Romantische werken. Deel 11: Tooneelspelers

[p. 216]

Dertigste hoofdstuk.
Phantasie en werkelijkheid.

Den volgenden morgen, den eersten dag van Lentemaand, scheen de zon zoo vroolijk in Archibald's kamer, dat hij geen artistenhart zou hebben bezeten, indien ze hem niet uit zijn sombere mijmering had opgewekt.

Archibald stoot het venster open. De Oostenwind is koel en verfrischt zijn gelaat.

- Hoe is 't mogelijk, denkt hij, met den blik naar buiten: hoe is 't mogelijk dat men de zon ziet schijnen, en vraagt waartoe ze nut is!

- Kunst! zon in 't leven; zonder haar geen kracht, geen verheffing.

- En zal men de zon schelden omdat ze somtijds verzengt wat zwak, en doodt wat dom is?

- En welke kunst zou er boven de kunst staan om den mensch - den levenden mensch, te malen in zijn duizend schakeersels van licht en bruin?

- En waar bleef de kunst zonder zijn trouwe dienaars?

- En waar bleef ze zonder.... broodschrijvers! Bij 't herdenken van dit laatste woord der grootmoeder, werpt Archibald den elleboog tegen het vensterkozijn, en woelt met de hand door de donkerbruine haren, waar de wind mee stoeit.

- Broodschrijvers!

Door zijn grootmoeder ter verantwoording geroepen, heeft hij de ontmoeting met Flora in die wachtkamer, een toeval genoemd zooals er duizend zijn..... zooals bijvoorbeeld daarginder, in 't midden van de dorre wei, die snelle lichtglimp door een reet van het planken windschut, juist blinkend op dat pasgeboren lam, een toeval is.

- Maar die zending naar het théâter?

Aan het oog der grootmoeder was dan niets ontgaan!

Welnu, hij heeft haar de waarheid, de volle waarheid gezegd: Een tooneelstuk, in zijn vrije uren vervaardigd, heeft hij in persoon aan de direktie Baars & Kogel willen terhandstellen, doch, dewijl de gelegenheid ertoe hem was ontnomen, zoo had hij den commissionnair met de bezorging belast.

Nooit zag Archibald de geliefde oude vrouw sterker ontroeren dan bij de mededeeling van deze daad.

Hoe! Archibald Van Oudenolm, háar kleinzoon, had zich tot

[p. 217]

zóo iets verlaagd! Een tooneelstuk was door hém geschreven, niet met het doel om door liefhebbers, bij een feestelijke gelegenheid - ter leniging van armoede misschien, te worden gespeeld, maar, om door een komediantentroep van professie voor geld te worden vertoond, en .... den zeer geëerden familienaam als broodschrijver te brengen op de duizenden tongen van een wuft publiek!

- Broodschrijver! herhaalt Archibald nogmaals. En dan: O geest van Goethe, Shakespeare, Racine, Molière, en onzen Vondel! Als men roemt in de eerste stralen der Lentezon, dan gaat ook mijn beste grootmoeder naar buiten, maar.... zij steekt een parasol op! - Goede God, men beschuldigt Uw akker dat hij brood geeft!

- Laat uw luifel vallen, edele effectenkraam, en zit in rouw over den weerspannige die.... de zwakke hand aan den ploeg slaat om den grooten menschenakker te bebouwen!

- Nobele rijen van couponnenknippers, trekt uw slaapmutsen over de oogen, en schaamt u, want.... de zoon van uw bankier is een broodschrijver geworden!

Nog een geruimen tijd stond Archibald daar in gedachten verzonken. De afwezigheid van zijn vader heeft hem gesterkt in het vaste voornemen, om de dierbare grootmoeder - de trouwe verzorgster van zijn jeugd - met den verschuldigden eerbied aan te hooren, en, slechts op zeer gepaste wijze haar dien argwaan omtrent een schuldige - vooral ten opzichte van zijn geliefde Louise, zeer schuldige verstandhouding met de jonge actrice te benemen. Dat hij hierin slechts ten deele geslaagd is, het smart hem diep, want God weet het, dat hij de waarheid liefheeft.

De kalme toon echter waarop zijn grootmoeder hem had verzocht om niet meer naar de stad te gaan totdat zijn vader zou zijn teruggekeerd, heeft Archibald terstond die belofte doen geven, met de bijvoeging nochtans: dat grootmoeder's wensch hem smartte, vooral om het krenkend oordeel dat een onschuldig meisje er door bleef treffen, en de blaam die eruit sprak als zou hij de liefde van zijne Louise onwaardig zijn.

Hopeloos is Archibald's poging geweest om der anders zoo helderziende vrouw, haar diep geworteld vooroordeel omtrent den tooneelspelerstand, ja zelfs omtrent de koryphaeën der tooneelschrijvers te benemen. Ofschoon zij 't erkennen moest, dat men de kunst - indien er werkelijk hooge kunst was - aan deze zij van 't voetlicht genieten kon en genieten mocht; volgens haar innige overtuiging kleefde er een smet op ‘dat volk zonder Godsdienst en zeden’, en de groote mannen, door Archibald genoemd - nu ja, de tijd had hen geadeld, maar ook: de uitzondering bevestigt den regel.

Er was in grootmoeder's redeneering iets toegeschroefds, iets....

[p. 218]

'twelk Archibald niet noemen wilde; en zeer zeker zou hij nú zoo min als ooit zijne grootmoeder overtuigen dat ook een ‘jeugdige bankierszoon’ verplicht is om het Neerlandsch tooneel de hand ter veredeling te reiken, wanneer hij de kracht en de gave ertoe in zich levendig gevoelt.

Dat Archibald's roeping werkelijk tooneelschrijver was 't mocht wel uit de omstandigheid blijken dat hem, starend naar buiten, eensklaps het schema van een tooneelstuk voor den geest staat:

Het jeugdige lam waarvan de lichtglans zoo ras verdween; de dorre wei; het doorzichtige windschut; de kraaien-zwerm ginds op den akker; de tintelende, alles ten leven wekkende zon; deze en andere beelden uit de natuur zooals hij ze daar voor oogen had, mochten zijn dichterhart hebben ontvonkt, terzelfdertijd hebben ze hem beelden uit het ‘volle menschenleven’ voor den geest getooverd; en, ja, zijn nieuwe schepping zal een dolksteek zijn..... voor de groote kraai, die het zaad dat duizendvoudig moet vrucht geven, uit de voren pikt.

- Zie, daar staat hij de luiaard-couponnenknipper, de kunstverachter..... en naast hem..... de alles trotseerende kunstheldin, die in 't einde den vader dwingt om te buigen voor de macht van haar talent...

Plotseling werden Archibald's gedachten van zijne schepping afgeleid:

Zijn armen hulpvaardigen vriend uit den koepel, dien hij onlangs als vasten looper bij 't kantoor een fatsoenlijk stukje brood heeft bezorgd, ziet hij het achterhek, waarop deze kamer het uitzicht heeft, binnenkomen, en haastig langs den achtergevel den hoek van het huis omgaan.

De schel klinkt door de woning. Weinige oogenblikken later staat Willem de huisknecht op den drempel van Archibald's kamer, en overhandigt zijn jongen meester een brief.

‘Dirk vraagt of hij op antwoord moet wachten menheer?’

‘Ik zal zien.’

Archibald heeft den brief geopend. Na het lezen van de eerste regels, is hij doodsbleek geworden; en ziet vluchtig in 't rond, als moest hij zich overtuigen dat hij zich inderdaad niet meer in de wereld zijner phantasieën bevindt. Nu, met den rug naar Willem gekeerd, leest hij opnieuw.

Maar 't is alsof een ijzeren vuist zijn borst wil stuk slaan. De letters van dien korten brief ze wielen en slingeren dooreen.

De knecht vraagt bescheiden, of hij nog wachten moet; doch de jonge Van Oudenolm is niet instaat een antwoord te geven.

Zie, een nijdige tocht, door de deur die op een kier bleef veroorzaakt, doet een der halfvensters met geweld dichtslaan, zoodat de glasscherven luid rinkelend op den grond vallen.

[p. 219]

Wanneer het gansche huis ware ingestort, 't zou Archibald, na den schok hem zooeven door het lezen van die weinige regels toegebracht, voor dat onheil gevoelloos hebben gelaten. Nochtans de kleine verwoesting hier, heeft hem plotseling uit zijne verdooving gewekt. Hij gevoelt wie hij is; wat hij zijn moet, en dat nú het uur heeft geslagen waarin hij toonen moet dat hij zijn twintig jaren vooruit is.

‘Ja wat stuk is moet gemaakt worden;’ zegt hij snel tot den knecht die straks zijn ontroering niet bemerkte, en nu met een ontsteld gelaat naar de glasscherven ziet.

In 'tzelfde oogenblik verlaat Archibald, met een wenk naar het gehavende venster, zijne kamer.

- Geve God, dat de besteller van dat onzalige schrift, met den inhoud onbekend is, en althans tot niemand een woord heeft kunnen spreken, zegt hij onhoorbaar, en dan ofschoon de stem hem bijna stikt in de keel, vraagt hij schijnbaar kalm, aan Geertrui die op het glasgerinkel komt aanvliegen:

‘Is mevrouw beneden of op hare kamer?’

‘Nee Goddank, mevrouw is voor een kwartiertje uitgereden menheer. Hebt u een ruit.... of den spiegel gebroken....?’

‘Uitgereden? Naar stad?’

‘Nee, den grintweg. Den kant van Harzathe menheer. Goddank dat de schrik haar bewaard is.’