40 jaar n.P. Pé Hawinkels 1942-1977, Nijmeegs schrijver, dichter, vertaler

[p. 74]

Over Pé en over jazz
- René van Hoften

Pé Hawinkels was in de jaren zestig en zeventig van de twintigste eeuw een bekend gezicht in Nijmegen. Hij publiceerde gedichten, beschouwingen, essays en columns en was vertaler van Engelse, Duitse en Griekse literatuur. Ondanks dat hij een enorme productie had, wist Pé zijn teksten altijd in virtuoos Nederlands te verpakken. Hij was ook een groot muziekliefhebber en -kenner. Hij schreef talloze concert- en plaatrecensies en hoesteksten, veelal op het gebied van jazz. Maar ook een artiest als Herman Brood, toen woonachtig in Arnhem en veelvuldig aanwezig in het Nijmeegse uitgaansleven, mocht op zijn creativiteit rekenen; voor hem schreef Pé enkele songteksten.

Pé Hawinkels kwam in 1960 naar Nijmegen om Klassieke talen te studeren, maar switchte al snel naar Nederlands. Hij schreef in 1968 zijn eindscriptie over Simon Vestdijk, zonder daarna af te studeren. Als jong student was hij als praeses al actief in studentenvereniging Diogenes en schreef voor universiteitsbladen Vox Carolina en het Nijmeegs Universiteitsblad (NUB). Bij het NUB was hij redactiesecretaris en schreef hij tussen 1961 en 1967 meer dan driehonderd bijdragen in de vorm van o.a. Ulcusjes en Diabolo's. En dat was een rebelse Pé, die keer op keer de universiteits-gemeenschap deed opschrikken, een voorloper, die gevoelens en gedachtes die in de lucht hingen verwoordde. En misschien ligt daar wel zijn belangrijkste betekenis, daar had hij maatschappelijke invloed, stond hij aan het begin van een storm van sociale veranderingen.

Hawinkels was een opvallende figuur, wist te imponeren met grote auto's (Citroën DS, Jaguar Mark X, NSU Ro 80 en een BMW 2500), was prominent aanwezig in de studentenwereld en in het caféleven (Extase, Trianon, Stellakelder), experimenteerde met drugs en had altijd mooie vrouwen om zich heen. Jacco Cornelissen, in de jaren zestig met Elzo Dibbets ‘uitbaters’ van Hot House 't Kroegje in de Vlaamse Gas, herinnert zich dat zijn kroeg van juli 1965 tot september 1966 een ontmoetingspunt was voor de Nijmeegse culturele elite. Kunstenaars als Ted Feelen, Joos van der Velde en Rob Terwindt waren er geregeld, net als muzikanten zoals Boy Raaymakers en studenten zoals Jan Lenferink en Pé Hawinkels. De gedraaide muziek was The Rolling Stones, Dylan, The Who en, dankzij Pé, veel jazz. Pé was, zo zegt Jacco Cornelissen, een versierder en het middelpunt van discussies. Hij was in elk geval altijd duidelijk aanwezig in de kroeg.

Pé Hawinkels had ook een andere kant. Hij was soms niet makkelijk in de omgang. Hij was wispelturig en bekritiseerde werkelijk iedereen, ook zijn beste vrienden. En Hawinkels was een werkpaard. Soms tikte hij zijn vingers kapot op de schrijfmachine en moest hij pleisters omdoen om door te kunnen gaan.

In het plaatselijke culturele leven deed Hawinkels ook van zich spreken. Zo was hij in oktober 1968 betrokken bij de expositie IK van de Gemeenschap Beeldende Kunstenaars (GBK) in de Waag. Daarbij waren twintig kunstenaars uit Nijmegen en regio betrokken. Onder hen bekende namen zoals Theo Elfrink, Hubert Estourgie, Ed van Teeseling en Rob Terwindt. Pé droeg samen met andere dichters, ook allemaal leden van de GBK, zoals Daaldreef, Peto en Swidbert, voor uit eigen werk.

[p. 75]

In januari 1969 was Pé woordvoerder van een groep lokale kunstenaars voor het verkrijgen en opzetten van een café ‘voor uiteenlopende individuen’ zoals het mooi werd geformuleerd in een brief aan B en W. Mogelijk door de sluiting van de Stellakelder was er een gat gevallen in de uitgaans- en doorzakmogelijkheden in de stad. Pé lichtte het plan ook toe tijdens een fractievergadering van de PvdA, waarin hij aangaf de exploitatie, mogelijk samen met mede-initiatiefnemer Eef Franssen, zelf ter hand te nemen, eventueel met de steun van een brouwerij. Een pand dat men op het oog had was het oude Poortwachtershuis aan het Kelfkensbos.

In de zomer van dat jaar trad Pé ook toe tot de Nijmeegse Werkgroep Kultuurpolitiek. De Werkgroep protesteerde in een brief aan de Centrale Kerkenraad van de Nederlandse Hervormde Gemeente tegen het eenzijdig gebruik van de gerestaureerde St. Stevenskerk. In de brief kwamen zij tot voorstellen voor een universeler gebruik van de kerkruimte, zoals voor Vierdaagseslapers, voor daklozen, voor concerten van Johnny Hoes en The Cats, voor volkstoneel, tv-kijken en hondenshows. Het gebruik van het gebouw uitsluitend als godshuis vonden de schrijvers asociaal: de restauratie had negen miljoen gulden overheidsgeld gekost en slechts een zeer klein hervormd deel van de Nijmeegse gemeenschap maakte er gebruik van. Wordt de kerk een tempel voor de elite of een centrum voor 150.000 Nijmegenaren, was de vraag. De Hervormde Gemeente, de eigenaar van de kerk, reageerde zeer gepikeerd.

Het schrijven was toen al zijn hoofdbezigheid. In een aan hem gewijde boekrecensie in De Gelderlander van twee van zijn uitgaven in juli 1970 wordt als belangrijk kenmerk van zijn poëzie en proza de volzin genoemd. Zijn sublieme taal, zijn rijkdom aan woorden, de overvloed aan beelden, de ironie, de taalperfectie: dit is een schrijver die zich geschoold heeft aan eeuwenoude literaire traditie, aldus recensente Jet Bruinsma. Als dichter maakte hij deel uit van een Nijmeegs/Arnhemse dichtersgroep waarin ook Hugues C. Boekraad, Josef Bouma, Michel van Nieuwstadt, Jacques Firmin Vogelaar, Koos van Zomeren, Johnny de Selfkicker, Huub Oosterhuis en Daaldreef zaten.

Pé trad met zijn literaire werk ook op. Op 13 januari 1971 leidde hij in vestzaktheater De Trapkes in Breda een - volgens de lokale krant - ‘soort literair-muzikale belevenis’, waarbij hij werd begeleid door de Incredibly Stinking Band v.h. en de Roovers. In dat laatste gezelschap zaten in de herinnering van Jacco Cornelissen onder meer de Nijmeegse popmuzikanten Loek Schrievers, Carel van Rijn en René Oliemuller.

Vanaf 1971 noemde Pé zich ‘beroepsvertaler’. Tussen 1974 en 1976 vertaalde hij in opdracht van Het Publiekstheater Griekse tragedies. Voor de Haagse Comedie en voor het Zuidelijke Toneel Globe zette hij moderne Engelse stukken om naar het Nederlands. Maar het liefst vertaalde hij Shakespeare: Measure for Measure (Leer om Leer), Julius Caesar en As You Like It (Naar 't u lijkt). Beroepsvertaler Hawinkels wierp zich op boeken van Herman Hesse, Aldous Huxley, Friedrich Nietzsche en een aantal werken van Thomas Mann, van wie hij voor zijn vierentwintigste al het complete oeuvre had gelezen. Ook van Bertold Brecht, Sir Arthur Conan Doyle, en klassieken van Euripides en Sophokles verschenen vertalingen van zijn hand. Het niet toekennening 1977 van de Marinus Nijhoff-vertaalprijs aan Hawinkels voor de vertaling van Thomas Mann's De Toverberg leidt ook vandaag nog tot veel discussie en

[p. 76]

controverse. In 1988 verscheen bij uitgeverij De Stiel zijn Verzamelde gedichten, die door literatuurkenner en publicist Ben van Melick werden betiteld als poëzie tussen levensdrift en wanhoop, passend bij een modern dichter bij uitstek.

Jazz

Gedurende ruim een decennium was zijn grootste liefde misschien wel jazzmuziek. Daar wist Pé Hawinkels onnoemelijk veel van. Hij was groot liefhebber van onder andere John Coltrane en de beroemde Blue Note-jazzsingles. Al tijdens de middelbare schoolperiode (1954-1960) schreef hij in het schoolblad Binden en Bouwen van het St. Bernardinuscollege in Heerlen opvallende artikelen over jazz. Frits Robeerst, een klasgenoot van de middelbare school, schreef in Moet dit een wereldbeeld verbeelden?, een kruising tussen biografie en vriendenboek, over Hawinkels: ‘Wat mij wel intrigeerde, was het feit dat die Hawinkels belangstelling had voor jazz. Ik was erg geïnteresseerd in rock 'n' roll. Pé zeer zeker ook, zoals wij bijna allemaal trouwens, maar dat jazz-gefluit van hem tijdens de pauzes bij de fietsenstalling gaf hem weer iets aparts. Het waren bijvoorbeeld de nagefloten beginmaten van Moanin', later in de Nijmeegse straten ons herkenningsmelodietje.’

In januari 1965 werd hij jazzcriticus voor het opinieweekblad De Nieuwe Linie, en publiceerde hij in dat eerste jaar bijna twintig artikelen over onder meer Coltrane, Monk, Nina Simone, Ella Fitzgerald, Oscar Peterson en het Modern Jazz Quartet. Daarnaast schreef hij ook over het Belgische jazzfestival Comblain-la-Tour, waar hij naar toe was geweest met Willem Breuker en Bert Vuijsje. Het jaar erna waren er weer zo'n twintig artikelen van zijn hand, onder andere over de jazzfestivals in Roermond en het Belgische Bilzen, en veel plaatbesprekingen. En hij schreef over Pierre Courbois, die hij op het jazzfestival van Hammerveld had ontmoet en met wie hij later optrad tijdens radiovoordrachten van door hem vertaalde Bijbelteksten. De volgende jaren nam zijn productie in De Nieuwe Linie iets af, maar hij kwam nog wel met mooie verhalen over Ornette Coleman, Arnhem als jazzstad, Newport Festival Europe en Count Basie.

In 1966 ging Pé ook voor Jazzwereld werken, het Nederlandse jazztijdschrift. Zijn eerste verhaal was een lang stuk onder de titel Magiërs en Mystici. In 1967 publiceerde hij een lang verhaal over zijn held John Coltrane onder de titel Meditations. Verder recenseerde hij de jaren erna de platen Free Music One en Two van het Free Music Quartet van Pierre Courbois, en albums en optredens van Miles Davis, Willem Breuker, Ronald Kirk, de Gunter Hampel Group en Misha Mengelberg. Merkwaardigerwijs schreef hij in het Nijmeegs Universiteitsblad, waar hij redactiesecretaris van was en vele tientallen bijdragen in schreef, nauwelijks over jazz. Pé schreef ook voor lp's van verschillende muziekgroepen de hoestekst, zoals voor het Quintet Boy Raaymakers in 1974 voor hun naamloze album.

Hawinkels' biografie/vriendenboek Moet dit een wereldbeeld verbeelden? kwam tot 748 literaire bijdragen - in boekvorm, als tijdschriftpublicatie of platentekst - die hij had nagelaten. In datzelfde boek werd ook uitvoerig stilgestaan bij zijn artikelen over jazzmuziek en de betekenis van hem als jazzrecensent in Nederland. Daar werd nogal verschillend over gedacht.

[p. 77]

Rudy Koopmans, socioloog en jazzcriticus van de Volkskrant, vond dat Pé eigenlijk ‘geen kaas had gegeten’ van jazz, zoals hij het uitdrukte. Ze zaten samen in de jury voor de Wessel Ilcken-prijs, de Nederlandse jazzprijs. Koopmans had een voorkeur voor slagwerker Bennink en Hawinkels voor drummer Pierre Courbois. Hij vond Bennink maar een charlatan. Koopmans over Pé: ‘Iemand die Bennink een charlatan vindt heeft naar mijn mening niet een ander, maar helemaal geen idee van geïmproviseerde muziek. Ik vond mijn mening daarna vele malen bevestigd door de platenrecensies en andere stukken die hij schreef voor het roemruchte tweemaandelijkse tijdschrift Jazzwereld.’ Pé liep boos weg uit de jury, hij vond dat hij als niet-Randstedeling niet serieus werd genomen.

Pierre Courbois kon dat laatste bevestigen: ‘Als Pé dat gekonkel, gefoezel, handjeklap en noem maar op van onder andere de hoofdstedelijke jazz-scene bespeurde, werd hij er kotsmisselijk van.’ Volgens Pierre was Pé uitzonderlijk goed geïnformeerd over de ontwikkelingen in jazzland, via platen en radioprogramma's, maar ook door het bezoeken van jazzfestivals, zoals Hammerveld-Roermond, waar hij op de bromfiets vanuit zijn ouderlijk huis in Hoensbroek naar toe reed. Pé was ook een van de eersten die het ontstaan van de free jazz in Nederland in de gaten had, omdat die zich afspeelde vlak onder zijn neus in Nijmegen en omgeving, de Stella Jazz Kelder. Pé was volgens Pierre ook een van de eersten die de jazzrock van Association PC op haar waarde wist te schatten. Over hun gezamenlijke muziekopvattingen zei hij: ‘En we zochten beiden iets in de muziek wat je de koude rillingen bezorgt, maar niet op een goedkope manier, [...] op een bijna mystieke manier.’

Ben Boersema nam het volledige jazzoeuvre van Pé in De Nieuwe Linie en Jazzwereld door en kwam met een opzienbarende conclusie. Enerzijds zag hij dat Hawinkels eisen stelde aan de jazzcriticus met name wat betreft de verstaanbaarheid voor de lezer en daarom andere jazzcritici kapittelde voor hun voor niet-ingewijden afstotend taalgebruik. Maar Hawinkels zondigde tegen zijn eigen regels, aldus Boersema. Hij gebruikte vaak een taal die alleen begrijpelijk was voor gelijkgezinde jazzfanaten, maar tegenstanders irriteerde en buitenstaanders juist geheel van jazz vervreemdde. Met name het taalgebruik in Jazzwereld was vaak badinerend, snerend, snijdend, zuur, afbrekend en op de persoon gericht (‘de trekzalfmuziek van het Loosdrechtse didactische trio van Pim Jacobs en Rita Reys’) Daarnaast zag hij bij Pé een zoektocht om jazz geaccepteerd te krijgen. Niet als muziekstroming voor een massaal publiek, want juist de uitzonderingspositie maakte haar sterk. Pé zag jazz als een volwaardige eigentijdse vorm van muzikale expressie.

Volgens Bert Vuijsje kenmerkten de jazzrecensies van Pé zich door eruditie, Bourgondische charme, spiritualiteit, breedheid en openheid van visie. Hij had de sierlijkste jazzstijl van alle jazzcritici, inzicht in jazzontwikkelingen en polemisch talent. In Moet dit een wereldbeeld verbeelden? heeft Bert Vuijsje een viertal grote artikelen van Pé opgenomen die kenmerkend en representatief waren voor zijn recensentschap: over John Coltrane, Miles Davis, Han Bennink en de rockjazz van Weather Report. In twee van die artikelen liet hij zien dat hij lyrisch kon zijn over jazzmuzikanten, maar ook dat hij het geven van ongezouten kritiek niet uit de weg ging. Onder de titel De Bach van de Jazz beschrijft Pé het album A Love Supreme van Coltrane. Hij benoemde het als

[p. 78]

een hoogtepunt in het werk van Coltrane en zag Coltrane als het grootste genie van de twintigste eeuw. Onsterfelijk mooie muziek, mystieke religie, muziek die instaat voor de schoonheid, de juistheid van alles wat er in en buiten ons bestaat. Kortom, van een goddelijke dimensie. In het artikel Han Bennink Solo werd de solo-elpee van percussionist Han Bennink van een flinke kritische noot voorzien. Pé was sowieso niet echt onder de indruk van Bennink als begeleidend drummer, maar vond de solo-optredens volstrekt waardeloze flauwekul. ‘Het zijn allemaal geluiden die in het beste geval ergens aan doen denken: aan hagel op een ouderwetse vuilnisbak, een zeeolifant met tuberculose in het allerlaatste stadium, een nokkenas die uit de lagers slingert, een leeglopende zwanenhals of een vertraagde tandartsboor.’ Volgens Pé was er geen enkele structuur in te ontdekken en dat was volgens hem wel een belangrijk kenmerk van muziek. Verder: ‘Wat ik wel denk is, dat hij zo rigoureus heeft willen vermijden iets te maken wat al eerder gemaakt is, dat hij niets heeft overgehouden.’

Had Pé nou verstand van jazz of niet? In elk geval had hij een eigen geluid, anders dan jazz-critici zoals Hans Dulfer, Martin Schouten, Rudy Koopmans en Bert Vuijsje. Vast staat in elk geval dat hij al vanaf de middelbare school met jazz bezig was en een geweldige verzameling jazz-lp's bezat, waar hij ook veel naar luisterde. Veel platen werden hem door platen-maatschappijen opgestuurd, omdat die zijn oordeel wel op prijs stelden.

Op 16 augustus 1977 overleed Pé Hawinkels achter zijn bureau in de Mr. Frankenstraat 82 te Nijmegen aan een hartstilstand. Pas enige dagen later werd hij door huisgenoten gevonden, niemand had hem gemist. Hij was wel eens vaker een aantal dagen weg, zo wisten vrienden. Nijmegen heeft Pé uiteindelijk geëerd door in de Nijmeegse wijk Neerbosch een straat naar hem te vernoemen. De Pé Hawinkelsstraat ligt tussen de Godfried Bomansstraat en de Nesciostraat.