Ongepubliceerd werk

[p. 395]

Algemene verantwoording
Tweede, herziene versie

[p. 399]

1 Inleiding

Louis Couperus (10 juni 1863-16 juli 1923) debuteerde als auteur in het julinummer 1883 van het tijdschrift Nederland met het gedicht ‘Erinnering’.¹ De eerste plannen voor een uitgave van zijn verzameld werk dateren uit 1902. In oktober van dat jaar hadden Couperus en L.J. Veen elkaar in Den Haag ontmoet.² Bij die gelegenheid had Veen het plan geopperd een uitgave te maken van alle tot dan toe door hem uitgegeven boeken van Couperus. Begin november 1902 vroeg de laatste aan zijn uitgever: ‘Meld mij eens wat gij nog denkt van de algemeene uitgave [...].’ Veen antwoordde: ‘Plan algemeene uitgave ligt nog in duister.’³ Een jaar later had Couperus het nog over de ‘complete editie’ en beloofde hij: ‘Ik zal er zelve van de laatste revizie nazien en herzien.’⁴ Maar dit is niet doorgegaan.⁵ Waarschijnlijk heeft Veen een nieuwe, volledige uitgave niet aangedurfd, omdat na 1902 de verkoop van Couperus' werk sterk verminderde. In plaats daarvan heeft hij in 1905 alle boeken van Couperus, waarvan hij in mei 1904 het auteursrecht had verworven, in drie verschillende series opnieuw te koop aangebo-

1 Vgl. Bastet: Louis Couperus, p. 104-106. In de noten wordt gebruik gemaakt van verkorte titelbeschrijvingen. Zie voor de volledige titelbeschrijvingen de Bibliografie, hierna p. 491.

2 Couperus was toen in Nederland in verband met het overlijden van zijn vader. Vgl. [Couperus]: Waarde Heer Veen, p. 236.

3 Couperus en Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 77, 79.

4 [Couperus]: Amice, p. 35.

5 Op 18 februari 1904 schreef Couperus aan Veen: ‘Wat de zaken betreft, het doet mij natuurlijk zeer leed, dat de complete editie niet doorgaat, vooral, omdat ik er al 1½ jaar ongeveer naar uitzie, maar we zullen er nu maar niet meer naar uitzien en er niet meer over denken.’ ([Couperus]: Amice, p. 45.)

[p. 400]

den.⁶ Voor deze ‘complete editie’ zijn slechts enkele boeken herdrukt, de meeste titels waren toen nog uit voorraad leverbaar.

Na de dood van Couperus schreef Elisabeth Couperus in augustus 1923 aan uitgeverij L.J. Veen dat haar een voorstel was gedaan voor: ‘een uitgave van alle werken van mijn echtgenoot alle in een zelfde band, eene complete editie dus. Ik weet dat dit steeds een illuzie van hem was, en u begrijpt welk een voldoening het voor mij zou zijn, zoo dit tot stand zou kunnen komen.

‘Nu is het natuurlijk het allereerst hiervoor noodig de vriendelijke bereidwilligheid der heeren uitgevers om wel afstand te willen doen van hunne rechten, ten einde dit plan tot een mogelijkheid te doen worden.’⁷ De opvolger van Veen, A.P. Abramsz, antwoordde dat de door Veen uitgegeven werken van Couperus ‘alle eigendom der firma L.J. Veen zijn [...] en door wijlen den Heer Veen zijn afgekocht [...]. Waar ik die werken liever in mijn fonds behoud, kan ik dus aan Uw verzoek geen gevolg geven. Ik zou liever als uitgever, die de meeste werken van Louis Couperus in zijn fonds heeft, de boeken, die hier en daar bij andere uitgevers verspreid zijn, willen overnemen, om ter gelegener tijd een complete editie zijner werken te geven.’⁸

6 De boeken waren verkrijgbaar in hun oorspronkelijke band; onder de titel Werken van Couperus in een uniforme band die H.P. Berlage Nzn. speciaal voor de serie had gemaakt; en in losse afleveringen met een papieren omslag voor ƒ 0,50 per stuk. Door in te tekenen op de laatstgenoemde serie kon men het werk van Couperus langzamerhand bij elkaar sparen. - Zie voor de overdracht van het auteursrecht in 1904: Couperus en Veen: Bloemlezing uit hun correspondentie, p. 88-93.

7 Brief, gedateerd 13 augustus 1923, Letterkundig Museum.

8 Brief, gedateerd 15 augustus 1923, Letterkundig Museum. Op 22 augustus 1923 schreef uitgeverij Van Holkema en Warendorf aan mevrouw Couperus: ‘Ik dacht wel dat er onder de uitgevers van de werken van uw man niet direct een groot animo zou bestaan om alle rechten af te geven voor een uniforme editie en dat er wel een bij zou zijn die een besliste weigering zenden zou.
‘Wanneer U echter dit lievelingsidee wilt aanhouden, dan ben ik gaarne bereid er nog eens mijn best voor te doen. Ik ken de heeren collega's nogal goed en met een gezamenlijke bijeenkomst der diverse uitgevers is er misschien wat te bereiken.’ Of deze bijeenkomst ooit heeft plaatsgevonden, is niet bekend. Maar op 24 september 1923 liet Abramsz aan mevrouw Couperus weten: ‘Ik begin volgend jaar “Wereldvrede” te herdrukken in een bepaalden band, waarin ook de volgende deelen successievelijk zullen komen. Van een complete editie kan geen sprake zijn, daar alle werken van wijlen Uw echtgenoot niet tot mijn fonds behooren.’

[p. 401]

Vervolgens werd door het in 1928 opgerichte Genootschap Louis Couperus geijverd voor een ‘Nationale uitgave der Verzamelde Werken van Louis Couperus’. In november 1931 liet het Genootschap de leden echter weten dat de ‘wereldcrisis’ de voortgang van de uitgave verhinderde. En bij de opheffing van het Genootschap op 12 december 1936 moest het bestuur vaststellen, dat men het ‘hoofddoel’, de Nationale uitgave, niet had kunnen verwezenlijken.⁹ Het enige concrete resultaat van de inspanningen van het Genootschap was een dummy van Eline Vere, waarvan zich een exemplaar bevindt in het Letterkundig Museum.

Vlak na de oorlog werd een nieuwe poging ondernomen een uitgave van Couperus' werk tot stand te brengen. Op 8 en 30 januari 1947 kwamen vertegenwoordigers van enkele uitgeverijen en een redactiecommissie in Amsterdam bijeen. Vergeleken met de uitgave van Couperus' Verzamelde werken die in de loop van de jaren vijftig zou verschijnen, zijn de besluiten van die vergaderingen zeer opmerkelijk. De redactie besloot unaniem de spelling van Couperus te handhaven, de tekst ‘van de laatste door den auteur gecorrigeerden druk’ te volgen, ‘groote varianten’ op te nemen en het gehele werk van Couperus, onderverdeeld in romans, kleine prozastukken en gedichten, uit te geven.¹⁰ De uitgevers spraken af eind 1947 het eerste deel te laten verschijnen. Maar de uitgave moest door papierschaarste worden uitgesteld. Het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, dat in die tijd besliste over de toewijzing van papier, wees de aanvraag van de redactie af.¹¹

Toen de papierschaarste voorbij was, werden de plannen voor een Couperus-uitgave weer actueel. In april 1952 kondigde G.A. van Oorschot, namens zeven literaire uitgevers, op een persconfe-

9 Zie de mededelingen en prospectussen van het Genootschap in het Letterkundig Museum (sig. c 383/l.v.) en Reijnders: ‘Het Genootschap Louis Couperus’.

10 De notulen van de vergaderingen bevinden zich in het Letterkundig Museum (sig. c 383/h. 5).

11 Volgens kranteberichten uit 1948 hebben ook de geringe belangstelling van het publiek en de slechte conjunctuur bijgedragen tot het besluit de uitgave uit te stellen.

[p. 402]

rentie te Amsterdam de verschijning aan van Couperus' Verzamelde werken in twaalf delen dundruk. De redactie stond onder leiding van Garmt Stuiveling, die zou worden bijgestaan door G.H. 's-Gravesande en F.E.A. Batten. De redactionele voorbereidingen van de editie verliepen aanvankelijk weinig voorspoedig. Nog voordat er één deel gepubliceerd was, traden 's-Gravesande en Batten uit de redactie. Zij konden zich niet verenigen met de opvattingen van Stuiveling. Toen zij hun bezwaren in de publiciteit brachten, ontstond er een omvangrijke polemiek over de Couperus-editie in de dag- en weekbladen.¹² Er werd zelfs een rekest aangeboden aan de Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, dat ondertekend was door enkele honderden Nederlanders, onder wie schrijvers als Bloem, Roland Holst en Vestdijk, en waarin gevraagd werd de toegezegde subsidie voor de Couperus-uitgave in te trekken. De toenmalige minister J.L.M.Th. Cals ging hier niet op in.¹³ De twaalf delen van Couperus' Verzamelde werken verschenen volgens plan in de jaren 1953-1957.

De discussie over de Couperus-editie in de jaren vijftig spitste zich toe op twee punten: de modernisering van Couperus' spelling en de beslissing van de redactie niet al het werk van Couperus op te nemen. Nader onderzoek heeft aangetoond dat de editie-Stuiveling ook op andere, niet minder essentiële, punten ernstig tekort schiet. De redactie heeft indertijd verzuimd vooraf uitvoerig bibliografisch en tekstkritisch onderzoek te verrichten. Daardoor is de tekst van de Verzamelde werken op talrijke plaatsen corrupt, is de volgorde van de opgenomen verhalen en feuilletons dikwijls niet in overeenstemming met de chronologie, en zijn de verstrekte bibliografische gegevens van Couperus' werk onvolledig en ten dele onjuist.¹⁴

12 Het Letterkundig Museum bezit een grote knipselverzameling over deze kwestie.

13 Volgens mondelinge mededeling van de heer Bastet wilde minister Cals zich niet met de kwestie inlaten, omdat hij een jaar eerder uit de literaire wereld veel kritiek had gekregen op zijn besluit Gerard (van het) Reve een reisbeurs te weigeren.

14 Vgl. Van Vliet: ‘Autorisatie en tekstbederf’.

[p. 403]

In 1964 begon Karel Reijnders met het verzamelen van gegevens voor een volledige Couperus-bibliografie. Dit initiatief leidde uiteindelijk tot het door zwo gesubsidieerde project Bibliografisch Repertorium Louis Couperus, dat onder redactie van Gerrit Borgers, Ernst Braches en Karel Reijnders werd uitgevoerd door Marijke Stapert-Eggen. De redactie heeft het Repertorium niet als doel op zichzelf gezien, maar het altijd beschouwd als een noodzakelijke basis voor een nieuwe, ditmaal volledige, uitgave van Couperus' werk. Voor deze uitgave sloot zij een principe-overeenkomst met uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep te Amsterdam, die vervolgens in 1981 een samenwerkingsverband aanging met Veen, uitgevers te Utrecht. In 1987 trok Athenaeum-Polak & Van Gennep zich uit het project terug.

Inmiddels was, begin december 1981, een redactie gevormd, bestaande uit Karel Reijnders, Ernst Braches, Jan Fontijn, Frans Janssen en Marijke Stapert-Eggen. In 1983 moest Frans Janssen door tijdgebrek de redactie verlaten. Zijn plaats werd ingenomen door H.T.M. van Vliet. Hierna kwam het Couperus-project in augustus 1983 onder auspiciën van het Bureau Basisvoorziening Tekstedities der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Het Bureau stelde Oege Dijkstra aan als uitvoerder bij het project. In samenwerking met de redactie werd na het vaststellen van de editieprincipes een begin gemaakt met de voorbereiding van een nieuwe Couperus-editie.

In november 1987 verschenen de eerste twee delen van de Volledige Werken Louis Couperus bij Veen, uitgevers te Utrecht. De daaropvolgende jaren werden telkens zes delen gepubliceerd. De uitgeverij verhuisde in die tijd naar Amsterdam, nam haar oorspronkelijke naam, Uitgeverij L.J. Veen, weer aan en maakte sindsdien deel uit van Uitgeverij Contact.

Eind 1989 trok de redactie zich terug; zij beschouwde haar taak als voltooid. De verantwoordelijkheid voor en de uitvoering van het Couperus-project werd geheel overgedragen aan het Bureau Basisvoorziening Tekstedities. Twee jaar later fuseerde het Bureau met enkele kleine Akademie-instituten tot het Constantijn

[p. 404]

Huygens Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis. Per 1 januari 1990 trad Jan Robert in dienst als uitvoerder bij het project. Hij werkte aan de editie mee tot 1 juli 1995. In de afgelopen twee jaar werd ook door verschillende stagiaires aan de editie meegewerkt. De laatste twee delen zijn totstandgekomen met hulp van Alfred Dekker en Marco Goud.

Bij de voorbereiding van de Volledige Werken Louis Couperus is gebruik gemaakt van de Couperus-collectie en het archief-Veen in het Nederlands Letterkundig Museum te Den Haag, en van de boeken- en handschriftencollectie van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. Incidenteel werd ook gebruikt gemaakt van de collectie in de Universiteitsbibliotheken van Amsterdam en Leiden en van het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen. Wij zijn de medewerkers van deze instellingen bijzonder erkentelijk voor hun hulp. Verder danken wij Prof. Dr. F.L. Bastet en Ds. J.A. Eekhof voor hun bereidheid materiaal ter beschikking te stellen en waar nodig inlichtingen te verstrekken.

H.T.M. van Vliet

's-Gravenhage, december 1995