Uit blanke steden onder blauwe lucht

[p. 208]

VI

Het Einde der Wereld, waarheen Empedocles op tuurt, is voorgesteld met de hemelhooge zeeën, met de in een stortende paleizen, met de demonen, die het vuur blazen in roode striemen over de vluchtende menschheden heen. De fantazie van den schilder wiekt na die des Evangelisten. In betrekkelijk nauwe zijvakken, ter zijde van de kapelpoort, zijn deze Verschrikkingen weêr gegeven met een talent, dat misschien minder uit munt in schoonheid van kleurschepping dan in kracht van voorstelling der vooral moeilijkste, verwrongenste houdingen, bewegingen in het ‘verkort’. De vuur blazende demonen, die zich storten door de luchten, de neêr gepletterde ongelukkigen, die omkomen door steenenval en vuurgloed, zij zijn geschilderd uit een magistrale verbeelding, die dit alles ziet: geen model kan voor Signorelli hebben gepozeerd in deze koen gedurfde verwringingen; deze, uit de vuurwolken zich neêr zwierende, duivelen bliksemen aan met een onweêrhoudbare energie; deze omvergesmeten rampzaligen storten ter aarde in een onweêrhoudbare ontzetting; en als de bijna verschrikte toeschouwer - verschrikt hij zoo goed als Empedocles - zich rekenschap geeft, dat deze Apocalyptische Ontzettingen geschilderd zijn in zeer beperkte ruimte, gaat door zijne bewondering en ontsteltenis een gevoel van verwonderden eerbied voor de knapheid van dezen schilder.

In de groote fresco van de Opstanding zijn het weêr andere kwaliteiten. De het geheel domineerende, op wolken staande, immense figuren der twee, hunne bazuinen naar de aarde richtende, engelen, beschaduwen met de open vlucht hunner vleugelen de zich openende aarde.

Aan hunne bazuinen wimpelen de banieren des Zaligmakers, met het roode kruis op witte grond, als stormwinden door het bevend Heelal. De duizende goudene starren sidderen. De graven splijten open; wie verkoren zijn, verrijzen in vleeslijke gestalte; wie verdoemd, wringen zich uit den grond los als skeletten. Het ‘naakt’ is wederom weêr gegeven edeler van vormen dan van

[p. 209]

kleur. Deze schilder is een verbazend teekenaar, hoewel een eentonig kolorist. En welk een verschil van emotie in al dit edele ‘naakt’! Onder de, uit den dood, verrezenen zijn er, die, in ontsteltenis, op kijken naar den bazuingalm, die hen wekt en het Heelal doet sidderen; anderen staan kalm af wachtend, de handen in de heupen; er zijn groepen van rustig zekeren, die elkander houden omhelsd, er zijn groepen van geëxtazieerden; er zijn de skeletten, die zich wringen in wanhoop - en wat een opgave: te schilderen een levend skelet, dat zich in wanhoop wringt!! - er zijn ook de skeletten, die, zeker van de verdoemenis, rustiglijk haar wachten af! Is iedere houding ook gedacht, in den geest des tijds, als een harmonische schoonheid, wier vormvolmaaktheid en afgerondheid geen oogenblik mag worden opgeofferd aan de impressionistische algemeenheid van de groep, is iedere houding dus als het ware eene ‘poze’ apart en vormen àlle die houdingen en al dat beweeg dus een soort van immens tableau-vivant, de schilder meende niet anders dan met zulk eene compozitie de volmaaktheid te benaderen en zoû zich verwonderd hebben op éenige kritiek er van.

Toch is de compozitie van de Hel zelve met minder harmonische détail-verzorging, met meer impressionistische door-eenverwarring gedacht en gedurfd. Het is een tafereel van Verschrikking, waar bij de traditioneele gruwelbalgen der primitieve schilders verbleeken en nauwlijks tot onzen angst voor het Hiernamaals spreken. Signorelh's Hel is in der daad de ontzettende Danteske, waar in de demonen hunne slachtoffers uit wellust martelen, hun de tanden zetten in het vleesch, hun de klauwen gritsen in de oogen, hun den schedelhuid af rukken van de koppen, hen geeselen, vertrappen, knevelen, terwijl zij de vrouwelijke verdoemden zich kwakken over den rug en mede slieren. De prachtige ironie boven dit wringelende pandemonium is de nog goedig grijnzende demon, die zijn angstig vrouwelijk slachtoffer op zijn rug heeft getorst en zoo met haar neêr zwiert ter Helle, zijne opene wieken gelijk aan die van een aëroplaan. Hij heeft zijne klauwen gevlochten tusschen haar vingers, hij schijnt haar iets in

[p. 210]

te fluisteren, hij schijnt haar bijna gerust te stellen, hij grijnslacht en glimlacht: het is alles verschrikkelijke ironie: eenmaal beneden, ter Helle, zal haar lot rampzalig zijn! En vreemd boven deze indrukwekkende afschuw rijzen de drie bijna wereldsche, elegante figuren der drie geharnaste Aartsengelen, als drie hemelsche officieren van heel hooge geboorte, onder wie er de bovenste met zijn uit getrokken rapier nog de twee, prachtig door de lucht héen stortende, verdoemden over laat aan den wraak hunner demonen!

Ontzettende groepen van beweging en emotie! Vasari vertelt ons, dat, toen Michelangelo deze fresco's zag, hij een indruk er van ontving, dien hij zich later heugde toen hij schilderde zijn eigene Verschrikkingen: het Laatste Oordeel in de Sixtijnsche kapel. En zeker, het is te duidelijk voor wie zich goed herinnert de immense somberheden van het Michelangeleske Hemeldrama, om er een oogenblik aan te twijfelen: de latere schilder heeft aan zijn voorganger, Signorelli, te danken veel van zijn eigene beweging- en emotie-schoonheid; hij heeft alleen alles heftig overdreven met den hevigen penseelstriem van zijn eigen genie, zoo als hij zelfs heeft overdreven in zijn razend verdoemenis zaaienden, herkulischen Rechter... het edele, hooge, voorname gebaar van den, de hand op heffenden, Rechter van Fra Angelico.