Ongepubliceerd werk

[p. 405]

2 Doelstelling

De uitgave van de Volledige Werken Louis Couperus is bedoeld als een kritische leeseditie.¹⁵ De term kritisch betekent in dit verband, dat de gepresenteerde tekst van Couperus' werk niet een letterlijke weergave is van een overgeleverd handschrift van Couperus of een loutere herdruk van een tijdens zijn leven gedrukte versie. De tekst is het resultaat van uitgebreid bibliografisch en tekstkritisch onderzoek, waarbij gebruik is gemaakt van alle beschikbare primaire en secundaire documentaire bronnen.¹⁶ Een dergelijk onderzoek verloopt in het algemeen als volgt. Eerst wordt een zo volledig mogelijke bibliografische beschrijving en analyse van de tekstgeschiedenis van het werk gemaakt. De resultaten hiervan, aangevuld met gegevens uit secundaire bronnen zoals brieven, maken het in principe mogelijk vast te stellen in hoeverre de auteur betrokken is geweest bij de totstandkoming van de overgeleverde versies van het werk. Dit leidt tot de keuze van de basistekst, dat wil zeggen de tekst die als basis zal dienen voor de nieuwe editie. De basistekst wordt vervolgens gezuiverd van alle ongerechtigheden die de auteur zelf indertijd over het hoofd heeft gezien. De editeur brengt zijn correcties aan, volgens duidelijk omschreven criteria, na tekstkritisch onderzoek van de basistekst en na een nauwkeurige vergelijking van de basistekst met andere versies van het werk, voorzover die zijn overgeleverd en voorzover die voor de vaststelling van de tekst relevant zijn.

15 Dit type editie en het daarmee samenhangende wetenschappelijk onderzoek worden, onder vermelding van recente literatuur, uitvoerig beschreven in: Mathijsen: Naar de letter.

16 Zie voor de gebruikte bronnen, hierna p. 408-412.

[p. 406]

De door de editeur aangebrachte correcties dienen in de editie te worden verantwoord.¹⁷

Een kritische editie behoort een wetenschappelijk verantwoorde, betrouwbare tekst van het werk te geven.¹⁸ Maar deze is niet per definitie de ‘beste’, ‘meest ideale’, of ‘de’ tekst. De editeur kan evenmin pretenderen een tekst te presenteren die in alle opzichten beantwoordt aan de intenties van de auteur. McKerrow meende dat het doel van een kritische editie is: ‘to reconstruct as nearly as is possible from the preserved documents what would have been an author's careful fair copy of his work.’ Volgens de Amerikaanse editeur Fredson Bowers is dit ‘a theoretical concept’ dat in de praktijk door het ontbreken van bronnen en door de onvolkomenheden van de wèl overgeleverde bronnen moeilijk verwezenlijkt kan worden.¹⁹

Vanzelfsprekend is een editeur verplicht zoveel mogelijk recht te doen aan de (laatste) intentie van de auteur, voorzover deze uit de beschikbare gegevens kan worden afgeleid. Maar het is een illusie te menen dat deze intentie voor alle onderdelen van de tekst kan worden vastgesteld. De Zwitserse editeur Hans Zeller acht het onmogelijk de auteursintentie in de tekstgeschiedenis van een werk als zelfstandige grootheid te isoleren, omdat de invloed van bijvoorbeeld zetters, correctors en uitgevers op de tekst van het werk nooit tot in detail te achterhalen is.²⁰ Dit geldt ook voor het werk van Couperus. Het is bekend dat anderen zich met de tekst van zijn werk hebben bemoeid, maar wat zij precies gedaan hebben, is in de meeste gevallen niet gedocumenteerd.

17 Zie voor een enigszins andere definitie van de kritische editie: Bowers: Essays, p. 289.

18 De betrouwbaarheid van de tekst is uiteraard afhankelijk van de nauwkeurigheid waarmee de editeur zijn werk doet.

19 Bowers: Essays, p. 491. Vgl. Gaskell: ‘The editor cannot normally say that this version or that comes closest to the author's intentions. All he can say is that this version is to be preferred to that on other - perhaps critical - grounds.’ (Gaskell: From writer to reader, p. 191.)

20 Zeller: ‘Struktur und Genese in der Editorik’, p. 113.

[p. 407]

Een leeseditie is bedoeld voor een groot publiek. In het algemeen bevat zij geen commentaar en geen volledige documentatie van de tekstontwikkeling van het werk. De nadruk ligt op de betrouwbaarheid van de tekst. De afgelopen jaren zijn er in ons land verschillende voorbeeldige leesedities verschenen. Maar de meeste van de bestaande edities voldoen niet aan wetenschappelijke normen.²¹ Hoewel de editietechniek in het buitenland kan bogen op een aanmerkelijk langere en rijkere traditie, laten ook daar de leesedities dikwijls veel te wensen over. Gaskell stelde in 1978: ‘Most of the major works of English literature are readily available today only in versions that are sadly inadequate. There are few reliable specialist editions; much worse, the majority of the paper-back texts of English and American authors that are sold in their millions to students and general readers are corrupt and misleading.’ In een noot voegde hij hieraan toe: ‘This is especially true of prose fiction, though every literary genre is plagued by bad editing.’²² Deze kritiek is opmerkelijk, omdat juist in de Angelsaksische wereld veel wetenschappelijke artikelen over het editeren van proza en een aantal indrukwekkende proza-edities zijn verschenen. Bij de voorbereiding van de Couperus-editie hebben wij ons voordeel gedaan met de in het buitenland ontwikkelde editie-theorie en -praktijk, zonder evenwel deze blindelings te volgen. Elke editie kent haar eigen specifieke problemen die voortvloeien uit de werkwijze van de auteur en de overleveringssituatie van zijn werk.²³

21 Vgl. Van Vliet: ‘Leesedities en wetenschappelijke tekstuitgaven: een valse tegenstelling’; Dez.: ‘Editionswissenschaft in den Niederlanden’.

22 Gaskell: From writer to reader, p. 1. Vgl. ook Bowers in 1968: ‘Until comparatively recent times most practical editions were a disgrace, and the majority still are. That is, having committed himself to a hack job, some scholar contents himself with writing a general introduction and sends this off to the publisher with a note about the text of some edition that can be reprinted without charge.’ (Bowers: Essays, p. 416.)

23 Vgl. Gaskell: ‘Every textual situation is unique, and the editor must base his procedures on his own critical judgement as much as on general principles.’ (Gaskell: From writer to reader, p. 6.).

[p. 408]

De editeurs hebben ervoor gekozen het volledige werk van Couperus opnieuw uit te geven. Er zijn geen overtuigende formele of inhoudelijke argumenten om een gedeelte van Couperus' werk weg te laten. Daarom is al het door Couperus gepubliceerde en al het door hem niet gepubliceerde, nagelaten werk opgenomen. Hieronder vallen ook ingezonden brieven die in dag- en weekbladen zijn verschenen, en voorredes in boeken. Daarentegen zijn de vertalingen en bewerkingen van Elisabeth Couperus niet opgenomen, hoewel vaststaat dat Couperus haar daarbij heeft geholpen.²⁴ Het is echter niet uit te maken, hoever zijn bemoeienis met die vertalingen en bewerkingen is gegaan. Zolang duidelijke gegevens hierover ontbreken, achten wij het verdedigbaar ze niet tot het werk van Couperus te rekenen.

24 Vgl. [Couperus]: Waarde Heer Veen, p. 44, 49, 50, 75, 83, 85, 86, 90, 92, 127, 128, 129, 150, 152; [Couperus]: Amice, p. 166.