Uit blanke steden onder blauwe lucht

[p. 367]

Verantwoording

[p. 369]

In de jaren 1910-1912 publiceerde Couperus een groot aantal kunstopstellen. Ze verschenen in De locomotief onder de verzameltitel ‘Schetsen en silhouetten van steden’, en in Het vaderland onder de verzameltitels ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië’ en ‘Bladen uit mijn dagboek’. Een aantal van de stedeschetsen uit De locomotief werd, in sterk gewijzigde vorm, opnieuw gepubliceerd in Groot Nederland, en een enkele in Het vaderland. In Groot Nederland verschenen ook nieuwe opstellen over Italiaanse steden.

In deze tijd was het tussen Couperus en zijn vaste uitgever L. J. Veen tot een breuk gekomen. In juni 1911 sloot Couperus een contract met uitgeverij Van Holkema en Warendorf te Amsterdam voor de uitgave van de roman Antiek toerisme en twee bundels feuilletons en verhalen. Maar in mei 1912 nam Couperus weer contact op met Veen: ‘Zoo ik mij wederom eens tot je wend, is dit omdat ik niet geloof, dat mijne samenwerking met Holkema-Warendorf zal voortduren en ik mij dus liever tot joù wend, dan een nieuwen uitgever te zoeken. En er bestaat toch eigenlijk geen reden dat wij het niet weêr eens éens met elkaâr zouden kunnen worden.

‘Laat mij je dus maar eens mijn voorstel doen. Ik zoû gaarne een boek willen uitgeven, waarin ik verzamelen zoû mijne opstellen over Italië: het zijn “stedeschetsen” als in Gr. Nederland hebben gestaan over Florence, Siena, Ravenna, Orvieto, Sicilië etc, aangevuld met verschillende kunstfeuilletons uit Het Vaderland. [...] Deze verzameling zoû een mooi boek kunnen worden, zeker in twee deelen, misschien uit te geven met reproducties naar fotografieën, of in eenvoudiger vorm. Nu is de kwestie van het honorarium deze: ik zoû gaarne dit jaar willen ontvangen de som van

[p. 370]

ƒ1000, maar daar ik weet van te voren, dat je zeer bedenkelijk zult kijken bij dat getal, zoû ik je willen voorstellen: bereken welke hoeveelheid copie ongeveer met dit honorarium gelijk staat, en laat mij je deze hoeveelheid in met zorg bij elkander gekozene bundels afstaan. De uitgave van het boek over Italië zoû best het volgende jaar kunnen gebeuren; ik zoû echter gaarne dit jaar het honorarium toucheeren en stel je dus voor er het interestje bij te rekenen.

‘Ik hoop van harte, dat je dit voorstel zult willen overdenken en wij het dus wederom eens worden; van mijn kant geloof ik niet inschikkelijker te kunnen zijn dan ik ben, daar ik de hoeveelheid copie aan je over laat te berekenen en alleen de genoemde som als honorarium wensch gesteld voor een werk (of werken), waarvan de omvang aan jou is te berekenen.

‘Zoo je mijn voorstel echter niet in overdenking wilt nemen, dan, amice, zonder rancune vaarwel! Wat niet anders is, dan het is, zullen wij dan in gerezigneerde zielevrede aannemen. [...]

‘Mag ik alleen verzoeken, mij zoo spoedig mogelijk te antwoorden: zoo als ik zeg, ik denk niet meer heel sterk over H.W. en moet dus, zoo je niet wilt, een anderen weg zoeken.’¹

Veen antwoordde hem op 28 mei: ‘[...] aanmoedigend is dat bundelen niet, maar wij zijn zoolang met elkander samen geweest en de oudere boeken brachten ons beiden wel finantieel geluk (als men ten minste geld een geluk mag noemen?), terwijl de andere boeken een van ons datzelfde geluk en den andere veel van het omgekeerde. [...]

‘Nu, ter zake. Ik ben toch wel genegen tot de transactie op de volgende voorwaarden:

‘Ik krijg dit jaar de opstellen over Italië, Florence enz met de photo's en geef dit dit jaar uit, en krijg ik bovendien twee bundels van de grootte als Van & over mijzelf, een en ander met copierecht. [...]

‘Ik wil dit jaar bepaald komen met het boek over Italië omdat

1 Louis Couperus en L. J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie. Ed. H.T.M. van Vliet. Utrecht/Antwerpen, [1987]. p. 133-134.

[p. 371]

ik anders nog in 1913 met deze copie zit en bovendien ik in dit najaar het kan plaatsen bij mijn andere uitgaven.’² Drie dagen later reageerde Couperus: ‘Hoewel het een massa kopie is, die je verlangt voor ƒ1000, wil ik toch je aanbod aannemen, en hoop ik, dat de gelukkige dagen weêr terug mogen komen. De kopie ligt er; dus kan, wat mij betreft, het boek verschijnen van het najaar. Dus: Het boek over Italië, + 2 bundeltjes. Nu zoû ik echter gaarne willen weten: 1. Wil je het boek in 1 of 2 deelen geven, en in welk formaat.[...]

‘Als titel dacht ik:

Blanke Steden onder Blauwe Lucht

‘Het werk bevat dan opstellen over:

Venetië

Ravenna.

Florence.

Siena

Orvieto.

Rome. [...]

‘Het doet mij genoegen, dat wij weêr samen kunnen werken: laat ons hopen, dat het zoo blijve en dat het “noodlot” ons niet weêr scheide!’³ Ook Veen was verheugd over het herstelde contact: ‘Men werkt niet ±20 jaar samen zonder ruzie om dan plotseling af te breken.

‘Onze samenwerking kan nog jaren duren mits de eischen niet te hoog zijn. Heusch, als weer eens de goede tijd aanbreekt, dan ben ik zeker niet iemand om den auteur daarin niet te laten deelen.’⁴ Veen wilde het boek over Italië in één deel uitgeven.

Begin juni 1912 sloten Veen en Couperus een contract voor de uitgave van een bundel opstellen over Italië en twee bundels feuilletons.⁵ Couperus veranderde de eerder door hem genoemde titel

2 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 135-136.

3 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 136-137.

4 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 139.

5 Een exemplaar van dit contract is in bezit van uitgeverij L.J. Veen te Amsterdam en een bevindt zich in de Couperus-collectie van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te Den Haag.

[p. 372]

in: Uit blanke steden onder blauwe lucht.⁶ Hij ging akkoord met Veens voorstel om de bundel uit te geven naar het voorbeeld van ‘Het daghet in den Oosten’ van Henri Borel, dat in groot (octavo-)formaat, met een randversiering op elke bladzijde en met vijftig afbeeldingen, in 1910 bij Veen was verschenen.⁷

Twee weken later kwam Couperus bij Veen met een nieuw voorstel: ‘Nu had ik dit gedacht entre-nous, òm het contract heen, als je het goed vindt:

‘Als je pleizier van het boek hebt en wil je volgende jaar een tweede deel geven (apart verkoopbaar) waarin Sicilië, Avignon, Arles etc komen, in plaats van bundel schetsen 1, dan is dit mij het zelfde en voor jou misschien prettiger: voor mij is copie, copie; wat ik schrijf, klein, groot of kunstartikel, schrijf ik alles met den zelfden zorg en heeft de zelfde waarde voor mij.’⁸ Veen wilde eerst weten hoeveel bladzijden druks de geleverde kopij ongeveer zou opleveren. Couperus meende, dat met het opstel over Siena erbij de eerste bundel meer dan de vereiste omvang zou krijgen: ‘En dan zoû ik werkelijk gelooven, dat we goed doen ons niet aan het contract te houden maar een tweede deel (apart verkoopbaar) te geven waarin: Orvieto, Rome, Sicilië, Dan krijg je een mooi boek in 2 dln. Het tweede deel in plaats van een der bundels. Je zoû het nu reeds kunnen annonceeren [...]’.⁹ De uitgever antwoordde hem op 6 juli 1912: ‘In principe vind ik uw voorstel van een 2e deel prachtig en kunnen wij het daarop wel houden alhoewel dikwijls een 2e deel zoo lastig verkocht wordt.’¹⁰ Dit tweede deel

6 Vgl. [Louis Couperus]: Waarde Heer Veen/Amice; Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever. Ed. F.L. Bastet. 's-Gravenhage, 1977. 2 dln. DI. 1:1890-1902. Dl. 11: 1902-1919. In: Achter het boek 12 (1973), afl. 1/3 en 13 (1974), afl. 1/3. Dl. 11, p. 121.

7 Vgl. Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 137-138; [Louis Couperus]: Amice, p. 121.

8 [Louis Couperus]: Amice, p. 122.

9 [Louis Couperus]: Amice, p. 123.

10 Brief in het archief-Veen (Letterkundig Museum). Het opstel ‘Siena’ werd niet meer in de eerste bundel opgenomen; het kwam als openingsverhaal in de tweede bundel.

[p. 373]

verving een van de twee ook in het contract opgenomen bundels feuilletons.¹¹

Uit blanke steden onder blauwe lucht werd in twee aparte bundels uitgegeven bij L.J. Veen te Amsterdam. De bundels verschenen respectievelijk in december 1912 en december 1913.

Nadat Couperus in 1915 voorgoed in Nederland was teruggekeerd, hield hij regelmatig (voor)lezingen uit eigen werk. Op 24 januari 1916 vroeg hij aan Veen hem de twee delen Uit blanke steden onder blauwe lucht toe te zenden, die hij wilde gebruiken als voorleesexemplaar bij een lezing voor het ‘Watersnood-Comité’.¹² Drie jaar later, op 26 maart 1919, las hij 's avonds in het tentoonstellingszaaltje ‘In die Coornschuere’ te Delft voor uit onder meer de feuilletons ‘Venetië’, ‘Ravenna’, ‘Florence’ en ‘Trinacria’.¹³ Couperus inleiding tot waarschijnlijk deze lezing is in zijn handschrift bewaard gebleven: ‘Het is zeker een niet te groote stoutheid te verklaren, dat eéne zelfde sympathie ons heden avond te zamen voert: Die sympathie is met eén enkel woord te zeggen en samen te vatten: Italië.

‘Waar Uwe vereeniging zich genoemd heeft naar een grooten, Italiaanschen dichter, zij het mij vergund, hier, in uw midden voor u op te roepen enkele stadsgezichten, enkele vergezichten uit het geliefde land, dat wij allen, zoo als wij hier vergaderd zijn, wel min of meer zullen kennen, uit zijn kunst en zijn litteratuur, vermoedelijk ook uit zijn vele betooverende steden en stadjes.¹⁴

11 De bundel feuilletons die Veen nog te goed had, zou in juni 1914 verschijnen als de tweede bundel in de serie Van en over mijzelf en anderen, en werd een jaar later nogmaals gepubliceerd, als deel iv in de serie Van en over alles en iedereen.

12 Vgl. [Louis Couperus]: Amice, p. 189-190. Dit voorleesexemplaar bevindt zich nu in particulier bezit.

13 Vgl. het verslag van Couperus' succesvolle lezing in de Delftsche Courant van 27 maart 1919. In: T. van Helmond: Bob Hanf 1894-1944. Amsterdam, De Engelbewaarder, 1982. p. 44-45. De naam van de vereniging, waarvoor Couperus de lezing hield, hebben wij niet kunnen achterhalen.

14 Onder de inleiding schreef Couperus een andere versie van deze, naderhand ingevoegde, zinsnede: ‘niet alleen uit onze boeken over zijn kunst, geschiedenis en litteratuur maar zeker ook uit onze omdwalingen door zijne betooverende steden en vele kleinere stadjes.’

[p. 374]

‘Ik ben nederig overtuigd, dat ik u niets nieuws zal geven. Ik hoop alleen vurig, dat ik enkele gouden herinneringen lichtender bij u van avond zal kunnen oproepen, zoo dat wij te samen deze korte oogenblikken wat droomen kunnen in de steden, die soms zoo goudblank kunnen liggen onder den weldadig stralenden blauwen hemel.

‘Laat mij dus aanvangen, met bij u allen op te wekken de zeker nooit getaande heugenis aan Venetië.’¹⁵

15 De inleiding staat op de achterkant van blad 7 van Couperus' kopijhandschrift van zijn recensie van Is. Querido's De oude waereld. Deze recensie werd in april 1919 gepubliceerd in Groot Nederland, nog geen maand na Couperus' Delftse lezing. Enkele opmerkingen van Couperus volgens het verslag in de Delftsche Courant komen woordelijk overeen met een deel van de bewaard gebleven inleiding.
Het manuscript bevindt zich in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (sig. 76 D4/4).

Bronnen

Voorzover ons bekend, zijn van de verhalen en feuilletons in de bundels Uit blanke steden onder blauwe lucht de volgende door de auteur geautoriseerde bronnen overgeleverd:

A. voorpublikaties in tijdschriften:

‘Eerste indrukken’ onder de verzameltitel ‘Schetsen en silhouetten van steden’. De locomotief 12 november 1910, Eerste Blad, p. 1-2.

‘Het Dogenpaleis’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië 1’. Het vaderland 11 januari 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘De Baziliek van San Marco’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië 11’. Het vaderland 25 januari 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Tintoretto’ onder de verzameltitel ‘Bladen uit mijn dagboek xxxxix’. Het vaderland 1 juni 1912, Eerste Avondblad A, p. 1-2.

‘Murano, Burano, Torcello’ onder de verzameltitel ‘Bladen uit mijn dagboek l’. Het vaderland 8 juni 1912, Eerste Avondblad A, p. 1-2.

[p. 375]

‘Ferrara’ onder de verzameltitel ‘Bladen uit mijn dagboek xxxxiii’. Het vaderland 20 april 1912, Eerste Avondblad A, p. 1-2.

‘Ravenna’. Groot Nederland 9 (1911). Dl. 11 [oktober], p. 388-415. Een vroegere versie van dit opstel verscheen als ‘Ravenna i-iii’ onder de verzameltitel ‘Schetsen en silhouetten van steden’. In: De locomotief 8, 15 en 29 oktober 1910, telkens Eerste Blad, p. 1.¹⁶

‘Stadssilhouet’. Groot Nederland 1O (1912). Dl. 1 [februari], p. 206-221. Een vroegere versie van dit opstel verscheen als ‘Florence i-ii’ onder de verzameltitel ‘Schetsen en silhouetten van steden’. In: De locomotief 13 augustus en 3 september 1910, beide Eerste Blad, p. 1.¹⁷

‘Kunst op straat’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xviii’. Het vaderland 9 november 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Palazzo Vecchio’ onder de verzameltitel ‘Bladen uit mijn dagboek xxviii’. Het vaderland 18 november 1911, Eerste Avondblad A, p. 1-2.

‘Palazzo Davanzati’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xix’. Hei vaderland 7 december 1911, Tweede Avondblad B, p. 1.

‘De fresco's van Ghirlandajo’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xvii’. Het vaderland 1 november 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘De fresco's van Benozzo Gozzoli’ onder de verzameltitel ‘Bladen uit mijn dagboek xxx’. Het vaderland 2 december 1911, Eerste Avondblad A, p. 1-2.

‘Etruskische kunst’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xxi’. Het vaderland 17 januari 1912, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Donatello’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xx’. Het vaderland 27 december 1911, Tweede Avondblad B, p. 1.

16 Zie voor deze versie de lijst van varianten, hierna p. 404-422.

17 Zie voor deze versie de lijst van varianten, hierna p. 424-438.

[p. 376]

‘Botticelli’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xxiv’. Het vaderland 13 en 14 maart 1912, Tweede Avondblad B, p. 1 en Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Galleria Pitti’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xxv-xxvi’. Het vaderland 27 maart en 17 april 1912, beide Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Pisa’ onder de verzameltitel ‘Bladen uit mijn dagboek xxxxii’. Het vaderland 23 maart 1912, Eerste Avondblad A, p. 1-‘Siena’. Groot Nederland 9 (1911). Dl. 1 [mei], p. 519-542.

‘Orvieto’. Groot Nederland 10 (1912). Dl. 1 [maart], p. 381-397.

‘Ruïnes, legenden en bloemen’ onder de verzameltitel ‘Bladen uit mijn dagboek xix’. Het vaderland 6 mei 1911, Eerste Avondblad A, p. 1-2.

‘Museo Barracco’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië iii-iv’. Het vaderland 22 februari en 1 maart 1911, Eerste Avondblad B, p. 1 en Tweede Avondblad A, p. 1.

‘Appartamento Borgia’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië v’. Het vaderland 15 maart 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Colosseum’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië vi’. Het vaderland 29 maart 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Het Huis van Livia en de Tempel van Rheia Kubele’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië vii’. Het vaderland 12 april 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘De Transfiguratie’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië ix’. Het vaderland 24 mei 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘De Sibyllen’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië x’. Het vaderland 14 juni 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘De Dans der Uren’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xi’. Het vaderland 28 juni 1911, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘De Stanze van Rafaël’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-,

[p. 377]

bouw- en schilderkunst in Italië xii-xiii’ Het vaderland 26 en 27 juli 1911, beide Tweede Avondblad B, p. 1.

‘Afrodite in Rome’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xiv’. Het vaderland 31 juli 1911, Tweede Avondblad B, p. 1.

‘Praxiteles in Rome’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xv’. Het vaderland 30 augustus 1911, Tweede Avondblad B, p. 1.

‘De sombere zuidziel’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xvi’. Het vaderland 31 augustus 1911,Blad B, p. 1.

‘Ostia’. Groot Nederland 9 (1911). Dl. 11 [augustus], p. 135-151.

‘Muzeum van Napels’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xxii’. Het vaderland 7 februari 1912, Eerste Avondblad B, p. 1.

‘Trinacria’. Groot Nederland 10 (1912). Dl. 1 [mei], p. 632-658.

‘Grieksch Theater te Taormina’ onder de verzameltitel ‘Beeldhouw-, bouw- en schilderkunst in Italië xxiii’. Het vaderland 21 februari 1912, Eerste Avondblad B, p. 1.

B. een uitgave in boekvorm:

Louis Couperus: Uit blanke steden onder blauwe lucht. Amsterdam, L.J. Veen, [december] 1912/[december] 1913. 2 dln. Met een bandtekening van K. Sluyterman.

De bundels Uit blanke steden onder blauwe lucht zijn gezet naar de publikaties van de opstellen in De locomotief, Groot Nederland en Het vaderland. Couperus bewaarde de nummers van de tijdschriften en de kranten zorgvuldig en zond ze als kopij naar Veen. Op 14 juni 1912 had Veen de kopij van de opstellen ‘Venetië’, ‘Ravenna’ en ‘Florence’ in zijn bezit. Om een berekening van de omvang van de bundel te maken, wilde hij ook de kopij van ‘Siena’, ‘Orvieto’ en ‘Sicilië’ hebben.¹⁸ Couperus schreef hem

18 Vgl. brief van Veen aan Couperus, gedateerd 14 juni 1912, in het archief-Veen. Volgens het contract moest Couperus alle kopij voor de eerste bundel vóór 15 juli 1912 aan Veen gestuurd hebben.

[p. 378]

een dag later: ‘Laat ons het boek denken ± 230 bl (omvang boek Borel, dat ik zeker wel als cadeau mag beschouwen nietwaar en waarvoor hartelijken dank).

‘Ik begon te zenden Venetië; daarna kan nog Ferrara geplaatst worden, waarbij hier copie; dan Ravenna, Florence, en wij dalen dan af. Moet na Rome Sicilië er bij, goed, maar ik kan zoo moeilijk per woord uit rekenen hoe veel vel mijn artikels worden. Laat dus maar beginnen te zetten, ik zorg wel, dat het boek een mooi ensemble wordt.’¹⁹

Enkele dagen later stuurde Veen de eerste kopij naar drukkerij Thieme.²⁰ De door Thieme berekende prijs vond Veen echter te hoog. Hij vroeg vervolgens een prijsopgave aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij te Den Haag. Deze drukkerij kon het vereiste werk goedkoper leveren en kreeg van Veen de opdracht.²¹

Op 29 juli had Couperus de eerste twee zendingen drukproeven ontvangen. Hij schreef aan Veen:‘[...] ik vind de omraming der bladzijden niet mooi en zou die liever weglaten; verder de zijtitels niet cursief maar grootere, staande letter en dan waar ik *** zet onder een stukje, een soort cul-de-lampe (klein), of hoe het heet [...], maar niet moet de heer zetter maar eigenwijs doór zetten, als of er niets staat. Ik zal het wel in de proef aan geven, maar dring ook nog er eens op aan want soms zijn de heeren àl te eigenwijs.’²² Veen antwoordde hem op 31 juli: ‘Ik kreeg je briefkaart aangaande het kader maar ik geloof dat je bezwaar wegvalt wanneer je het in kleuren zoudt zien. Bij Borel hinderde het je niet???

19 [Louis Couperus]: Amice, p. 121-122. De opstellen over Rome en Sicilië werden in de tweede bundel opgenomen.

20 Vgl. brief van Veen aan Couperus, gedateerd 20 juni 1912, in het archief-Veen.

21 Vgl. brieven van Veen aan drukkerij Thieme en aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij, gedateerd respectievelijk 1 en 6 juli 1912, in het archief-Veen.

22 [Louis Couperus]: Amice, p. 125.

[p. 379]

‘Zonder kader te drukken op dat groote formaat gaat niet dan wordt de pagina te ijl. Wil gij een dun lijntje in plaats van die stippels, dan kan dat natuurlijk. Ik zou ander formaat kunnen nemen maar papier is besteld evenals de band. Het is echter nog met een beetje kosten te verhelpen maar heusch ik geloof niet dat wanneer dit kader gedrukt in lichtere inkt, het je niet[sic] zoo zou hinderen.

‘Bij zwart kader hindert het mij ook. [...] Zet op de proeven maar wat je veranderd wenscht in de letter en eind-streepjes.’²³ De gestippelde randversiering werd uiteindelijk veranderd in een geel kader.²⁴

Veen verwachtte dat eind augustus 1912 met afdrukken kon worden begonnen.²⁵ Maar het produktieproces liep vertraging op. Op 23 september schreef Veen aan Couperus: ‘Gij zult ook wel zeggen waar blijven de proeven maar de drukker heeft geen letter meer en is het papier reeds 23/7 opgegeven nog niet hier.’²⁶ Half oktober was de gehele bundel gezet en ontving Couperus de laatste drukproeven.²⁷

Eind mei 1912 had Couperus aan Veen voorgesteld een aantal foto's van kunstwerken in de bundel op te nemen: ‘Hoeveel fotografieën wil je er in plaatsen. (Kan je reproducties geven naar Alinari, zonder last te krijgen?) Geef mij op de grootte, die de fotografieën moeten hebben. Kan ik er zeker van zijn, dat de reproducties heel mooi worden, anders maar liever geen fotografieën.’²⁸ Twee weken later vroeg Couperus nogmaals aan Veen of hij geen last zou krijgen met de firma Alinari over het auteurs-

23 Brief in het archief-Veen.

24 Vgl. brieven van Veen aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij, gedateerd 6 en 22 augustus 1912, in het archief-Veen.

25 Vgl. brief van Veen aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij, gedateerd 22 augustus 1912, in het archief-Veen.

26 Brief van Veen aan Couperus, in het archief-Veen.

27 Vgl. brief van Veen aan Couperus, gedateerd 14 oktober 1912, in het archief-Veen.

28 Louis Couperus en L. J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 137. De in 1854 opgerichte firma Fratelli Alinari Fotografi Editori, gevestigd te Florence, was gespecialiseerd in reprodukties van kunstwerken.

[p. 380]

recht: ‘Zijn wij reeds bij de Conventie van Bern? Enfin, ik weet daar niets van, maar vind het beter geen foto's te geven dan er gezanik om te krijgen.’²⁹ Veen antwoordde hem: ‘Voor de photo's kunt U gerust zorgen daar de Berner Conventie pas na 1 jaar zal in werking treden misschien nog later en bovendien een overgangsperiode van zeker minstens 2 jaar. Bovendien zullen de foto's in dit boek m.i. er wel buiten vallen, maar ik weet dat niet voor ik ze gezien heb.’³⁰

Veen wilde niet meer dan zestien afbeeldingen in de bundel opnemen, formaat 13×19 cm. Voor een mooie uitvoering zou hij zorg dragen.³¹ Maar Couperus dacht eerder aan ongeveer veertig stuks. De door Veen opgegeven afmetingen bestonden volgens hem niet: Veen kon de foto's wellicht verkleinen of afsnijden.³² Toen Veen begin juli de eerste foto's ontvangen had, schreef hij aan Couperus: ‘Ja, ik zou ook wel 32 photo's kunnen gebruiken wanneer wij 2 platen op één blad kunnen zetten, zooals in het boek van Borel. M.i. is hier tegen geen bezwaar wanneer onder de platen de titel komt te staan. Ik zend je dus de lijst der foto's hierbij terug met verzoek ze aan te vullen tot b.v. 32. Mij dunkt dat is al heel aardig, want 32× de clichés is een aardig bedrag.’³³ Couperus antwoordde hem: ‘Indien je meerdere foto's wilt hebben zoû ik je aanraden niet alle twee op eén blad te plaatsen, de panorama's of enkele uitvoerige (b.v. Tintoretto) op eén, de beelden kunnen wel twée op eén blad: laat het niet te petiterig worden! Ik zal de foto's bestellen. [...] En de foto's van Orvieto en Rome bewaar je dan voor het 2^de deel.’³⁴ In de eerste bundel wilde Couperus tien grote foto's en twaalf kleine (twee per blad) opnemen.³⁵ Maar hij was onzeker over het resultaat: ‘Ik hoop, dat de reproductie's mooi

29 [Louis Couperus]: Amice, p. 122. Nederland sloot zich pas in 1912 aan bij de Berner Conventie (1881), waarin het internationale auteursrecht geregeld was.

30 Brief van Veen aan Couperus, gedateerd 20 juni 1912, in het archief-Veen.

31 Vgl. Louis Couperus en L. J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 137.

32 Vgl. [Louis Couperus]: Amice, p. 125.

33 Brief, gedateerd 1 juli 1912, in het archief-Veen.

34 [Louis Couperus]: Amice, p. 123.

35 Vgl. [Louis Couperus]: Amice, p. 123.

[p. 381]

worden en dat de platen eenig effect zullen maken, want waarlijk ik weifelde of wij goed deden de platen te geven. [...]

‘Behalve wat ik je reeds opgaf, gaf ik uit 5 Mark en 10 Lire voor de foto's, dus niet le Perou.’³⁶

Op 24 juli had Veen de foto's in zijn bezit en begin augustus zond hij Couperus de afdrukken van de cliché's. Couperus maakte vervolgens de onderschriften.³⁷ Hij zond de laatste gecorrigeerde drukproeven en de platen met de onderschriften op 20 oktober aan de uitgever terug, met het verzoek nog een revisieproef van het gehele boek te ontvangen.³⁸

Veen maakte zich ongerust over de verkoop van de bundel. Hij wilde het boek eind oktober, vóór de Sinterklaasdrukte, laten verschijnen. Hij schreef aan Couperus: ‘Het boek wordt door den boekhandel niet zwaar ingekocht daar zij nog de Schimmen pas ontvingen en hinderen deze elkander’.³⁹ Couperus reageerde de volgende dag, op 22 oktober: ‘Ik woû je even verzekeren, dat ik de Schimmen aan v. H. en W. verkocht heb verleden jaar [...] voor een prikje, en niet, hoor, na onze ‘verzoening’! Dit maar even, omdat je me anders ‘verdenken’ zoû. Beste vriend, het doet me leed als dit boek alweêr niet verkocht wordt, maar qu'y faire, je moet me heusch dan maar niet meer uit geven in het vervolg, het zij gezegd zonder boosheid. Ik ben er over heen en schrijf voor Gr. Nederland en Vaderland, dat zijn mijn vaste revenu's [...]. Blijft de boel onuitgegeven, het is mij ook goed. Ik kan er niet meer over tobben [...]. Als ik rijk was, scheidde ik geheel met de schrijverij uit: nu is me dat niet mogelijk [...].

36 [Louis Couperus]: Amice, p. 124-125; ‘niet le Perou’: geen geld. Voor de eerste 16 foto's had Couperus 12 francs betaald.

37 Vgl. brief van Veen aan Couperus, gedateerd 6 augustus 1912, in het archief-Veen. Veen het op 16 oktober aan de drukker weten dat er 25 foto's waren, die op 18 bladzijden moesten worden afgedrukt (brief in het archief-Veen); in de uitgave van de eerste bundel zijn uiteindelijk echter 9 grote en 14 kleine afbeeldingen opgenomen, verdeeld over 16 bladzijden.

38 Vgl. [Louis Couperus]: Amice, p. 126.

39 Brief van Veen aan Couperus, gedateerd 21 oktober 1912, in het archief-Veen. Couperus' bundel Schimmen van schoonheid was in augustus 1912 verschenen bij uitgeverij Van Holkema en Warendorf.

[p. 382]

‘Intusschen, laat ons hopen, dat de Steden het nog halen, en zend gauw de revizie.’⁴⁰ Veen gaf toe te zijn geschrokken toen plotseling de bundel Schimmen van schoonheid in de boekhandels lag: ‘Ik schreef er toen niet over omdat er toch niets aan te doen was maar als je weet dat nu eenmaal ons land in een beroerd parket leeft dat er bijna geen publiek leeft, dat boeken koopt tenzij het een roman is waarover iedereen spreekt, dus ontspanningslectuur.

‘Enfin, gelukkig dat jij er ook zeer wijsgeerig over redeneert. Voor mij is het tegenwoordig maar bij goede boeken en daar behooren de jouwe onder de kwestie, er uit te komen en geen geld er op toe te leggen. Komt er verdienste, heel aardig, is er geen verlies, ook goed.’⁴¹

Couperus moest de rangschikking van de platen in de bundel nog aangeven. Hij schreef Veen op 5 november: ‘Daar de drukker het vertikt mij de afgedrukte vellen te zenden, kan ik nu ook onmogelijk de pagineering aan geven, maar ge kunt zelve-als ge het boek even door ziet,-de plaatsen vinden, waar de platen moeten staan en op eén bladzijde komt het er niet op aan, als de plaat maar niet te ver van den tekst staat.’⁴² Veen rangschikte vervolgens zelf de afbeeldingen. Op 9 november 1912 gaf hij de drukker opdracht met spoed de afgedrukte vellen naar de binder Tenthoff te zenden.⁴³

Over het bandontwerp van Uit blanke steden onder blauwe lucht had Couperus eind mei 1912 zijn wensen duidelijk aangegeven: ‘De band in Renaissance-stijl geteekend (vooral niet modern style, hoor!). Alleen Renaissance.’⁴⁴ Veen benaderde op 2 juli H.P. Berlage Nzn, die eerder de band van Wereldvrede getekend had: ‘Eens een vraag, wilt gij nog eens helpen met een bandteekening? Ik kan me best voorstellen dat bij den drukken werkkring gij van dit

40 [Louis Couperus]: Amice, p. 128.

41 Brief van Veen aan Couperus, gedateerd 30 oktober 1912, in het archief-Veen.

42 [Louis Couperus]: Amice, p. 128.

43 Brief van Veen aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij, in het archief Veen.

44 Louis Couperus en L. J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 137.

[p. 383]

kleine werk liever geen last meer wilt hebben, en is het daarom ook aarzelend dat ik het vraag. Laat mij dus even weten of gij het nog wilt doen, alhoewel ik mij het tegendeel best kan begrijpen.’⁴⁵ Berlage kon de opdracht echter niet aanvaarden. Vervolgens vroeg Veen op 15 augustus aan K. Sluyterman om de band te ontwerpen. Omdat deze niet direct antwoordde deed Veen op 20 augustus hetzelfde verzoek aan zijn neef Wybo Meys.⁴⁶ Twee dagen later moest Veen het laatste verzoek intrekken: ‘Wat de Ital. Renaissance band betreft, schreef ik hierover omdat ik van Prof. Sluijterman die ik het gevraagd had, nog geen antwoord had. Nu kwam juist gister zijn antwoord dat hij het gaarne voor mij deed en ben ik dus aan hem gebonden.’⁴⁷ Sluyterman zou de tekening tegen eind augustus klaar hebben.⁴⁸ Op 9 september had Veen het ontwerp nog niet ontvangen. Hij schreef aan Sluyterman: ‘Kunt gij mij al opgeven wanneer ik de teekening van Couperus kan verwachten. Ik wou dit gaarne weten met het oog op mijn reizigers. Ze moeten zoo langzaam aan op reis.’⁴⁹ Op 20 september had Veen de tekening in zijn bezit. Hij schreef Sluyterman: ‘De band lijkt mij heel goed, en zal ik wanneer ze klaar is een paar modellen zenden.

‘Gij schreef er echter op: De rand in goud, maar kerel dat wordt te duur. Dat kan Bruin niet trekken.’⁵⁰ Een eerste serie proefbanden werd door Sluyterman afgekeurd, en half oktober zond Veen hem opnieuw een aantal modellen, ditmaal ‘in kenteren tint’.

45 Brief van Veen aan H.P. Berlage Nzn, in het archief-Veen.

46 Vgl. brieven van Veen aan K. Sluyterman en aan W. Meys, gedateerd respectievelijk 15 en 20 augustus 1912, in het archief-Veen.

47 Brief van Veen aan Wybo Meys, gedateerd 22 augustus 1912, in het archief-Veen.

48 Vgl. brief van Sluyterman aan Veen, gedateerd 22 augustus 1912, in het archief-Veen.

49 Brief van Veen aan Sluyterman, gedateerd 9 september 1912, in het archief-Veen. Veen had op 28 augustus de drukker al opdracht gegeven hem voor een reisexemplaar van de bundel 2 titelpagina's un 30 keer het eerste vel te zenden (brief in het archief-Veen).

50 Brief, gedateerd 20 september 1912, in hel archief-Veen.

[p. 384]

Sluyterman koos daaruit ‘het koel-blauw blanke bandje’, op wit linnen.⁵¹

Als honorarium voor zijn ontwerp vroeg Sluyterman vijftig gulden. Veen had op veertig gulden gerekend, maar was bereid het hogere bedrag te betalen.⁵² Sluyterman verlaagde toch zijn honorarium naar veertig gulden, waarna Veen hem op 21 oktober schreef: ‘Het doet mij genoegen dat gij toegestemd hebt in die fl. 40. = niet om dat tientje, maar omdat van zoo'n boek er maar 150 gebonden worden en er dus een groot verlies is op den band en per Ex wat natuurlijk weer door de ingenaaide Ex verdiend moet worden. Ware het niet Couperus dan zou ik voor dezen kleinen verkoop nooit banden hebben laten teekenen.’⁵³

De eerste bundel Uit blanke steden onder blauwe lucht verscheen in de eerste week van december 1912 bij L.J. Veen te Amsterdam. Om de verkoop te bevorderen liet Veen half november een prospectus drukken in een oplage van 28.000 exemplaren. Hiervan zond hij 23.000 exemplaren naar Nederlands-Indië.⁵⁴ Al in juni 1912 had hij Couperus om een aanbiedingstekst voor het prospectus gevraagd, maar Couperus wilde het niet doen: ‘[...] ik weet niet wat ik er in zoû moeten zeggen, ben dom voor “reclame”!’⁵⁵ Tot vijf keer toe herhaalde Veen zijn verzoek.⁵⁶ Couperus schreef hem op 20 oktober: ‘Beste vriend, een prospectus zoû ik gaarne voor je willen schrijven als ik wist wat er in te zeggen. Maar ik kan heusch zoo moeilijk reclame voor mij zelven maken! Misschien kun je zelve iets op stellen en zeggen, dat dit boek vooral wenscht

51 Vgl. brief van Veen aan Sluyterman, gedateerd 21 oktober 1912, in het archief-Veen. De tweede bundel verscheen in dezelfde band. Veen gebruikte Sluytermans ontwerp in 1915 opnieuw voor de serie bundels Van en over alles en iedereen.

52 Brief van Veen aan Sluyterman, gedateerd 17 oktober 1912, in het archief-Veen.

53 Brief in het archief-Veen.

54 Brief van Veen aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij, gedateerd 9 november 1912, in het archief-Veen.

55 [Louis Couperus]: Amice, p. 123.

56 Vgl. brieven van Veen aan Couperus, gedateerd 6 augustus, 23 september, 3, 14 en 21 oktober 1912, in het archief Veen.

[p. 385]

te geven de uiting van een groote liefde voor een land, schatrijk aan kunst... Zoo iets dergelijks, maar heusch ik weet heusch niet goed zelve zoo iets te maken. “Nieuw licht” heb ik niet de pretentie te doen schijnen over zeer bekende kunst, maar ik heb de schetsen geschreven met groote liefde, en dat is misschien een beetje mijn verontschuldiging voor dit boek. Annonceer in je prospectus het 2^de (apart verkoopbare deel) met Siena, Orvieto, Rome en Sicilië; heusch, dat zal goed doen en zal dit deel completeeren.’⁵⁷ Twee dagen later schreef hij aan Veen: ‘Ik heb nog eens nagedacht over je prospectus: neem een stukje uit het eerste gedeelte van Florence: een stukje zonsondergang en dan dat gedeelte, waarin voorkomt: waar het blijde hart van vol is etc (ik ken het heusch niet uit mijn hoofd!). Heusch, dat zal wel een goed prospectus worden op die manier.’⁵⁸ Veen nam Couperus' suggestie gedeeltelijk over, en nam ook twee afbeeldingen uit de bundel in het prospectus op.⁵⁹ Couperus corrigeerde de drukproef.⁶⁰ Op 9 november gaf Veen de drukker opdracht het prospectus af te drukken.⁶¹

In januari 1913 vroeg Couperus aan Veen om hem zo spoedig mogelijk de drukproeven te zenden van de tweede bundel Uit blanke steden onder blauwe lucht, zodat hij niet ‘op gejaagd’ zou worden tegen het voorjaar, wanneer het boek moest verschijnen.⁶² Veen antwoordde hem het tweede deel pas in het na-

57 [Louis Couperus]: Amice, p. 127.

58 [Louis Couperus]: Amice, p. 128.

59 De in het prospectus opgenomen tekst staat in deze uitgave op p. 80-81; de opgenomen afbeeldingen waren ‘De Volharding’ door Paolo Veronese (de afbeelding in de boekuitgave was hiervan een uitsnede) en ‘La Madonna del Gran-Duca’ van Rafaël. Op de vierde en laatste bladzijde van het prospectus ontbreekt in de lijst van afbeeldingen ‘De Baziliek van San Marco’ en wordt de tweede bundel aangekondigd voor 1913 onder de titel ‘Van Siena tot Sicilië’.

60 Vgl. brief van Veen aan Couperus, gedateerd 30 oktober 1912, in het archief-Veen.

61 Brief van Veen aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij, in het archief-Veen. Twee exemplaren van het prospectus bevinden zich in de bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des boekhandels te Amsterdam.

62 Vgl. [Louis Couperus]: Amice, p. 130.

[p. 386]

jaar uit te willen geven: ‘Nu zou het te vlug zijn op het eerste deel. Zoo'n geill boek in het voorjaar geeft heelemaal geen zin.’⁶³

Half april zond Veen de kopij van dit deel aan de drukker.⁶⁴ Couperus ontving begin juni de eerste drukproeven. Op 6 augustus verzocht Veen hem de proeven terug te sturen: ‘Dat boek moet ook langzaam aan afloopen. 't Staat al zoo lang’.⁶⁵ Couperus had echter pas vier vel in zijn bezit en hij vroeg aan Veen hem alle drukproeven te zenden, die hij dan in twee weken tijd zou corrigeren.⁶⁶ Op 18 augustus had hij de rest van de proeven nog niet ontvangen: ‘Maar laat nu in Gods naam mij toch de proeven zenden: het gaat zoo een slakkengang! Als ik alles heb, corrigeer ik in een week af, maar zoó is het vervelend. [...] Ik wacht dus spoedig alle de proeven.’⁶⁷ De drukkerij had echter geen letter genoeg om het gehele boek te zetten, zodat de proeven Couperus slechts in kleine gedeelten bereikten.⁶⁸ Hij klaagde eind september opnieuw bij Veen: ‘Het boek gaat een slakkengang: ik kan zoo niet met ambitie corrigeeren. Daarbij is het zeer slecht gezet en dat naar gedrukte copie!’⁶⁹ Uiteindelijk ontving Couperus de laatste proeven in de eerste week van oktober 1913.

In de inhoudsopgave van de eerste bundel van Uit blanke steden onder blauwe lucht had Veen een verwijzing naar de eerdere publikatie van de schetsen in Het vaderland geschrapt: ‘Het heeft geen zin, de koopers worden er door afgeschrikt denkende krantenartikelen.’⁷⁰ Toen de bundel in december 1912 was verschenen zonder de bronvermelding, reageerde de directie van Het vaderland ontstemd. Veen verontschuldigde zich: ‘In antwoord op uw brief diene dat op mijn verzoek de Hr. Couperus die regel deed

63 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 140.

64 Vgl. brief van Veen aan de Zuid-Hollandsche Boek- en Handelsdrukkerij, gedateerd 19 april 1913, in het archief-Veen.

65 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 145.

66 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 147.

67 [Louis Couperus]: Amice, p. 142.

68 Vgl. brief van Veen aan Couperus, gedateerd 21 augustus 1913, in het archief-Veen.

69 [Louis Couperus]: Amice, p. 142.

70 Brief van Veen aan Couperus, gedateerd 3 oktober 1912, in het archief-Veen.

[p. 387]

schrappen er niet aan denkende dat de afspraak gemaakt was. Ik van mijn kant was natuurlijk van meening dat van stukken in couranten en tijdschriften het auteursrecht aan den schrijver blijft en zag dus liever die clausule niet opgenomen omdat het publiek allicht zou zeggen “overdruk van courantenartikelen”.

‘Had ik echter uwe afspraak geweten dan had ik natuurlijk de clausule wel opgenomen en hoop het dan ook te doen in deel 11 dat in 1913 verschijnt.’⁷¹ Maar toen Couperus in oktober 1913 de verwijzing naar Het vaderland in de inhoudsopgave van de tweede bundel wilde opnemen, vroeg Veen hem: ‘Bij den inhoud van het eerste deel van BI Steden hebben wij ook de woorden Uit Het Vaderland laten vervallen, vindt gij nu dat het in het tweede deel wel hoort?’⁷² Couperus vond de bronvermelding noodzakelijk: ‘[...] ik heb Het Vaderland van den beginne beloofd te vermelden bij herdruk, dat de feuilletons bij hen verschenen zijn en kan heusch niet die belofte niet na komen ook al hebben zij geen recht op de vermelding. Schik je dus in het onvermijdelijke... als ik ook zoo vaak doe.’⁷³ De bronvermelding werd vervolgens onder de inhoudsopgave van de tweede bundel geplaatst.⁷⁴

Ook in de tweede bundel werd een aantal reprodukties opgenomen. In mei 1913 vroeg Veen aan Couperus, voordat de cliché's van deze foto's werden gemaakt, of hij toch eens bij de firma Alinari wilde informeren omtrent het auteursrecht.⁷⁵ Couperus reageerde geïrriteerd: ‘Twee malen, voór de verschijning van het eerste deel, wees ik er je op, dat vermoedelijk Alinari wel geraadpleegd moest worden over de fotografieën, maar je nam geen notitie van mijn opmerking [...].

71 Brief van Veen aan de directie van Het vaderland, gedateerd 5 december 1912, in het archief-Veen.

72 Brief van Veen aan Couperus, gedateerd 18 oktober 1913, in het archief-Veen.

73 [Louis Couperus]: Amice, p. 145.

74 In de inhoudsopgave van deze uitgave is de vermelding niet overgenomen. Zij luidde: ‘N.B. In “Het Vaderland” verschenen de volgende schetsen, thans hier verzameld: In den Eersten Bundel: Venetië, Ferrara, Florence, Pisa. In den Tweeden Bundel: Rome, Muzeum van Napels en Grieksch Theater te Taormina’.

75 Vgl. brief van Veen aan Couperus, gedateerd 20 mei 1913, in het archief-Veen.

[p. 388]

‘Denk je dus, dat het noodig is zich tot die firma te wenden, doe het dan; ik bemoei mij liever niet met die zaken; zij gaan mij ook niet aan en ik heb heusch al genoeg aan mijn hoofd.’⁷⁶ Veen gebruikte de foto's vervolgens zonder de firma Alinari te benaderen. De cliché's liet hij maken door de firma A.C. Verhees te 's-Hertogenbosch.⁷⁷

Over de plaats van de foto's in de bundel schreef Couperus in juni aan Veen: ‘[...] ik geef je carte blanche te doen als je goed dunkt naar je eigen smaak, want waarlijk, ik zie ze niet meer zoo goed voor me.’⁷⁸ Half augustus ontving Couperus een proef van de afgedrukte foto's waarbij hij de onderschriften maakte. Veen bepaalde de rangschikking.⁷⁹

Couperus controleerde nog alle revisieproeven en op 20 oktober liet Veen de afgedrukte vellen naar de binder zenden.⁸⁰ De tweede bundel Uit blanke steden onder blauwe lucht verscheen in december 1913.⁸¹

In december 1913 ontving Couperus een exemplaar van de tweede bundel: ‘Boek ontvangen, ziet er netjes uit, met weinig drukfouten: waarlijk, zij zijn niet altijd mijn fout. (A propos, het schijnt, dat je niet zoo maar reproducties mag geven van fotografieën, maar... enfin, ik hoop, dat je er geen last van krijgt.)’⁸² Voorzover ons bekend, hebben de Fratelli Alinari geen aanspraak gemaakt op een vergoeding voor het gebruik van de foto's.

76 [Louis Couperus]: Amice, p. 136.

77 Vgl. brieven van Veen aan Verhees, gedateerd 10 en 24 juni en 6 augustus 1913, in het archief-Veen. Op vrijwel alle reprodukties in de tweede bundel komt de naam A.C. Verhees voor.

78 Louis Couperus en L.J. Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 143-144.

79 Vgl. [Louis Couperus]: Amice, p. 142.

80 Vgl. brief van Veen aan drukkerij Brandt en Zn, in het archief-Veen.

81 Veen plaatste in het jaarlijkse overzicht van de boeken in zijn fonds een advertentie voor de bundel met de afbeelding ‘Groepen om den Antichrist door Luca Signorelli’ uit de schets ‘Orvieto’. In: Het jaar 1914. Amsterdam, L.J. Veen, [1913]. In de advertentie staat ‘Met 25 foto's’, terwijl in de bundel 31 foto's zijn opgenomen.

82 [Louis Couperus]: Amice, p. 145.

[p. 389]

De uitgave van de twee bundels in respectievelijk 1912 en 1913 is de eerste en enige druk van Uit blanke steden onder blauwe lucht die tijdens Couperus' leven verscheen.

De oplage van de eerste bundel was 1250 exemplaren. Veen gaf binderij Tenthoff op 12 november 1912 opdracht 750 exemplaren in te naaien en 500 exemplaren door te sturen naar Brandt en Zn die voor de gebonden exemplaren zorgde.⁸³

De oplage van de tweede bundel was 900 exemplaren. Op 20 oktober 1913 gaf Veen aan Tenthoff opdracht 500 exemplaren in te naaien en 400 exemplaren naar Brandt door te sturen om te laten inbinden.⁸⁴

83 Vgl. brieven van Veen aan Tenthoff en Brandt, in het archief-Veen.

84 Vgl. brieven van Veen aan Tenthoff en Brandt, in het archief-Veen.

Tekstkeuze

Voor deze uitgave van Uit blanke steden onder blauwe lucht is de eerste en enige tijdens Couperus' leven verschenen druk als basistekst gekozen: deze vertegenwoordigt de laatste door de auteur actief geautoriseerde versie. Couperus heeft de kopij ervan geleverd en de proeven ervan zelf gecorrigeerd. Voor de tekstsamenstelling is gebruik gemaakt van het exemplaar van de eerste druk dat zich bevindt in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag (sig. 900 b14).

Correcties

In de tekst van deze uitgave zijn, mede op grond van een woordvoor-woord vergelijking van de voorpublikaties met de eerste druk van Uit blanke steden onder blauwe lucht, de hieronder volgende correcties aangebracht. Na het paginacijfer en het regelnummer wordt eerst de verbeterde versie gegeven; na de ‘Duitse komma’ (/) volgt de oorspronkelijke, foutieve lezing van de eerste druk. De laatste is voorzien van een asterisk (*) als zij ook in de tijdschriftpublikatie voorkomt. Als de publikatie in

[p. 390]

De locomotief (l), Groot Nederland (gn) of Het vaderland (v) een afwijkende lezing heeft, wordt die tussen haakjes vermeld.⁸⁵

12,28	illumineerkunst/illumineerkust
14,24	feeërieke/feërieke*
16,24	panoplieën/panopliëen*
20,12	immense/inmense
23,18	prachtvol/prachvol
24,28	eerst/eerste*
26,18	minachting/minachtig*
27,22	Venetië's/Venetie's*
37,14	waar,/waar.
37,28	zuiltjes;/zuiltjes:
37,30	Marco niet/Marconiet
53,12/13	Amfitheater/Amifitheater
53,32	drie/drle
54,17	streven/sterven
56,14	leefde/leefden
56,21	weiden/weidden
56,31	jeugdige/jeudige
59,35	beloofd/belooft*
61,3	Augustus/Augustus,
65,27	Romeinsch/Romeisch
68,20	beide/beiden*

85 De lezing ‘rossigen’ (p. 182,23) in de beschrijving van de achtergrond van het fresco van Simone di Martino komt zowel in de voorpublikatie als in de eerste druk voor, terwijl op het werkelijke fresco de achtergrond een blauwe kleur heeft. Deze mogelijke zetfout voor ‘rotsigen’(?) hebben wij niet gecorrigeerd omdat ‘rossigen’ in de tekst geen onzinnige lezing oplevert.
In de schets ‘Orvieto’ is het woord ‘Antichrist’ in de eerste druk consequent veranderd in ‘Antechrist’. Couperus heeft waarschijnlijk de Franse spelling in gedachte gehad: ‘Antéchrist’. Wij hebben geen correctie aangebracht. In de advertentie voor de tweede bundel in Het jaar 1914 staat nog ‘Antichrist’.
De lezingen ‘allegoriën’ (p. 20,12, p. 147,23/24 en p. 304,33/34) en ‘Evangelieën’ (p. 57,4) hebben wij niet gecorrigeerd, omdat zij zowel in de voorpublikatie als in de eerste druk voorkomen, en omdat niet met zekerheid te zeggen is waar Couperus in de woorden de klemtoon legde.
De lezing ‘Dit moet niet vergeten’ (p. 282,5/6) hebben wij niet gecorrigeerd, omdat niet duidelijk is welke correctie moet worden aangebracht.

[p. 391]

70,1	matrone/mâtrone
71,18	stichtte zich/stichtte
71,19	Galla/Gallia*
72,6	rusten;/rusten:
72,20	moet/moeten*
73,13	vermoedelijk/vermoederlijk
75,7	reëel/reeël
77,17	En/Een*
80,32	Aankondiging:/Aankondiging;
86,8	wriemelt/vriemelt
86,11	rond/zond (heen gn)
89,4	vertoont/vertoond
94,22	immense/inmense
95,23	Mediceïesch/Medicëiesch
97,9	fonteinen/fontijnen
98,13	piazza/piäzza
100,15	Doopkerk/Domkerk
103,29	in/ïn
104,16/17	Sustermans'/Sustermans
105,4	van den schilder/van schilder
105,9	gewaad. Kardinalen/gewaad, kardinalen
105,14	burgerlijk/burgelijk
105,27	weelderig/weeldering
106,4	Francesco/Francesso
106,11	is/in
107,7	monnik-schilder/monnikschilder
107,19	gewaad'/gewaad
108,1	juichende/juchende
108,20	misschien/misschen
109,18	trotsch,/trotsch
109,29	in/en
110,23	bewoners:/bewoners;
113,12/13	‘gezelligheid’,/‘gezellighdd’;
113,31	vensters/venstens
114,18	veertiende/viertiende

[p. 392]

115,12	rechts/recht*
115,15	van/van van
120,21	Patriarch,/Patriarch
121,3	Magiërsdiadeem/Magieërsdiadeem
122,3	hebbende/hebben
123,13	mysterie-spel,/mysterie-spel;
123,28	wereldsch man/wereldsch
125,4	Etruriërs/Etruriëers
125,11	lucomonieën/lucomoniëen
129,10	minnaren/minaren
130,28	Scanthia/Scianthia*
131,17	indrukwekkende/indrukkende
132,8	artistieke/artiestieke
132,18/19	oprecht,/oprecht;
133,11	des/der
137,26	maar/naar*
137,29	hymne/hymme
140,15	vinden,/vinden
144,2	Slechts/Slecht
144,2	schitterende/schitterde
145,13	hymne/hymme
145,19	hymne/hymme
147,18	‘de persoonlijke/‘persoonlijke
147,18	Giovanna’/Giovanna*
148,17	of/af
151,8	omvangrijk,/omvangrijk;
152,6	Nu/Nu,*
153,2	penseel/pensel
153,26/27	Maddalena/Maddelena
163,3	die vreemde historische/die historische
164,30	gedesilluzioneerd/gedesïlluzioneerd*
164,33	gebleven/bleven
175,3	‘Biccherna’/‘Bicchena’
175,4	‘Biccherna’/‘Bicchena’
175,6	Biccherna/Bicchena

[p. 393]

175,18	verdeelde/verdeelden
176,2	Siena:/Siena;
176,30	connétable/connetable
177,19	reeds/niet
177,30	Pius 11/Pius x
177,32	alleenheerscher/allerheerscher
178,7	republikeinsche/republikijnsche*
183,20	beeldde/beelde
186,8	Libysche/Lybische
186,10	Erythreïsche/Erytreïsche
187,6	Trismegistus/Trismegistis
187,31	Nicola/Nicolo (Niccolò gn)
188,23	Nicola/Nicolo (Niccolò gn)
189,21	kapel,/kapel
189,23	een/vooral een
189,23	die/dien
191,9	Caterina/Catarina*
192,12	arbeid/arheid
192,26	danste vlugger en danste/danste
193,19	zond/zend*
193,21/22	fresco-hoek/fesco-hoek
194,3	waarmeê/warmeê
195,12	nòg/nog
196,10	mediaevale/madiaevale
196,30	weldadig/weldadïg
200,18	Pinturicchio/Pinturrichio
200,19	den Dom, vóor de lage/de lage
203,28/29	vizioenen/vizioenèn
204,28	poëten/poeëten
206,31	schilders/schildes
207,18	noemt.../noemt...,
209,35/210,1	vingers, hij schijnt haar iets in te fluisteren/vingers
212,12	kopieën/kopiën
212,25	aardig,/aardig

[p. 394]

212,27	Croce/Groce
214,30	figuren,/figuren
215,26	hooge hoogte/hoogte
219,19	zoogde/zoog*
232,10	illustratie/ilustratie
232,22	sculptuur/scluptuur
233,4	weêr/wêer
236,2	Barracco/Barrocco*
237,13	Pinturicchio/Pinturrichio*
238,19	door éen blik, bevolen door éen wenk/door éen wenk
239,8	Pinturicchio/Pinturrichio*
239,20/21	vermurwd/vermurwt*
240,17	Pinturicchio/Pinturrichio*
241,4	Pinturicchio/Pinturrichio*
241,29	1527/1672 (1572 v)
242,6	Pinturicchio/Pinturrichio*
243,31	deze/dezen
247,13	zeegevecht/zegevecht
247,13/14	Korinthiërs met de Korkyriërs/Korinthiërs
247,31	illuzie/iluzie
248,18	tijdgenooten/tijdgenoten
248,26	vermoorden...’/vermoorden...*
248,27	lachten...’/lachten...*
248,27	‘en/en*
248,31	doen...’/doen...*
250,14	bekochten/bekochtten*
250,18/19	op getrokken uit steenblokken/op getrokken
252,29	bewaren,/bewaren
253,2	ilexen!/ilexen?
253,22	‘ruïne’/‘ruïne
255,7	torste/torsten*
259,1	Io/Iö*
259,15	hippocampus/hyppocampus (hypocampus v)
259,23/24	meteoor/metoor
261,7	arazzi/arrazzi*

[p. 395]

264,1	ter zelfder/ten zelfden
266,21	titanische/titansche
266,34	overdenken.../overdenken..
267,20	karyatiden/kariatyden*
267,21	Sibylle/Sybille*
267,24	schoot/schooot
270,1	extaze's/extazes
270,9	sæclum/sœclum
270,31	onmiddellijk/onmiddelijk
270,32	Bibbiena/Bibiena
272,2	kalk...’/kalk...*
272,8	Maar wie/Maàr wie
277,3	‘moeilijk’/‘moeilijk
279,1	nieuws/nieuw
280,1/2	genade-brieven/genade-breven*
280,28	kompozitie's/kompizitie's
281,3	glorifiëeren/glorifieëren^86
282,13	eens!),/eens!)
283,7	ontroeren/ontroert*
284,6	cherubijnenkopjes/chebubijnenkopjes*
285,3	Il/II
286,25	de/de de
288,15	dat/dât
291,3	Afrodite-in-Rome/Afroditie-in-Rome
291,25	hooge/hoog
294,8	onmiddellijken/onmiddelijken
298,3	goden/godin
298,12	waarmeê/waarmeè
298,22	Wij/wij
298,31	oorspronkelijkheid/oorsprongkelijkheid
298,32	Fryne/Frynè*
299,18	staande/strandende
299,23	laten/later

86 In Het vaderland staat de zetfout ‘glorifeeën’.

[p. 396]

299,29	kunst/kust
301,1	wereld- en hemeldrama's/wereld en hemeldrama's*
301,6	Savonarola/Sovonarola*
301,6	Michelangelo/Michelangtlo
301,28	een/en
302,4	van/aan^87
303,9	rèuzen/rètzen
303,12	kindjeugdige/kindjeudige
303,15	verheerlijkt/verheelijkt
303,30	vertrekt/verstrekt
303,31	heft/helft
303,31	Eos/Eros
303,32	gloriënde/glorieënde*
303,34	weêrspiegeling/wêerspiegeling*
304,2	slechts/slecht
305,2	titan/tiran
305,6	zou/zou*
305,9/10	bliksemstralen/blikemsstralen
305,10	donderwolk/donkerwolk
305,15	eindelijke/eindelijk
308,20	hemelkolken/hemelwolken
309,32	Weêr/Weèr
310,3	décor/dêcor
310,7	gewapend,/gewapend
310,19	kooplieden/kooplien
310,20	elkaâr/elkaar
310,22	graanemporium/graanemporiun
313,27	Brandweêrmannen/Brandweermannen
316,31	zegt/zeg
317,18	antwoorden/antwoordden*
322,9	Sepolcri/Sepolchri
322,17	parallel/paralel
326,14	onze/ons

87 In Het vaderland staat de zetfout ‘an’.

[p. 397]

328,16	zich/zlch
331,18	werklieden/werlieden
332,12	d'Oro/d'Ora*
333,25	d'Oro/d'Ora*
334,22	Sunnieten/Sumnieten*
336,26	Noorden,/Noorden
336,33	‘Sicilia’.../‘Sicilia’..,
338,32	kloosterkolonnetten/kloosterkolonetten*
350,35	Siciliaansche/Sicilaansche*
352,3	frissche/frische*
352,17	geloof,/geloof
353,7	Dionyzios/Dionyzius
353,34	rotssteen/rotsteen
355,3	niets/niet
355,10	nacré/nacre*
355,21	eerst/eerste
355,32	zwaard/zwaad
356,28	Filoxenos/Filexenos
357,23	satersoor/satansoor
357,25	bijlslag bij bijlslag/bijslag bij bijlslag
359,11	rotssteen/rotsteen*
359,23	dachten! - /dachten!*
361,18	bijlslag/bijslag
362,22	bouwmeesters/bouwmeesters,*

Varianten

De eerste druk van Uit blanke steden onder blauwe lucht vertoont ten opzichte van de tijdschriftpublikaties de hieronder volgende woordvarianten. Na het paginacijfer en het regelnummer wordt eerst de lezing van de eerste druk gegeven; na het ‘ontstaan-uit-teken’ (>) volgt de vroegere tijdschriftversie.⁸⁸

88 De hoofdstuktitels ‘Venetië’, ’Florence’ en ‘Rome’ uit de boekuitgave ontbraken in Het vaderland.
Enkele gedeelten van het feuilleton ‘Venetië 1’ uit De locomotief (in de boekuitgave getiteld: ‘Eerste indrukken’) heeft Couperus in het feuilleton ‘De Baziliek van San Marco’ in Het vaderland in gewijzigde vorm overgenomen.

[p. 398]

9,3	Eerste indrukken < ontbreekt
9,4	Den < In een serie als van etsen en akwarellen zie ik deze aller-oneigenlijkste stad, als ik aan haar denk; etsen als van Bauer en akwarellen als van Turner, fluweelig donker of parelig licht... [alinea] Den
9,10	zwarte < donkere lijkkist-achtige
9,12	in schaduw-verdoezelde < als in schaduw verdoezelde
10,11	waterstad... < waterstad... [alinea] Tot het plotseling feest was... Dáár was de Piazzetta, met hare twee zuilen, en er was muziek, en er gingen vele menschen over heen en er waren paleizen ter weêrszijde, en er was feest, tooverfeest in de tooverstad... Want daar was het Dogen-paleis, en dat was vooràl een toover-paleis, paleis uit sprookje en tooververtelling: geheimzinnig paleis met slechts enkele boogramen, of er gevangene jonkvrouwen achter die muren gevangen werden gehouden, vreemde toovermuren van goud gewaasd matwerkachtig op elkander ingevoegde steen, terwijl een borduursel, een stijve kant van marmer, opgericht, het geheele paleis boven bekroonlijstte, fabelachtig, vreemd, oneigenlijk, tegen de donkere nacht, die daar rossigde van de feestelijke schijnsels der menschen-wriemelende piazza. Ja, buiten het geheimzinnige paleis van Blauwbaard, of van een Emir van Bagdad, die daar jonkvrouwen hield gevangen, buiten die muren van gulden matwerk en marmeren borduursel en kant... was er feest... waren er vele lichten, helle muziek, lachende vrouwen, en ook op het water onder aan het paleis was feest: feest op groote verlichte vlotten, feest van muziek en van licht, helle zang en helle lantarens en goudene kleuren van geel, groen, rood, van overal neêrgetinteld lantarenlicht, overwemelend de donkere lagune, waarover tal van zwarte gondelen glipten, vol zingende, feestende menschen...

[p. 399]

11,10/11	glanzige < glauke
11,18	heldere < hellere
11,19	koraalrood < koraal-kwalle blauwig rood
11,19	zwijmende, < zwijgende
11,34	minaretten stapelen < minaretten zijn aan den langen, amethyst-kleurigen einder gestapeld als een tooverig arsenaal van groote blikkerende schilden, een panoplie van recht overeind stekende lansen: de schilden en lansen van een reus, van een titan, die een geweldig toovenaar zijn zoû^89. Boven al die gestapelde wapenen en schitterende stukken rusting, die de torens en daken daarginds schijnen in den schuinen gloor van de zinkende zon, stapelen
12,3	aan dat < in dat
12,17	zinkt < boven het vreemde too verarsenaal, de kimmelange panoplie van schilden en lansen - die de koepels en spitsen der daken zijn - zinkt
12,17	gelijk < als
12,19	zinkt < zinkt achter de panoplie
12,30	Perziesch? < Perzisch? Is deze goud-koepelende vreemdheid misschien niet een zomervilla van de koningin van Saba?
14,2	vochtigheid... < vochtigheid... *** Maar nu wennen wij aan deze parelmoêrige^90 prachten, en nu zien wij Venetië niet meer als een droom en een sprookje; nu zien wij haar als een stad van kunst en historie. Het zijn nu enkele Venetische familiën, die Padua en Aquilea ontvluchten beducht voor Attila en zijne Hunnen en die - omstreeks 452 - zich terugtrekken en verschansen op verschillende eilanden in de lagune.

89 In De locomotief staat de zetfout ‘zou’.

90 In De locomoti ef staat de zetfout ‘parelmoêrige’.

[p. 400]

Ieder eiland heeft zijn eigen bestuur. Twee eeuwen later slechts kiezen zij een gemeenschappelijk opperhoofd, een hertog of Doge: Anafestus is de eerste (plm. 700). Het republiekje is schatplichtig aan het Oostersch-Romeinsche keizerrijk, maar in de x^de^91 eeuw verklaart zij zich onafhankelijk. In plm. 1000 sticht Venetië de bazis harer toekomstige grootheid, de Doge Piero Orsoleo ii onderwerpt dan de kleine republiek Istrië en Dalmatië. De volgende eeuwen, bloeit vooral òp de Venetiaansche handel, het zijn hare schepen, die de kruisvaarders overbrengen naar het Heilige Land en zij eischt voor vergoeding daarvoor, zakelijk als zij sedert altijd was, verschillende op de Ongeloovigen veroverde steden in Syrië en Klein-Azië. Hoewel vrij onverschillig in den strijd van Guelfen en Gibelijnen, is zij meer Guelf dan Gibelijn, is zij vóór de^92 suprematie van het Pauselijk gezag en tegen Frederik Barbarossa, wiens vloot zij verslaat bij kaap Melloria. Ter belooning van haren bijstand aan de Pauselijke zaak, biedt Alexander iii den Doge den symbolischen ring, die hij ieder jaar werpt in de Adria, als symbool van zijn Huwelijk met deze zee, die hem onderworpen is als de Bruid aan den Bruidegom. Met de Latijnen mede verovert Venetië in 1204 Konstantinopel, en beheerscht zij sedert Candia, Morea, den Archipel. In de 14-de eeuw ontwaakt de naijver tusschen Genua en Venetië met een aaneenschakeling van bloedige oorlogen. Zij blijft echter, niettegenstaande Mohammed ii, na den val van Konstantinopel, haar veel grondgebied in het Oosten ontneemt, de allervoornaamste handelsplaats van Europa in de xv^de eeuw, en zij blijft dit tot

91 In De locomotief staat de zetfout ‘x’.

92 In De locomotief staat de zetfout ‘de de’.

[p. 401]

de ontdekking van de Kaap de Goede Hoop en Amerika. Sedert, noodlottig-weg, verschemert de schitterende schatrijke stad, keizer en paus, Frankrijk en Aragon verbinden zich tegen haar. Selim ii ontneemt haar Cyprus; Mohammed iv Candia... Zij strijdt, maar noodlottig is haar ondergang: eene voor eene verliest zij àl hare steden in het Oosten... De latere eeuwen rijzen; Napoleon verovert de stad en staat haar aan Oostenrijk af in ruil voor Milaan. Onder de Oostenrijksche overheersing verkwijnt de stad, sterft zij als het ware, wordt zij een doode stad; een oogenblik, onder Manin, vecht zij zich vrij, roept zich republiek uit als weleer... In '66 eindelijk, als aan het einddoel van hare smarten, vereenigt zij zich aan het nieuwe Italiaansche koninkrijk... *** Neen, deze juweeltintige sprookjesstad onder haar fabellucht, is een werkelijkheid onder een noodlot. Zij is een werkelijkheid, die een glorie geweest is, en toen, noodlottig, is uitgeschenen, een pracht, die verviel, een macht, die neêrbrokkelde... Nu is zij voor den toerist nog een wonder van romantische schoonheid en fijnkleurige teêrheid, met een schat van heel bizondere kunst... Een open casino is de vierkante Piazza San Marco met aan drie kanten de Oude en Nieuwe Procuratiën, de oude verweerde Regeerings-gebouwen. De Baziliek van San Marco sluit de vierde zijde af. Het was in de 9de eeuw, dat de Venetiërs het gebeente van den H. Markus, den Apostel, uit Alexandrië hierheen voerden en den eersten steen legden voor hun kathedraal. Zij richtten haar op naar het model van de kerk der Apostelen te Konstantinopel in fantastisch Oostersch-

[p. 402]

Arabischen stijl. De Gothische baldakijntjes van de façade, waarin engelen en heiligen, werden zeker later pas bijgevoegd. De vier vergulde bronzen paarden boven den hoofdingang, eerst een quadriga boven een eereboog van Trajanus, daarna door keizer Constantinus mede naar Constantinopel genomen, bracht de Doge Dandolo naar Venetië. Helkleurige mozaïeken van glas en albast, van marmer en verguld^93, beelden bonte tafereelen uit in den voorgevel, als van een fantastiesch prentenboek, als van een gloeikleurig missaal: zij stellen vooral voor de overbrenging van St. Markus' reliquieën uit Alexandrië. In het atrio, de vestibule, meer en meer mozaïeken, de schepping der Wereld, de Val van Adam, de Zondvloed: naïef van Byzantijnsche teekening en compozitie: Byzantijnsche bronzen deuren, met email of niello werk. Dan het inwendige van de Baziliek: eéne dommelige doezeling van dof goudkleurige mozaïeken aan lage Byzantijnsche bogen. Uit gekleurde ramen, over den ommegang daarboven, valt de getemperde dagschijn en verteedert over de stijf hiëratische figuren van Christus en de Apostelen. Het hoogaltaar vergeheimzinnigt onder een baldakijn van verde-antico, oud-groen-marmer, op sommige dagen schittert de Pala-d'Oro zijn goud-en-juweelen plakkaten van heilige tafereelen uit in dat steeds getemperde licht: het is de boven-achter-grond des hoogaltaars. Hierachter het altaar met de gedraaide albasten kolommen uit den Tempel van Salomo: twee er van zijn doorschijnend. Deze mystieke pracht is nog meer gevoelvol dan verblindend, want het licht in San Marco is altijd dof en gefloersd. Over al dit Byzantijnsche goud, over alle

93 In De locomotief staat de zetfout ‘velguld’.

[p. 403]

	deze Byzantijnsche beangstigend stijve, hiëratische vormen, over al dit wonder-gevonkel van kostbare materie, edel metaal en reuzenjuweelen wemelt alleen slechts het dagelicht en roept doffe glanzingen op naast blinkenden weêrschijn en glanzige schaduwen. Het weeft er een atmosfeer te zamen als van schemerend licht en gouden schemer, het is er als een groote mystieke toovergrot, zich hoog rondende met verdofde gouden welvingen; het is er als een gedempt bonte spelonk, vol Oostersch-christelijke religieuze pracht, die niet verblindt, maar stemt tot zachte weldadige droomerij en vèrre vizioenen van verbleekte glorie. In de middag-schemering zijn deze droomen en vizioenen nog doffer, nog rustiger, nog meer verbleekt en verkleurd, als er de nevel verijlt van den laatsten wierook in een zich wegtrekkenden, laatsten, getemperden zonnestraal. De gouden schaduwen verdooven, de mystieke nacht sleept haar waas heen over alles wat nog blonk, en langzamerhand is geheel deze glorie verschemerd in de huivere duisternis eener immense, mysterievolle krypt.
14,4	Het Dogenpaleis < Het Dogen-paleis te Venetië
14,5	Onze < De eerste maal, dat ik, bijna twintig jaren geleden, het Dogen-paleis aanschouwde, was het een sombere nacht van zwarte wolken, een onweêr dreigende sombere herfstnacht. Onze
14,13	waas < sombere waas
14,15	de sombere < dien somberen
14,28/29 email-oogen < blinde oogen
16,11	Noot bij Turner ontbreekt < National Gallery, Londen.
23,6	de San Marco < deze kerk
23,9	die gedachte < een gedachte
23,10	straalt: haar < straalt, om
26,28	Teeken als < Teeken naar
28,33/34	Om het [...] hoofd < Om den [...] kop

[p. 404]

29,27	pitten < lonten
31,34	buigende < bollende
41,29	de tragische < die tragische
42,6	der < dier
42,31	van haar < haar
48,25/26	in der oude eeuwen spokigen afglans < in den spokigen afglans der oude eeuwen
48,34	Zij < Dat
49.18	vreemde huivering < vreemd huivere
51,10	parelmoêr, met < parelmoêr en
51,27	met < tusschen
57,8	geroepen < opgeroepen
58,33	De Barbaar heeft < Zij hebben
58,34	hij heeft < zij hebben
58,35	ziet hij < zien zij
62.19	dezelfde, dadelijk < de dadelijk
72,13/14	tumulus, primitieven grafheuvel < tumuli, primitieve grafheuvels
74,27/28	Constantinopel < Constantinopel: wij zijn, hier in Ravenna, in het Constantinopel van Justinianus
75,16	dien zijne [...] voerden < wiens [...] hem voerden

In De locomotief van 8, 15 en 29 oktober 1910 (telkens Eerste Blad, p. 1) werd onder de verzameltitel ‘Schetsen en silhouetten van steden’ het opstel ‘Ravenna i-iii’ gepubliceerd. Deze vroegere, van Groot Nederland en van de boekuitgave sterk afwijkende, versie volgt hieronder.