Brieven van Louis Couperus aan zijn uitgever

[p. 211]

XVI.

Op 27 April 1919 had Couperus aan Dr. W.E.J. Kuiper geschreven:²⁶² ‘U zal mij onverbeterlijk vinden maar omdat ik in deze tijden, die de wereld doormaakt en die ik beleef, niet kàn over moderne menschen schrijven, schrijf ik een roman: Alexander en de Vrouwen. Het is de roman van Alexander den Groote en zijne psychologische verwording in Azië. Quintus Curtius, Arrianus en Plutarchos zijn de groote bronnen... En zoo een werk troost mij, maar ik geloof wel, dat het vreemd is...’

Uit dit boek heeft Couperus fragmenten voorgelezen aan Dr. J.H. Leopold, die hij in 1919 op een keer op straat ontmoette en meenam naar zijn huis aan de Hoogewal.²⁶³ Op tweede kerstdag 1919 was het voltooid. Als Iskander werd het daarop in 1920 eerst in Groot Nederland gepubliceerd en nog dat zelfde jaar als boek uitgegeven door Nijgh en Van Ditmar.

In een brief van 4 Januari schreef hij aan de ritmeester der cavalerie A.H.W. van Blijenburg:²⁶⁴ ‘Wil je mij een vriendendienst bewijzen? En mag ik je op kosten jagen?? Abonneer je dan op Groot-Nederland - 8 maanden lang verschijnt Iskander in Groot-Nederland, en lees mijn boek er in op je gemak, maak militaire opmerkingen en kritiek op de marge van je exemplaar, en je doet me een bizonder groote dienst.²⁶⁵ Als het boek dan in boekvorm verschijnt, reeds ten deele van dit najaar, kan ik dan alle militaire ongerechtigheden herzien’. Zoals wij zagen, heeft hij deze contrôle van militaire zaken vroeger aan Jhr. Ram overgelaten. Deze is echter in 1913 op 29 September gestorven. Het zou ongetwijfeld interessant zijn na te gaan, of de boekeditie inderdaad op sommige punten wat afwijkt van de tijdschriftpublicatie.

Couperus voelde zich overstelpt met werk. Het kan zijn dat hem omstreeks deze tijd nog andere dingen gekweld hebben, waarover echter te weinig bekend is dan

262 J.B.W. Polak, Couperus en de Oudheid, Amsterdam, 1961, blz. 38. Vogel, Man m. orch., blz. 197.

263 Van Booven, Leven en W., blz. 237.

264 Maatstaf, 11, juni/juli, 1963, blz. 177.

265 Voor deze niet zeer royale uitnodiging werd Couperus kort daarna door zijn vrouw berispt. Hij maakte Van Blijenburgh daarop zijn excuses, en liet hem de afleveringen zenden. (Gegevens volgens brieven in het Letterkundig Museum).

[p. 212]

dat zij hier met hem in verband gebracht hoeven te worden.²⁶⁶ Op 6 Juni 1920 schrijft hij aan zijn oude vriend Maurits Wagenvoort:²⁶⁷ ‘... ik ben ziek en nerveus, erger dan het misschien toont en zie tegen allerlei dingen en dingetjes vreeslijk op. (...) Ik voel me oud en moê en ben ziek van de krakende wereld en het kan me niet schelen of uit dat gekraak nog iets moois opbloeit; het liefst ging ik er rustig uit weg maar dat wordt me nog niet gegund... - Ziedaar. Vergeef me’. Elders zegt hij:²⁶⁸ ‘... het iedere jaar duurdere vaderland, waar de gewichtige Gulden de standaard is, die staat als een paal boven water, dwong wel zijn literairen zoon te arbeiden als een neger in de tuinen der Nederlandse tale’, en vervolgt dan even verderop: ‘Maar toèn - het was vijf volle jaren arbeid plus vaderland samen - zeide hij: oeff!!!, rekte de armen, pakte zijn koffers, die de 160 K.G. (voor zijne egâ en hem) niet overschrijden mochten (...) en verdween zooal niet met de Noorderzon toch niet geheel en al correct, met een gezondheid, een weinig ge-altereerd door het wisselvallige klimaat van tusschen de duinen en ruige hoeken (...)’.

Duidelijk enigszins hals over kop dus, reisde hij op 13 October 1920 met Elisabeth naar een milder klimaat. Via Brussel en Parijs gingen zij met de trein naar Marseille, om van daar op 6 November door te reizen naar Algiers. Couperus is weer in zijn element: hij ‘woont’ niet meer. Het wordt een langdurig verblijf in Noord Afrika, vanwaar het echtpaar pas in Mei 1921 terugkeert. De in De Haagsche Post verschenen reisbrieven werden verzameld in Met Louis Couperus in Afrika.²⁶⁹

266 Van Tricht, Verkenning, blz. 196, spreekt van ‘betrouwbare berichten over losbandige relaties omstreeks 1919’, zonder dit nader te preciseren. Met zekerheid staat vast, dat er in Den Haag in 1919 of begin 1920 iets onplezierigs moet zijn voorgevallen. In juni 1920 deed prins Alexander von Thurn und Taxis, die enige tijd in Den Haag als Chargé d'Affaires voor Tsjechoslowakije werkzaam was - zie Albert Vogel, Was Couperus gezet?, in Hollands Diep, 3/2, 29 januari 1977, blz. 33 - de Haagsche Kunstkring het aanbod om jonge kunstenaars enige tijd op zijn kosten in Italië te laten verblijven. Op dit in de courant gepubliceerde bericht kwam een anonieme waarschuwing tegen de prins binnen, met o.m. de zinsnede ‘hij heeft met het zedenschandaal het erg benauwd gehad’. Dit laatste slaat duidelijk op een bekende kwestie, waar ingewijden meer van wisten. Details ontbreken. Couperus was een kennis van de prins. (In de zomer van 1919 bracht diens moeder, Marie von Thurn und Taxis, enige tijd in Holland door en leerde bij die gelegenheid Couperus kennen. Zij heeft hem beschreven in een brief aan Rainer Maria Rilke, en meldde o.m. ‘j'attends avec impatience la traduction de son dernier roman Alexandre’). De ‘moraliteit’ van de prins bleek na enig onderzoek overigens niet van die aard, dat de beurs moest worden geweigerd: op 7 december 1920 werd de schenking aanvaard, en de eerste die er van geprofiteerd heeft, zonder schade aan zijn ziel op te lopen, is B. van der Lecq geweest. (Gegevens uit het archief van de Haagsche Kunstkring).

267 Maatstaf, 11, juni/juli, 1963, blz. 177.

268 Met Louis Couperus in Afrika, blz. 8.

269 Niet bij Veen verschenen, maar uitgegeven door de N.V. Drukkerij Jacob van Campen, Amsterdam. Zie Vogel, Man m. orch., blz. 204-205.

[p. 213]

Bespreking met muzieknoten door Jaap Kunst van een door Couperus te Groningen gehouden lezing uit Psyche

[p. 214]

In Juni 1921 vertoeft hij met zijn vrouw in Engeland, tot half Juli. De ontvangsten en eerbewijzen aldaar hebben hem veel voldoening gegeven. Wij hebben er de charmante dagboekbladen Met Louis Couperus in London Season aan overgehouden.²⁷⁰

Van het plan tenslotte naar Italië te gaan ‘om de oude dag te beginnen’ komt niets terecht. S.F. van Oss, hoofdredacteur van De Haagsche Post, nodigt hem vervolgens uit tot het maken van een grote en langdurige reis naar Nederlandsch Indië, China en Japan.²⁷¹ Mede omdat hem een zeer hoge onkostenvergoeding en een vorstelijk honorarium worden toegezegd, aanvaardt Couperus de opdracht maar al te graag. Wij kunnen bij deze reis hier niet al te lang stilstaan. De reisbrieven, verschenen in De Haagsche Post van 22 October 1922 tot 4 Mei 1923, zijn gebundeld in de boeken Oostwaarts en Nippon, uit 1924 en 1925. Uitgever was de speciaal voor deze gelegenheid gecreëerde coalitie H(aagsche) P(ost) Leopold's Uitgeversmaatschappij.

De aanvankelijk voorspoedig verlopen reis wordt in Kobe onderbroken door plotselinge ernstige ziekte van Couperus, die hier eigenlijk nooit meer geheel van hersteld lijkt te zijn. Op 10 October 1922 keert het echtpaar terug in Den Haag. Na 14 dagen verblijf in Hôtel Bellevue trekken zij weer in het pand Hoogewal 2. Voor Groot Nederland voltooit hij nog de bundel verhalen,²⁷² die in 1924 als Het Snoer der Ontferming bij Nijgh en Van Ditmar zullen verschijnen. Tot eind Maart blijft hij in Den Haag wonen. Van Februari 1923 af laat hij een huis in De Steeg bouwen, naast de woning van zijn zwager Wijnaendts van Resandt. Deze woont daar met zijn vrouw - Elisabeth's zuster Wilhelmina -, en met de oude mevrouw Baud-Steenstra Toussaint. Zij is gerepatrieerd met het zelfde schip als waarop Couperus en zijn vrouw uit het oosten zijn teruggekeerd. Couperus wilde vanuit dit ‘tampat’ elk jaar in de winter voor enkele maanden naar Italië, vooral Florence, reizen. Toen het huis was opgeleverd en eind Mei ingericht, kon hij het op 6 Juni 1923 betrekken. De tussenliggende lentemaanden bracht hij in De Steeg door in Hôtel De Engel.²⁷³

De bouwkosten konden voor een deel bestreden worden door een geschenk in geld, dat Couperus tijdens een grootse huldiging te Den Haag in de kunstzaal Kleykamp op zaterdag 9 Juni ter ere van zijn 60e verjaardag werd aangeboden

270 Herdrukt in Proza, II, blz. 247 e.v.

271 Dat dit werkelijk zijn plan was, blijkt uit Proza, II, 247: ‘Ik kwam terug in Den Haag. Dit was eigenlijk om meubels op te pakken, die nu op een zolder staan en met die meubels naar Italië te gaan, om den ouden dag te beginnen, in Italië, ergens in Siena, Perugia of waar ook maar!’ (zie ook het vervolg). Vogel, Man m. orch., blz. 205 e.v.

272 Groot Nederland, 1923, I en II. Vogel, Man m. orch., blz. 231.

273 In een van dit hotel uit geschreven brief van 23 april 1923 (Lett. Mus.), kon Couperus aan zijn vriend Maurits Wagenvoort meedelen, dat hem, Couperus, de Tollensprijs was toegekend. - Zie verder over deze periode Vogel, Man m. orch., blz. 231 e.v.

[p. 215]

Couperus aan zijn schrijftafel

[p. 216]

Fotoportret door E.D. Hoppé van Couperus te Londen in 1921

[p. 217]

uit naam van tal van vrienden en bewonderaars.²⁷⁴ Het werkcomité, gevormd door Cyriel Buysse, Frans Coenen en Johan de Meester als leden en met als voorzitter Lodewijk van Deyssel, als erevoorzitter minister Dr. J. Th. de Visser van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen, en als ondervoorzitter Dr. P.C. Boutens, kon Couperus ƒ 11.234,- overhandigen. Later werd dit bedrag nog aangevuld met andere bijdragen, zodat de uiteindelijke som van ƒ 20.000,- die Couperus had moeten neertellen voor zijn huis - er rustte een zware hypotheek op - tenslotte een heel eind benaderd werd. Tijdens de huldiging werd Couperus gedecoreerd: hij werd benoemd tot ridder in de Orde van de Nederlandsche Leeuw.²⁷⁵

Het leek een apotheose.²⁷⁶ Des te groter was algemeen de verslagenheid, toen hij vijf weken later plotseling overleed. Naar het heette ten gevolge van longvlies-ontsteking gepaard aan bloedvergiftiging in de neus, gaf hij op 16 Juli om 1 uur 's middags in zijn huis te De Steeg de geest. Volgen wij een wat andere, niet controleerbare lezing, dan heeft Couperus aan zijn lijdensweg zelf een einde gemaakt.²⁷⁷ Als dit op waarheid berust, moeten wij het waarschijnlijk zo zien, dat hij zijn ziekte heeft aangegrepen om er, in een opwelling die bepaald niet onvoorbereid kwam, nu maar meteen definitief een streep onder te zetten. Voor de drie delen Proza, die vrijwel alles bevatten wat hij geschreven had maar tot dan toe niet gebundeld was, heeft hij zelf nog het voorwoord geschreven. Hierdoor maakt zijn werk een volstrekt afgeronde indruk. De gehate ouderdom, en ook de literaire aftakeling, bleven hem bespaard.

274 Zie uitvoerig over deze huldiging K.A.P. Reijnders, Couperus bij Van Deyssel, Amsterdam, 1968, blz. 387 e.v. Vogel, Man m. orch., blz. 239 e.v.

275 Voor deze huldiging had Mr. M.I. Duparc zich veel moeite gegeven, aan wie Couperus een der laatste brieven van zijn hand richtte d.d. 19.6.XXIII, verzonden uit De Steeg: ‘Hooggeachte Heer Duparc. Het is mij eene behoefte U te verzekeren hoe bizonder erkentelijk ik ben voor Uw beminnelijk initiatief om mijn Feest eene groote glorie bij te zetten. Ontvang dus mijn zeer ontroerden dank. Ik schreef reeds aan Zijne Excellentie, Minister de Visser, verzoekende mij te willen doen weten of de traditie wil, dat ik audientie aanvraag aan Hare Majesteit om Haar te bedanken. Het zoû mij, met het oog op mijne gezondheid, die steeds nog te wenschen overlaat wel aangenaam zijn, zoo dit kon gebeuren wanneer Hare Majesteit op het Loo vertoeft. Misschien wil U mij wel hierover iets doen melden? Geloof mij, met mijn eerbiedige groeten aan Mevrouw Duparc, Hoogachtend gaarne Uw dw. dr. Louis Couperus’.

276 Merkwaardig is de reactie op deze huldiging van Frederik van Eeden, Dagboek IV, (1919-1923), Culemborg, 1972, blz. 2102: ‘De Couperus-hulde deed mij droevig aan. Niet uit afgunst, maar om 't publiek dat hem nu hemelhoog verheft. Nu mogen de menschen juichen. De beweging van 80 culminerend in Couperus. De regeering doet mee. Nu zal hij ook wel den Nobelprijs krijgen. Hij koos zelf het driemanschap Couperus, Van Eeden en Querido. Deze laatste is niet internationaal genoeg, ik ben niet populair genoeg, vooral niet in mijn eigen land. En aangezien nu Holland eigenlijk aan de beurt komt, schiet Couperus oover’.

277 Volgens mondelinge mededeling van Marc Galle, zou dit hem, onafhankelijk van elkaar, door zowel Elisabeth Couperus als Marie Vlielander Hein zijn toevertrouwd. Zie voor de ‘officiële’ lezing Vogel, Man m. orch., blz. 242.

[p. 218]

Facsimile van de toegangskaart voor Couperus' huldiging in 1923

[p. 219]

Foto van Couperus' huldiging op 9 juni 1923. Op de voorgrond o.a. v.l.n.r. Louis Couperus, Lodewijk van Deyssel, mevrouw Elisabeth Couperus-Baud, Johan de Meester en Cyriel Buysse

[p. 220]

Op 19 Juli 1923 vond op Westerveld de crematie plaats. De urn met zijn as werd enige tijd later overgebracht naar de begraafplaats Eik en Duinen te Den Haag. Zijn sterven wordt op merkwaardige wijze gereleveerd door Frederik van Eeden in diens dagboek.²⁷⁸ Het was in die dagen, zo vernemen wij daar uit, zeer warm. Van Eeden schrijft op woensdag 18 Juli: ‘Couperus stierf Zondag 15.²⁷⁹ Ik voelde heel hartelijk voor hem. Ik had ook onlangs nog een prettige briefkaart van hem ontvangen.²⁸⁰ Ik dacht graag aan hem en zijn werk. Maar de doodstijding maakte mij niet somber, wel droevig maar niet naargeestig. Ik voel alsof hij door goede beschermgeesten omringd is. En zoo was ik gister, na het doodsbericht, niet terneer geslagen, eerder iets meer opgewekt. Maar wat zal de Haag zijn zonder Couperus. Borel schreef aardig over hem. Hoe kunnen die journalisten zoo gauw klaar zijn met hun rouwartikelen. Zal ik naar de Crematie gaan?’ - Op donderdag 19 Juli schrijft Van Eeden dan de laatste regel: ‘De crematie vergat ik reegelrecht. Ik bad voor Couperus’.

278 Frederik van Eeden, Dagboek IV (1919-1923), Culemborg, 1972, blz. 2112.

279 Een vergissing: de juiste sterfdatum is een dag later.

280 Een der vele dankbriefkaarten met zijn portret er op, die Couperus in de ruim vier weken tussen zijn feest en zijn overlijden nog verzond aan al diegenen die hem medegehuldigd hadden.

[p. 221]

Couperus kort voor zijn dood