Werken

[p. 157]

Eerste bedrijf. Eerste vvtcomst.

Rey der Enghelen.

Waerheyt neder dalende wt den Hemel.

In den begin Gods macht,

Die 't alles ken bestieren,
Heeft 't al wt niet ghevvracht,
Sy scheyden dach en nacht,
VVater en aerde bracht
Voort alderley gheslacht

Van kruyden en van dieren.

Noch vvas God niet te vreen,

Maer heeft zijn gheest ghesonden
Volkomen in de leen
Des mans meer als ghemeen,
VVant vvat hy schiep voor heen
VViert in den mensch alleen

Gansch gaer volmaeckt bevonden.

Die mensch dat proef-stuck Goods,

Alst blijckt aen ziel en leden,
Is nu niet meer soo groots

[p. 158]

Maer lijdt veel teghenstoots:
Verviel in meerder noots,
Doen hy een kint des doots,

Vviert door zijn overtreden.

Dan God vvil nimmermeer

Dat de mensch gae verloren,
Vvaerom hy tot bekeer,
Haer stiert van boven neer,
Om die te roepen vveer
Die 't Goddelijck begheer

In Christo heeft verkoren.

Eerste bedrijf. Tvveede uytcomst.

Waerheyt.

VVat siet ghy my dus aen moetwill'ghe menschen quaet?
V Schyn bemindt my, dan ghy haet my met der daedt.
Ghy siet vast op mijn Leen, ghy staer-oocht op mijn claerheyt:
Wie meent ghy dat ick ben? Ick ben de naeckte Waerheyt,
Door wien verholen zondt, die sich verschuijlt int hert
Des zondaers vol ghewroechs altijdt ghemeldet wert.
Die ben ick, die niet ken van Godes weghe laten
't Quaet te bestraffen, des my de quaet-doenders haten,
En lasteren my zeer, verachtende my tot
Niet, en ze noemen my Momus, diet al bespot,
Daer nochtans het verscheel zoo groot is onzer beyden,
Selver de domheyt zoud' wel mercklijck onderscheyden
Tusschen 't aelwrich berisp deses bet-weterts slecht,
En tusschen mijn bestraf, en lieflijck onderrecht.
Dan de stijf-zinnicheyt, en hardtheyt uwer harten

[p. 159]

Lijdt straf noch smalen op haer aen ghewende parten,
Noch betert haer niet door mijn sichtelijck ghepreeck,
Wantze waen-wijs, met een voor-oordeel, eer ick spreeck,
Al knicbollend', en met 't aensicht smeech te trecken,
Grammoedich gin'kend' seyt, al weer ghequelt met ghecken,
En schopt my met den voet, en sluyt my buyten deur,
En neemt de loghen in, die schoon praet, voor de keur.
Wtzinnighe gheslacht hoe kit'len u de ooren
Nae 't vleyen, dat u soeckt met lieghen te bekoren!
Met u te loven! Praet die ghy so garen hoort,
En die u prijst en spreeckt niet een waerachtich woort.
Niet mocht ghy vraghen? hoe? isser wel yet op aerde
Dat mensche verghelijckt in weerga, en in waerde?
Ist in den mensch niet al? Ist niet het proef-stuck Godes?
En flickert niet in hem Gods vier? 't verstant? soo groots?
Daer door de mensch heel naeckt, en wereloos gheschapen,
't Woeste ghediert betoomt gheboren met den wapen?
Verzindt hy niet seght ghy, door zijn so cloeck vernuft
Vlotten beseylt, daer hy het onweer me verbluft?
En driest int diep des zees den Grooten God der Golven?
Sal, roept ghy, dese lof des menschen zijn bedolven
Onder verghetelheyt? liecht hy dan seght ghy stout,
Die dan dat schepsel looft, wien toecomt 't aarts ghewout?
Dat sulcks de mensch is, sal ick nummer teghen spreken,
'K stae 't toe dat ghy zijt van Gods godheydt 't beste teecken,
En dat voort al 't ghediert by u is bot en grof,
Dan dat en is niet u, dan 't is uws scheppers lof,
Toch weynich zijt ghy Mensch deses weldaets ghedachtich,
Als blijckt aen rijckaert, die zich waent schier alles machtich,
Siet sijn verwaent ghelaet, waer op of hy vertrout?

[p. 160]

Eerste bedrijf. Derde uytcomst.

Rijcke. Waerheyt. Wellust. Overdaet. Onnutte zorch.

Anders en quelt my niet dan dat ick wordt dus out,

En dat mijn leden door de jaren so verstyven,
Datse mijn jonghe wil na wensch niet meer gheryven
Ghelijckze deden in het bloeyenst van mijn ieucht.
Och mocht het lijf so langh als ziel de lusten heucht,
G'heluckich waer ick dan en niet sout my ontberen,
K woud dan den hemel voor dit leven niet begeeren.
waerh. Qualijck bedochte zot, wat laster spreeckt u mont?
wellust. Hy spreeckt de waerheyt, want hy spreeckt zijns harten gront.
waerh. Zijn ware zondt spreeckt hy met woorden onghebonden,
Bekenden hy zijn schult, met waer berou van zonden,
Dan sprack hy waerheyt, maer nu liecht hy, want hy klaecht
Voor u zijn outheyt, die'm (so hy seyt) met onlust plaecht.
Plaechden die plaech de jeucht 'twas voor haer wel te wenschen,
Jonck zijnde, haeckten ghy niet meest met alle menschen
Na sulcken ouderdom als God u nu verleent?
Rijke w. Watte vry-posticheyt, u onbedachtheyt meent,
Denck ick, datze nu spreeckt teghens een haars ghelijcke,
Daer ghy zijt naeckt en bloot, ick een scherlaken rijcke,
Die 't porren node doocht van een gheringh persoon.
Overd. Eert dezes ouderdom die'm gheeft een grijse kroon.
wellust. Ontziet zijn macht, so ghy niet acht zijn tal van jaren.
waerh. Aensienlijck maken hem noch schat noch gryse haren:
'K slacht niet den genen, die de rijcken om 't ghenot
Ontsien en vieren als haer zienelijcke Godt,
'K slacht niet den ghene die een oude om zijn grijsheyt
Meer achten als een jongh om eer en om zijn wijsheydt.
Noch hem, noch u zijn sleep, acht ick gheen eerens waert,
Om dat ghy God'loos soeckt u hemel op der aerdt,

[p. 161]

En wenscht het Godelijck om 't hemelsche te derven;
Grijsheyt, doots bode, zeyt dat ghy nu haest moet sterven,
Want alle menschen zijn kind'ren des wisse doots,
Dat moest ghy dencken, en sien op de goetheyt Goodts,
Die u, gheluckich mensch, wtslach van tijt comt gheven,
Tot de bekeeringh van dit onghereghelt leven,
Dat ghy in wellust hebt soo zorchloos door ghebracht,
Als brassen, woeckren, en onnutte rijckdoms pracht,
Diens hongher niet en is met kosten te versaden,
Hoe rijck se'r dost en pronckt met wimpels van cieraden,
Ontsiende mensch siet eens met welcke kosten ghy
V onghemackelijck kleet, in ritselende zy,
Daer in ghy dootlijck prangt 'tbeweghen van u rubben;
Daer by, tot over 'thooft steeckt ghy in langhe lubben;
Sulcks dat u neck die God u voechden tot gherijf,
Wt seven lenden, u staet als een staeck so stijf.
Overd. Dat's nu zo de manier. Hoe wel ghy niet zijt waerdich
Dat men u antwoord', ben ick nochtans soo goedt aerdich
Dat ick u vraghen moet waerom, en uyt wiens last,
Ghy dese vryheyt pleecht, die toch u niet en past?
waerhz. Ick weet ghy kent my niet, anders zoudt ghy wel mercken,
Waerom ick koom, en wt wiens last, aen woort en wercken.
Ick koom van God, dat ghy niet wel ghelooft zo 'k gis,
Want uws ghelijck, noch ghy en weet niet wat God is,
Dan waerom dat ick koom dat sal ick u wel segghen.
Zondaer, om u de zond salich te doen aflegghen.
wellust. Dit is de viesheyt selfs, die alle dingh zo juyst
En effen wil. Wy zijn met u hier niet verkuyst.
Dit's een bedaerder man ghecomen tot zijn jaren,
Onnoodich ist dat ghy 't te laet hem comt verclaren.
Maer wat soud dese doen alst wel was nae u zin?

[p. 162]

waerhz. God, weet ghy, schiep den mensch oprecht van aenbegin,
Naeckt ende bloot, nochtans kond hem gheen onweer deeren.
So Goddelijck was hy dat hem de huyt de kleeren
Rijcklijck verstreckten, en dat duerden so langh, tot
Hy achtloos overtrad zijns scheppers goet ghebodt.
Doe maeckten hem de zondt behoeftich, en ellendich,
Dat hy tot schand en smaet van buyten most wtwendich
De bloote leden kleen teghens het onweer koel,
Daer van hy doen eerst kreegh een pynelijck ghevoel.
Let op den afkomst dan van costelijcke cleeden
Die ghy nu dus ghebruyckt in u lichtvaerdich-heden.
Anders verstrecktent niet Adam u Vader oudt,
Als slechs een deck kleet, hem omwurpen voor de koudt,
Dat hy ten hone droech, en tot een eeuwich teecken
Van zijn verdiende straf. Dies wordt het kleedt gheleken,
O, wulpsche Zondaer, by een schandelijcke strop,
Die 'n vry ghelate dief om zijn verwesen krop
Smaed'lijck moet draghen, al de daghen van zijn leven
Die 'm wt ghenaden heeft de rechter weer ghegheven.
En ist niet sottelijck dat men die strop dan meent
Eerlijck te zijn van gout, van peerlen, en ghesteent?
En mensch, terwijl ghy my durft stoutelijcken vraghen
Wat dese doen zoud' als hy deedt mijn wel behaghen,
Segh ick u dat, dat hy zijn schandelijcke cleedt,
Niet houw' voor pronck, maer voor 't kenteecken van zijn leet,
Ken-teecken van zijn zond, die 'm immers leedt moet wesen.
Of anders heeft hy voor verdoemenis te vreesen.
Treckt aen een hayren zack of ander slecht ghewaet,
Hout op van slempen, en vermindert groote staet,
Neemt 'slijfs behoeften, en gheeft 'toverschot den armen,
Dan ken God wt ghenaed sich uwers eerst erbarmen.
Rijke w. Ghy seght de waerheyt. Wel wat dunct u doe 'ck het niet?

[p. 163]

Gheef ick het niet al wech al dat der over schiet?
Overd. Voorseker. Want daer schiet ghemeenelijck niet over.
wellust. 't Bescheyt is te beleeft, antwoort haer vry wat grover.
Rijke w. Betweester 'tschijnt ghy hebt een alewarich uur.
Wat dommicheyt is dit? Aenschout eens de natuur
Van 't vlieghende ghediert, daer wt ghy licht kent gissen
Dat ick seer weynich, of eer niet van 't mijns ken missen.
'Tis so met my ghelijck dese mijn goe ghespeel
Seer wel gheseyt heeft, dat's, 'kheb niet met al te veel.
Van al zijn pluymen mach een Zwan niet meer ontberen
Alst kleene vinckien doet van zijn seer weynich veren,
Reden, want elck een heeft niet meer als zijn gherijf,
De Zwan niet meerder na de grootte van zijn lijf
Alst cleene vinckien, laet u des niet wonder dencken
Dat ick niet sottelijck wil mijn behoefte schencken
Aen luye bedelaers, en lijden selfs ghebreck.
Overd. Dat's wel gheseyt mijn Heer. Wat dunckt u is hy gheck?
Hoe staet de wijsheyt nu? hebt ghy daer noch wat teghen?
waerhz. Bescheyts ghenoech, O mensch zot zijt ghy wel te deghen.
Luystert nae my, en neemt mijn ware woorden aen,
En let op 'tgheen dat ick u wijselijck koom raen.
Mijn segghen is niet dat, dat ghy u goedt en haven,
Daer me 't God heeft belieft u rijck'lyck te begaven,
Rondts om zoudt deelen, en behouden selver niet.
Gheens-zins, o neen: Maer hoort. Dit's dat u Godt ghebiedt,
Dat ghy maer t'overschot sout Christelijcken schencken
Dijn arme broeders, die ghy daer me moet bedencken.
Dan ghy, door wellust en door overdaet verleyt,
Gheeft my waerschynelijck een loghen voor bescheyt,
Om door ghelijckenis my so te doen ghelooven
Dat ghy niet over hebt. Overd. Och neen, 't komt al bekloven
Tot onsent om. Dus swijcht, ghy praet verlore praet.

[p. 164]

waerhz. So salt tot uwent zijn so langh hy doet u raet,
Maer wil hy nu mijn stem en onderwysingh hooren,
Dan sal hy sien hoe dat tot zynent gaet verloren
So veel in overdaet aen kleedingh, dranck, en spijs,
Kleynodie renteloos, na d'huydendaechsche wijs,
Aen inboel, in zijn ruym onnoodighe ghebouwen,
Daer med' hy twintich soud nootdruftich onderhouwen.
Doet dus, houdt selfs ghenoch, volcht niet u dertle lust,
Doet aen den armen goet, so vint ghy 's zielen rust.
wellust. Laet u door sotte klap, van haer so niet verleyden,
Dat ghy al levens lijfs sout van u goetgen scheyden,
Ghy zijt hier in de stadt voor heerelijck bekent,
En voor een man van macht, die daeghlijcks is ghewent
Met ons, zijn vrienden, blijd', en leckerlijck te leven.
En sout ghy dan die staet door veel goets wech te gheven
Verminderen? 't was slecht, en doet het nummermeer.
Overd. Ghy slecht-hooft, dese man staet in volcomen eer.
Soud hy ghewende staet so lichtelijck verminderen?
Onnut. z. Neen hy. Hy deed' te kort, zijn selfs, en oock zijn kinderen,
Sonen en dochters, die 'y immers zo garen hadt
Keurlijck besteet aen d'alderrijckste van de stadt.
wellust. Dat zout hem missen, Want wat zoudmen van hem kallen?
Dat hy beroyt was, en in arremoed vervallen:
Door sulck gherucht wort stracks een machtich man ontmand
Van eer, en wetenschap, want niemant heeft verstandt,
Of eer, als rijcke lien, dus maeckt u niet afhandich,
So blijft ghy altemael, rijck, eerlijck, en verstandich.
Overd. Hy weet niet wat hy doet die 'm selfs wat doet te goet.
onnut. z. Schieter wat over 's jaers noyt schaden overvloet.
waerhz. Vervloeckte raetsluy, die den mensche so verharden
In alle zonden dat hy niet beweecht ken werden
Tot goet te doen, aen zijn arm even mensch bedroeft,
Door dien sy overdaet min heeft alse behoeft

[p. 165]

Ghy rijcke gierichaert, God heeft u 'tgoet ghegheven
Niet om alleen nae lust daer dartel van te leven.
Den Kentmeester zijt ghy van dese aertsche goen,
Daer ghy ten jonghsten dach sult rekenschap af doen,
Waer aen ze zijn besteet, en wert ghy dan bevonden
Een ontrou dienaer Gods die u hier heeft ghesonden
Om te besorghen, die, die ghyt onthout in noot,
So sal hy straffen u met een verdiende doot,
Als godloos hebbende der armen kas bestolen,
Dus gheeft u aelmis hier, en ze sal nummer dolen.
O rijcke gierichaert u hart is heel verstaelt,
Eer gaet een Kemel door een ooghe van een naelt,
Zeyt Christus selver, eer een rijcke wort ontfanghen
In Godes wooningh daer de sal'ghe nae verlanghen.
Rijke w. Ist goet een gave Gods, en een gheluckich erf?
Waerom gheeft het God dan den mensche tot bederf?
waerh. Neen onbescheyden dwaes beschuldicht niet de gaven,
Noch God, dan u misbruyck van tijdelijcke haven,
Ghebruyckt de gaven wel, en valt dan op u knien,
Smeeckt God met waer beken van zond', en 'tsal gheschien
Dat Gods ghenade u ghewislijck sal ghewarden,
Dan toch ghy most in boet en in berou volharden.
Rijke w. Een wijs man staet zijn huys in alle dinghen voor,
En dat ben ick, daer gaet tot onsent niet te loor.
Ick let op alle dingh, 'khou boeck van alle saken;
Sulcks dat ick van my staet ken juyste gissingh maken:
'k Weet wat ick 's jaers behoef, en wat ick 'sjaers ontfang.
En andre goet te doen, heb ick ghedaen so lang,
Dat ghy my nu dat eerst te spade comt vermanen.
'Ken ben gheen vreck, of ghy en andren my dat wanen.
Overd. Neen hy, al dit ghesnor hout hy en 'tleefter by,
Muysikers, speelluy licht, die staech zijn an zijn zy,
Snyders, die 'y 't eene pack aen 't andere laet maken,
Kramers, en winckeliers van kostlijck zijde laken,
Hofmeesters, kocks, kocks knechs en backers van banket,

[p. 166]

En alderley gheback dat men op tafel zet,
Als toerten, taerten, vlaen, en leckere pasteyen,
Panlickers, kakelaers, die'm met een praetgen peyen,
Schilders en Juweliers, Wijnkoopers, perfumeurs,
Sno paerde tuyschers oock, stalmeesters en piceurs,
Ontallelicke veel van noch meer andre doren,
Als Retrosijns, berbiers, quacksalvers en doctoren,
Die 'y zijn ghesontheyt an besteet het by den hoop,
Een stuck van achten 's jaers dats tamelijck goe koop.
En denckt dan noch eens om der Vrouwen zindlijckheden,
Die soo veel ghelts aen doeck en kabinet besteden:
En hebben sulcken hoope spinsters aen haer snoer,
Schoon maecksters, Neysters, die nummer zijn van de vloer.
waerh. Dat hy so veel onnut verquist, dat is wel deerlijck.
wellust. Dat moet hy doen soeckt hy den naem van rijck en eerlijck
Te houden in een stadt daer 't al de rijckdom doet.
Onnu. z. Benevens dat, sach hy noch garen dat zijn goet
Jaerlicks verbeterde, met wat vasts aen te koopen.
Het ghelt is losse waer, men weet niet hoet ken loopen,
Want wy beleven een veranderlijcke tijt.
't Gherucht van ooreloch comt vast van wijdt en zijt,
Men weet, so langh men leeft, niet wat ons sal ontmoeten.
Dan lijdt hy schaedt ter zee, dan crijcht hy banckeroeten.
Hy raeckt wel wt zijn goet al gheeft hy 't juyst niet wech.
Rijke w. 't Is inde werelt niet ghelijck alst eertijts plech.
Wil ick wat gheven 'kheb selfs wel beroyde neven:
Dan neen. Wat weet ick oock hoe langh ick noch mach leven.
Men sorchde noyt te veer, Ick schick my nae den tijdt,
Niemant gheeft my, Ick gheef oock niemant niet een mijt.
waerh. 'k Berisp niet meer u dis en costelijcke kleden,
V singhen en springhen, en u meer lichtvaerdicheden,
Terwijl ick u daer van eenmael wel heb bestraft.

[p. 167]

Ghy oude grijsaert die met een been gaet int graft,
Wat mach onnutte zorch in dese tijt u quellen?
'Klaet jaren, daghen staen, u uren syn te tellen,
Die moghelijcke zijn veel minder als ghy gist,
Gaert ghy noch schatten in u bomeloose kist?
Daer ghy niet weet of ghy beleven sult den morghen?
Laet na dat vleeselijck, u ziel wilt nu besorghen,
Stelt dat niet langher uyt, 't is tijt, en over tijt
Dat ghy u maeckt al dees onnutte zorghe quijt,
Daer ghy dijn hart en sin so diep in gaet bedelven.
Hebt ghy dus langh gheleeft? Kent ghy noch niet u selven?
Ick wilt u leeren dan wat ghy zijt voor een dingh.
Een mensch die 'tleven maer te leen van God ontfingh.
Sterflijck zijt ghy, niet dan een vreemdelingh op aerden,
Daer niemant boven zijn ghesette tijt verjaerden.
Komende gaet ghy voort, en nadert weer den schoot
Ws moeders, vraecht ghy wie? het is de wisse doot.
Is die dan niet wel sot die 'teynde van zijn weghen
Noch met een volle beurs, om teerghelt is verleghen,
Ghelijck als ghy, o mensch, hoe comt ghy toch soo gheck?
Ghy zijt schier 'thuys 'g en hebt gheen teer-ghelt meer ghebreck.
wellust. So doende sal voor eerst 'trach voor u mont niet wassen.
Overd. Dit zijn de luy niet die veel op u preke passen.
Onnu. z. Dat doet ze revelkalt, se praet gansch gheen bescheyt.
Seght my daer wat van nae. R. Ick weet niet watse seyt.
waerh. Godloose spotters hebt ghy ooren om te hooren,
Laet dan my onderrecht niet vrucht'loos gaen verloren.
Gheeft aelmis segh ick noch, en wend u tot den Heer,
onnut. z. Ghy snijt bre riemen uyt een ander man zijn leer.
Is u aent gheven van den aelmis so gheleghen
Gheeft vry so veel ghy wilt, wy hebbender niet teghen,
En laet ons onghequelt, maeckt u van hier oock rasch.
Die gheven wil, die gheef, 'tkomt ons noch niet te pas.

[p. 168]

Dat's ty ghenoch wanneer wij legghen op ons sterven.
waerhz. Ghenae moet ghy dan met den moordenaer verwerven.
Gaet heen bekeert u noch, en brenght u gaven an,
En ick gae midler tijt tot den ghemeenen man.

199. II Eerste Toneel.
204. II Het Landt en Water.
211. II wat God schiep.

227. II Tvveede Toneel.
232. I verschijnt in.
239. II De domheijdt selver.

254. I wel tijt.
255. II Dat een mensch.
259. I beroomt.
260. II seer kloeck.
261. II Beseylde vlotten.
271. I waent alles.

272. I Tvveede uytcomst, II Derde Toneel.
272. II Rijcke wreck.
276. II int bloeyenst'.
281. II zijns hertsen.
285. I, II Over u.

315. II tot d'ooren toe.
318. II Dat's soo.
321. II die u doch niet.
322. II waarheyt (steeds aldus in II; nooit waerhz.)
324. II Ick koom van Gode, dat ghy niet ghelooft.
327. II om de sond'.

336. I versterckten.
344. II 't Verstreckten anders niet u Vader, Adam oudt.
352. II datmen de strop.
356. II Ick seg u dit.
364. I Ghy segt de waerheyt Waerheyt.

374. II swaan.
376. II De reden zijn, om dat elck heeft maar.
377. II swaan.
384. II Hoort toch na my.
386. II niet dit.

308. II na mijn.
401. II Kleijnodien. - na huydensdaaghsche.
406. II soete klap.
429. II dien syn overdaet.

459. II Ick ben.

474. II sinlijckeden.
488. I Hy raeckt wt.
495. II en u lichtvaardicheden.
496. II Dewijl ick.

497. I graf.
499. II uren soudy tellen.
512. II Aankomend gaat.
523. II mijn onderrecht.

533. II. Eerste Toneel.
548. II een Ridders goedt.
549. II evenliens.