‘Zij is zwaar voor 't moederhart!’

‘O onaangenaam, alleronaangenaamst! Ik heb er zeer mee te doen.’

‘Wij gevoelen er zoo veel van;’ zegt mevrouw Van Rave gemoedelijk zacht.

Mijnheer werpt zijn echtgenoot een zijdelingschen blik toe, waarin zij moet lezen: Geen wonder dat jij er alles van voelt; maar je opinie wordt niet gevraagd.

Mevrouw Van Rave las echter niet wat haar was toegedacht; ze zag naar het eerbiedwaardig gelaat dier oude bezoekster, en dacht: Mijn lieve edele mensch, je moest eens weten wat er vroeger gezegd is!

Maar wat Archibald wist, en wat Louise en hare stiefmoeder wisten, dat kon de grootmoeder niet weten. Of zij zich zelve echter overtuigd hield dat de heer van Harzathe reeds met de treurige gebeurtenis bekend was toen hij zijn brief verzond, dat is een andere vraag. Misschien besloot zij tot dit bezoek, om tot die overtuiging te geraken. Misschien ook heeft zij, na het tafreel der innigste liefde waarvan zij in hare kamer getuige was, zich voorgenomen om ter wille van haar kleinzoon, die de krenking op Harzathe ondervonden 't allerminst aan zijn grootmoeder zou meedeelen, alsook ter wille van Louise, die immers haar vader niet te schande zal maken, niets anders te willen weten, dan dat die brief is gesproten uit het nobele hart van een man die, wel een vermogenden

[p. 294]

jongeling kon terugzetten, doch den arm geworden vriend van zijn kind, terstond ook de hand reikt.

‘Het doet zoo goed mevrouw, een warme deelneming te ondervinden,’ antwoordt de oude dame snel: ‘en, grooter bewijs van vriendschap dan ons door ú werd gegeven, konden we zeker niet verwachten. - 't Was mij dan ook een behoefte menheer Van Rave om u voor dat schrijven aan mijn kleinzoon den oprechtsten dank te betuigen. Aan Archibald hebt u een schat toegestaan die hem oneindig dierbaarder dan vermogen is. En wat mij betreft: uw brief was me een weldaad, een verkwikking, want uw engelachtig kind is altijd mijn lieveling geweest.’

Terwijl mevrouw Van Rave een traan te verbergen zoekt, herhaalt mijnheer tot twee drie malen toe, dat mevrouw Van Oudenolm al te vriendelijk is, en beweert daarna, dat hij bij zijn vele levenswederwaardigheden altijd slechts éen doelwit heeft gehad - éen, namelijk het welzijn van zijne kinderen.

‘Een ongeluk als 'tgeen mijnheer Van Oudenolm heeft getroffen,’ vervolgt hij: ‘Och, wie staat er niet aan bloot! Ik zelf mevrouw, ik zelf voel dat ik ertoe vervallen kon. Daar hebt u de brave familie van mijn beste vrouw..... Enfin, 't is niet om ervan te spreken; 't is lang gepasseerd; maar, enfin.... wij allen zijn feilbare menschen, en we zijn niet alwetend....’

‘God is het alleen, menheer Van Rave, en ik troost mij met de zekerheid dat voor een rechtvaardig God, die “weet wat er van zijn maaksel te wachten is”, onze daden in een ander licht zullen staan dan in dat van een liefdelooze wereld, zoo hard, zoo bitter hard in haar oordeel.’

‘O spreek er niet van mevrouw; 't is treurig, bitter treurig tegenwoordig. Bestaat er iets anders dan haat en nijd en eigenbelang!’

‘Zoo streng oordeel ik niet menheer Van Rave. Er bestaat wel degelijk liefde en opoffering. Behoef ik het aan U te zeggen, terwijl uw eigen dochter mijn kleinzoon nú nog liever heeft, dan toen zijn vader een vermogend man scheen te zijn; behoef ik het U te zeggen, die mijn Archibald uw vertrouwen en achting schenkt - als ik een woord uit uw brief mag gebruiken: om zijn zelfs wil alleen.’

‘O wat dàt betreft; natuurlijk! Wat ik schreef; natuurlijk! Enfin, u hebt den brief gelezen. Ik schrijf kort, zakelijk; maar wat ik schrijf dat, enfin, dat staat er, en daar kan men op aan!’

‘Meer dan fortuin acht u een werkzamen aard en een helder hoofd menheer Van Rave.’

‘Welzeker! - Fortuin is.... niets; totaleman niets! Maar wat ik duizendmaal zeg - niewaar lieve? - duizendmaal; tegen m'n familie, tegen m'n domestieken, enfin duizendmaal per dag: Werken.

[p. 295]

zeg ik, travailler! - Ik zelf, zonder betrekking, ik kan niet leegzitten; 't is me een marteling! 't Zou u te veel moeite zijn, maar anders - niewaar lieve? - u zoudt je kunnen overtuigen hoe ik er naar streef om m'n kinderen iets na te laten. Werk, eigen werk! Enfin, de portretten van papa, den Generaal..... Als u ons later nog eens de eer.....’

‘O zeer gaarne menheer Van Rave. Ik heb ervan gehoord.’

‘Ei, och kom! Van gehoord? Misschien door....?’

‘Louise sprak er nog van toen ze uw goedheid roemde om Archibald te bemoedigen. Immers inweerwil van zijn innige liefde voor uw kind, en zijn waardeering van uw schrijven, zoo vreesde hij dat de omstandigheden.... een vereeniging met zijn dierbaar vriendinnetje toch onmogelijk zouden maken.’

Mevrouw Van Rave zag van terzij in den spiegel het gelaat van haar echtgenoot, en meende een zonderlinge blijmoedigheid erop te bespeuren. Mevrouw Van Oudenolm ziet dienzelfden glimp, en wordt er door aangemoedigd om een anders zoo hoogst pijnlijk punt nog verder te behandelen.

‘'t Valt zwaar het te zeggen menheer Van Rave,’ vervolgt zij: ‘maar de mogelijkheid - ik zeg de mogelijkheid dat u te eenigertijd de handelingen van mijn zoon als.... minder fair mocht hooren beoordeelen, ik geloof dat zij Archibald doet vreezen, of uw gevoelens in dát geval wel geheel dezelfde zouden blijven. Ik spreek nu openhartig menheer, en....’

‘Daar hou ik van mevrouw; openhartig!’

‘Welnu, ik begrijp dat u ter liefde van uw kind, alles wél overwogen hadt, en kom U daarom met vertrouwen vragen, om mijn geliefden kleinzoon de maat uwer goedheid vol te meten, en hem, kon het zijn bij een ongezochte gelegenheid, bij een tegenbezoek aan de oude grootmoeder misschien....? met een vaderlijk woord en een warmen handdruk te herhalen, 'tgeen u straks nog zoo onverholen hebt uitgesproken, namelijk: dat wij allen feilbare menschen zijn, en, dat úw oordeel nooit bitter zal wezen.’

Indien Van Rave's echtgenoot niet zoo'n waarachtig edel hart had bezeten, en thans niet door zoo velerlei aandoeningen ware bewogen geweest, ze zou waarschijnlijk geglimlacht hebben, bij 't zien van het diep ernstig gelaat van den echtgenoot 'twelk nu door den spiegel weerkaatst wordt.

Intusschen de Generaalszoon zal spoedig herleven.

Mevrouw Van Oudenolm heeft uit den zak van haar kleed, een tamelijk groot bijouterie-koffertje te voorschijn gehaald, en herneemt:

‘Ten volle overtuigd menheer en mevrouw Van Rave, dat u mijn kleinzoon steeds de liefde zult schenken die hij zich zeker hoe langer hoe meer zal waardig maken, moet ik u nog een vriendelijk verzoek doen.’

[p. 296]

‘O, indien het mij mogelijk is....!’ zegt Van Rave wiens oogen nu strak op het voorwerp zijn gericht waarvan Louise vroeger wel eens verhaald heeft. - Ja dat moet ongetwijfeld het koffertje zijn 'twelk Louise, toen ze haar belijdenis had gedaan, vanbinnen bezichtigen mocht, en waaruit de oude vriendin haar toen een ring met een kleinen briljant heeft geschonken:

‘In dit kistje,’ herneemt mevrouw Van Oudenolm: ‘bevindt zich een kleine schat dien ik altijd meer dan eenig aardsch goed gewaardeerd heb. 't Zijn de juweelen mijner moeder en grootmoeder. Toen ik ze van mijn stervende moeder ontving, moest ik haar beloven ze nooit te zullen verkoopen. De lieve vrouw vermoedde zoo min als haar kind, dat er een dag.... zou komen.... die....’

‘Emeline, beste, een glas water.... gauw.... wacht!’ zegt mijnheer Van Rave.

Mevrouw Van Rave is reeds opgestaan. Haar echtgenoot ziet rond alsof het water in 't salon gereed staat. Mevrouw Van Oudenolm wenkt met de hand:

‘Neen, dank! Blijf mevrouw. Men mag niet toegeven aan die kinderachtige aandoeningen. Ik zeide u dat ik beloofde ze nooit te zullen verkoopen. Nu echter alles wat ik bezit, zal verkocht worden, op 't weinige na 'tgeen voor mijn levensonderhoud volstrekt noodzakelijk is, nu wensch ik zoowel de belofte aan mijne moeder gestand te doen, als met de hand op het hart voor mijzelve te kunnen getuigen, dat ik niets dan dat zeer noodige behouden heb. Aan wie zou ik mijn kleinen schat, die ongeveer een waarde van twintig mille heeft, nu liever schenken dan aan uw hartelijk kind, mijn lieveling, die, zij het ook in een nog ver verschiet, mijn braven Archibald rijk en gelukkig zal maken. Indien u 't mij toestaat, dan wilde ik ze haar nú overhandigen, doch zonder het verbod 'twelk mij werd gedaan. Ik houd mij verzekerd menheer, dat het kapitaal als Louise's eigendom, door u in haar belang zal worden belegd, terwijl ik wensch dat zij een paar door mij aan te wijzen voorwerpen uit dit kistje zal bewaren, het eene met een bijzondere bestemming, het andere om - zoo God mij die gunst wil schenken - er haar op haar trouwdag nog mee versierd te zien.’

En tegen den avond van dienzelfden dag wachtte de krachtige oude vrouw nog een bange stond.

Zonder Archibald's medeweten had zij Louise van haar komst op Harzathe doen verwittigen, en voorts haar plan in 't belang van haar lievelingen volvoerd.

Maar het somber starende oog van den kleinzoon verhelderde niet, toen zij hem zeggen mocht dat Louise's vader - inweerwil van Archibald's dikwijls geuite vrees - hem reeds dienzelfden avond verwachtte, om den laatst geschreven brief met een handdruk te

[p. 297]

bezegelen, en hem de zon te schenken die hij in deze donkere dagen wel het vurigst begeeren zou.

‘Nee grootma, dát in der eeuwigheid niet!’ heeft Archibald na een oogenblik aarzelens met fonkelenden blik gezegd: ‘'t Is God bekend of die lieve zon nog éens voor mij schijnen zal, maar - o, nu zwijg ik niet langer: tusschen mij en den man die mijn armen misleiden vader op 't schandelijkst heeft gesmaad en belasterd kan er nooit - zelfs niet door den band der liefde van dat dierbare meisje - de geringste gemeenschap bestaan.’

En de oude moeder had nu de zware taak te vervullen, om.... den zoon van haar eenig kind te doen begrijpen..... dat die ruwe harde woorden helaas, geen smaad noch laster zijn geweest.

Toen Archibald na een slapeloozen nacht zich des anderendaags naar Harzathe begaf, toen koelde de wind zijn gloeiend hoofd, en zuchtte hij pijnlijk: Door zulk een waarheid moest die kloof dan worden gedempt! O vader, arme vader, of ik toch nog uw naam in eere herstellen kon!