Romantische werken. Deel 11: Tooneelspelers

[p. 67]

Negende hoofdstuk.
In huis, en niet in huis.

‘'t Spreekt vanzelf Archibald, dat dit de zaak heelemaal verandert;’ zegt mijnheer Van Oudenolm, die in het laatste half uur vóor Archibald's komst, zijn gedachten slechts weinig bij zijn lectuur heeft kunnen bepalen, omdat hij de oude moeder omtrent Archi's lang uitblijven telkens moest geruststellen: ‘Nee, als je bij dat geroep om hulp niet waart gegaan, dat zou kinderachtig en inhumaan zijn geweest. Ik dacht wel dat er met die sneeuw zoo iets aan de hand zou wezen. Nu, ik ben blij dat je er eindelijk weer bent. Grootma was niets op haar gemak.’

‘Natuurlijk als men uiterlijk op twaalf uren heeft gerekend dan valt zelfs een half uur wachten al lang;’ antwoordt de douairière die in haar négligé - eene muts à la Marie-Antoinette, een peignoir van wit piqué, waarover straks, omdat het wat huiverig werd, een zwart cachemiren sjaal werd geslagen, ja zelfs met haar nu glad gestreken sneeuwwitte haren, nog de type van een arristocratisch schoone oude vrouw mag genoemd worden.

‘Maar nu dat langer uitblijven zoo goed is verantwoord, nu hebben we ook verder niets te zeggen mamaatje;’ herneemt Van Oudenolm.

‘Daar heb je gelijk in August,’ zegt de douairière terwijl zij op een lage cauzeuse bij den haard gezeten een paar doovekooltjes, en zonder een aschje te morsen, met de blinkende tang in het koperen doofpotje bergt: ‘Maar, als ik oprecht mijn meening zal zeggen, dan had Archibald, toen hij zag dat het de acteurs waren, gerust kunnen doorstappen. Hulp was dáar overbodig; er waren immers méer dan genoeg menschen bijeen.’

‘Ik heb mij niet lang opgehouden grootma; maar - we zijn toen samen doorgewandeld, en natuurlijk dat ging niet zoo gauw.’

‘Ik zeg niets anders Archi-lief, dan dat het beter was geweest wanneer je - met de zekerheid dat jij toch niet helpen kondt, die menschen eenvoudig hadt gegroet, en, om het uit den koers loopen weer in te halen, dubbel ferm met Arie naar huis waart gestapt. Nu, brisons! Ik ben recht dankbaar dat die fameuse comedie-avond eindelijk voorbij is. - Och wil je de blakers eens even aansteken Archi? - Jij moet zeker de sluiting nog nazien August. Neem me niet kwalijk dat ik wat haast maak, maar als Archibald toch niets gebruiken wil, dan moeten we nu ook maar heel gauw naar bed’.

[p. 68]

‘Ik wil u even spreken papa;’ zegt Archibald schoorvoetend terwijl hij zijn vader die naar de deur gaat, terzij treedt.

De oude dame ziet op, en zwijgend slaat ze den blik naar vader en zoon.

‘Spreken?’ zegt Van Oudenolm: ‘Wat is er?’

Archibald vermant zich:

‘Ik heb op uw gastvrijheid een weinig geanticipeerd.’

‘Geanticipeerd?’

Van Oudenolm vooronderstelt dat Archibald een schoolkameraad in stad ontmoet, en voor nú of voor later op Den Driellaert heeft genoodigd.

- Papa hoort er niet vreemd van op, denkt Archibald. Maar grootma - wat tuurt zij vreeselijk strak naar dezen kant. Grootma moet het toch hooren. Luid herneemt hij:

‘Eén der dames was in den beginne geheel buiten kennis, en de andere werd onder 't loopen plotseling zóo ongesteld dat ik een oogenblik dacht dat ze dood in mijn armen lag.’

Het gelaat der oude dame bleef onveranderlijk strak, maar haar hand zocht een steun op den arm van haar stoel.

‘In jou armen Archibald! Zóo, moest jij - haar opvangen?’

‘Natuurlijk papa. In mijn plaats hadt u het ook gedaan.’

‘Maar je hebt toen toch niet....?’

‘Toen de oudste geen vijftig passen van 't hek als voor dood neerviel, toen heb ik gedaan wat ieder fatsoenlijk mensch zou doen, en aan beiden op Den Driellaert een nachtverblijf aangeboden.’

‘Aan die actrices!?’

‘Aan die artisten, ja. Ik begreep dat u en grootma - die van den zomer zelfs zooveel zorg voor den zieken Filax heeft gehad, - nu zeker geen onderkomen aan een paar zwakke vrouwen zoudt weigeren.’

't Was of Van Oudenolm de zaak nog niet recht begreep.

‘En dus kom je ons vragen of die menschen hier - hier in huis kunnen logeeren?’

‘Ja.... Nee papa, ik kom u zeggen dat ik, als 't ware ertoe gedrongen, ze dat bepaald heb toegezegd.’

‘Ahzoo! Toegezegd! - Hoor je dat mama? Archibald heeft aan een paar actrices.....’

‘Jawel, ik heb het gehoord;’ zegt de grootmoeder met eenigszins verkropte stem, terwijl zij, ofschoon schijnbaar kalm, onveranderlijk de hand krampachtig om den arm van haar cauzeuse houdt geklemd.

‘Beloven! En zonder mijn voorkennis?’ herneemt Van Oudenolm: ‘terwijl het dorp zoo dicht in de buurt is.’

‘Ik rekende op uw goed hart papa.’

Mevrouw Van Oudenolm heeft zich hersteld:

[p. 69]

‘August, als die vrouwen hulp noodig hebben dan moesten we doen wat we kunnen. Laat Arie zoo gauw mogelijk de vigilante inspannen, die dames aan 't hek opnemen en naar 't logement rijden. De menschen zijn niet insolvent en begeeren dus zeker geen logies bij vreemden. Als je 't goedvindt laat Archi 't dan aanstonds bestellen, want om die menschen zoo lang in de kou te doen wachten dat zou.....’

‘Maar ze wachten niet aan 't hek grootma; ze zijn hier; in huis, in de voorkamer.’

‘In huis!’ zegt Van Oudenolm met de grootste verbazing: ‘Je brengt die menschen in huis zonder ons daarin te kennen?’

‘Zal ik ook eerst permissie moeten vragen om iemand uit 't water te halen misschien?’

‘Word niet brutaal jongen!’

- Jongen! - Ha, de vernedering moet weer beginnen. Een nobel werk zal men afkeuren, niet zoozeer omdat men in waarheid tot hulp ongenegen is, maar omdat de jongen, het kind, op eigen gezag heeft gehandeld. Hij zal..... Neen, hij zal zich inhouden. Indien hij zich naar recht liet gelden dat zou misschien tot woorden of daden voeren die hem later konden berouwen.

‘'t Is volstrekt mijn bedoeling niet om brutaal te zijn papa;’ zegt Archibald bedaard: ‘maar ik meen ook het recht aan mijn zij te hebben. U hebt mij altijd geleerd deelnemend en hulpvaardig te zijn. Toen ik op den weg was en die dames bepaald invalide zag, toen dacht ik: als mijn nobele vader hier was dan zou hij zeker zeggen: ik zal ze in mijn groot huis, met vijftien kamers! een paar bedden laten klaarmaken. En, ik meen dat een zoon in den goeden geest van zijn vader moet handelen’.

Van Oudenolm zweeg een oogenblik. Zóo had hij Archi nog nooit hooren spreken. Iets later vraagt hij:

‘Heb jij bepaald beloofd dat die vrouwen hier zouden slapen?’

‘Ja papa. Ik kon niet anders.’

‘Je hadt het eerst moeten vragen. Ja toch.... eerst vragen! Maar, nu je het beloofd hebt, nu zal het gebeuren.’

Op dit oogenblik ziet men de oude mevrouw, steeds met de hand op den stoelarm, zich een weinig omhoog heffen, en haastig de andere hand uitstrekkend zegt ze met trillende stem:

‘Dat zal niet gebeuren. Ik zeg dat zal niet gebeuren! Zulk publiek duld ik nooit in mijn huis.’

‘Maar grootma, als papa het goedvindt, zult U dan.....’

‘Dan zal ik voor een enkelen keer minder zwak zijn dan hij.’

Mijnheer Van Oudenolm mag zijn bejaarde moeder, die door het lange wachten en de geheel onverwachte bekentenis van Archibald wat overspannen en zenuwachtig is, niet laten uitspreken:

‘Grootma en ik zullen, zooals altijd, in denzelfden geest hande-

[p. 70]

len Archibald. Nóg eens, dat jij die menschen gevraagd hebt, 't kwam niet te pas; maar omdat je het met een humane Kristelijke bedoeling deedt, begrijpt grootma evengoed als ik.......’

‘Ik begrijp,’ valt de douairière zonder heftigheid in, ofschoon het beven van haar stem en het trillen van haar hoofd genoeg verraden dat zij moeite heeft om zoo kalm te spreken: ‘ik begrijp dat we het heerlijke woord Kristelijk niet mogen misbruiken August. Wanneer wij die menschen met het rijtuig laten wegbrengen, dan hebben we aan onzen Kristenplicht meer dan voldaan. Ik geloof niet dat het ooit de bedoeling van onzen Heer is geweest, dat wij aan de zonde plaats in onze woning zouden geven, tenzij ter bekeering. Was dát Archi's bedoeling misschien?’

Van Oudenolm ziet Archibald beurtelings rood en bleek worden, en antwoordt snel - zonder de zeer zwakke zij van zijn moeder's betoog in 't licht te stellen:

‘Archibald is nog jong. Hij heeft waarschijnlijk met zijn vereering voor de kunst, die actrices eerder voor heiligen dan voor zeer gewone stervelingen aangezien, en zeker heeft hij aan de les van zijn brave grootmoeder gedacht: dat liefde geen kwaad denkt.’

‘'t Is te laat August om op deze wijze te redetwisten, vooral wanneer men die liefdelessen uit haar verband rukt. Als de liefde weet dat er kwaad bestaat, dan behoeft ze aan niets anders te denken dan aan de beteugeling en zoo noodig de bestraffing ervan.’

‘Maar ik zou niet weten wát er op die dames te zeggen valt grootma.’

‘Dat verheugt me Archibald, maar je vader en ik weten het wèl. Wie die menschen wil zien, hij zie ze aan deze zij van het voetlicht. In 't licht van Gods heilig Evangelie staan ze nooit.’

‘Dat gaat te ver!’ roept Archibald: ‘Dat is een oordeel zonder recht, een liefdeloos oordeel! U stelt je gelijk met dien Arie die....’

‘Ga de kamer uit Archibald. Oogenblikkelijk! Dat is geen toon die je voegt tegen de edele vrouw die meer dan een moeder voor je geweest is. Ga heen!’

Archibald bijt zich de lippen in bloed. Hij ziet naar zijn geliefde grootmoeder. Zij is doodelijk bleek geworden. Eensklaps vliegt hij op haar toe; grijpt haar weerstrevende hand, en zegt:

‘Mijn beste lieve grootma, zóo heb ik het niet bedoeld, want ik ken u te goed. O vergeef mij? Maar geloof ook niet dat die menschen allemaal zoo onzedelijk zijn. Ik hoorde juist dezen avond dat eene van de beiden die ik hier bracht, zelfs een type van eenvoud en braafheid is. - Lieve Grootma!’

‘'t Is wel Archibald. Grootma wordt oud. Zij zal niet zoo lang meer instaat zijn om te waken voor het welzijn van haar eenig kleinkind. Maar, zoolang zij er is, zal zij het doen zooveel ze kan. Ik verkies niet Archibald dat jij.....’

[p. 71]

Mevrouw Van Oudenolm brak hier den volzin af. De goede naam van haar eenigen kleinzoon is haar meer dan schatten waard, en zij vreesde maar al te zeer dat de booze - de altijd zoo ongevoelige wereld, haren Archibald een daad van zuivere barmhartigheid als een onuitwischbare smet zou toerekenen. Doch zulk een vermoeden mocht zij tegenover ‘den eenvoudigen nog geheel onverdorven jongen’ niet uitspreken:

‘In éen woord Archibald,’ herneemt zij met meer vastheid: ‘ik verzoek je nu terstond aan Arie te gaan zeggen dat hij de vigilante inspant. Die actrices blijven in geen geval van nacht hier in huis.’

‘Zij zullen het wél grootma!’ valt Archibald in: ‘Ik heb het gezegd, en papa heeft het zooeven toegestaan. Als mijn vader iets belooft, dan houdt hij woord, dat weet ik.’

Mevrouw Van Oudenolm kon door het geweldig trillen van haar onderlip geen woord meer uitbrengen.

‘Om Godswil, wees kalm mama;’ roept Van Oudenolm terwijl hij zijn grijze moeder bij de bevende hand vat: ‘Archibald! Ga na je kamer! Terstond. Zul je doen wat ik zeg!?’

‘Ja, want ik weet dat U een gegeven woord niet breekt. Dat Grootma zich driftig maakt, 't is onredelijk want....’

‘Kwa-jongen!’ roept Van Oudenolm: ‘zul je heengaan!?’

Gedurende eenige oogenblikken is het als wielen al de voorwerpen in de kamer voor Archibald's oogen dooreen. De man en de oude vrouw die hij daarginder als in een floers ziet, ze zijn hem als vreemden.....

- Neen, dat laatste is een leugen. - Zie, zijn vader heeft haastig voor de oude vrouw een glas water ingeschonken. Zij drinkt; haar tanden hoort hij rakkelen tegen het glas. De hand der grijze vrouw maakt een afwerende beweging naar deze zij van de deur. Of - is het een wenken? Wil zij het goedmaken; wil ze hem zeggen hoe laag en gemeen zij het vindt dat die man, die vader, hém, Archibald, een kwa-jongen noemt? Wie trekt en drijft hem naar dien armstoel? Wie is het die hem met zooveel geweld terughoudt? - ‘Grootma!’ beeft het van zijne lippen. Doch, verder spreken zal hij niet. Zacht, maar op een toon die hem dringt door merg en been, klinkt het nu in zijn oor:

‘Wil je je trouwe grootmoeder vermoorden....! Zeg? Ga heen! Voort naar je kamer! Als je berouw hebt, toon het morgen. Nu geen seconde langer; ga!’

Nog een oogenblik aarzelt Archibald, maar dan, eensklaps snelt hij ter deure uit; de breede gangtrappen op; en, weinige seconden later op zijn kamer gekomen, waar door zijn grootmoeder's zorg de lamp reeds sinds een paar uren brandt, valt hij hijgend naar den adem op een sofa neer.