Poëzie is niet een spel met woorden

De criticus Willem Kloos temidden van zijn tijdgenoten

[p. 41]

Hoofdstuk 2 Poëziekritiek van tijdgenoten in de jaren 1879-1885

Inleiding

In dit hoofdstuk geef ik een beeld van de poëziekritiek in zeven letterkundige tijdschriften in de periode 1879-1885. De meeste daarvan zijn in het vorige hoofdstuk al ter sprake gekomen: De gids, De Nederlandsche spectator, De Amsterdammer, De portefeuille, Nederland, voorts De tijdspiegel en Het leeskabinet. Welke opvattingen over poëzie leefden er bij de critici die voor deze tijdschriften schreven? welke dichters en dichtsoorten waren favoriet? hoe werd Perks Gedichten ontvangen en hoe reageerde men op de ‘Inleiding’? De antwoorden op deze vragen maken tevens duidelijk hoe Kloos zich van zijn collega-critici wist te onderscheiden.

De gids

Toen Kloos als criticus debuteerde, resteerde er nog weinig van de faam die De Gids in vroeger tijden had genoten. De jaren van Potgieter, Bakhuizen van den Brink en Busken Huet waren allang voorbij en van het vroegere streven de Nederlandse literatuur door middel van doorwrochte kritiek op een hoger peil te brengen was weinig over.^1.

In 1880 werd de letterkundige redactie gevormd door C. Honigh, dichter van de omstreden bundel Geen zomer, J.H. Hooyer, schrijver van novellen en letterkundige opstellen, en J.N. van Hall, ambtenaar en secretaris van het Tooneelverbond en het toneeltijdschrift. Vanaf 1883 kreeg Van Hall de leiding over de redactie en schreef hij maandelijks zijn ‘Letterkundige kroniek’ met recensies van nieuw verschenen proza en poëzie.^2. Tot 1888 leverde ook Charles Boissevain, wiens bijdrage aan het Lilith-debat in het vorige hoofdstuk ter sprake kwam, letterkundige bijdragen. Boissevain had moeite met de in zijn ogen te grote invloed van Van Hall, en toen de andere redacteuren bezwaren maakten tegen een van Boissevains bijdragen, beëindigde hij zijn medewerking aan De gids. In de jaren 1879-1885 werd het grootste deel van de kritieken geschreven door Van Hall en verschenen er beschouwingen over poëzie van Max Rooses en Allard Pierson.

Uit de gedichten die in de jaren 1879-1885 in De gids werden geplaatst, bleek geen duidelijke voorkeur voor een bepaalde stijl of

1. Zie over dat streven Streng 1988, m.n. p. 100-103 en 107-108, Aerts 1997, m. n p. 81-92, 268-302 en 486-490 en Jacobi en Relleke 1995.
In 1878 oordeelde Huet als volgt over het tijdschrift waaraan hij van 1862 tot 1865 had meegewerkt, en waaraan hij van 1880 tot zijn dood in 1886 incidenteel nog bijdragen leverde. (Zie Aerts 1987, 47-52 en 74 en Aerts 1997, 286-302): ‘Het is geen geheim, dat de Gids op jaren komt, en dit maandwerk de lijdensperiode is ingetreden, waaruit, na een langen doodsstrijd de Letteroefeningen eindelijk verlost zijn. [De Vaderlandsche Letteroefeningen werd in 1876 opgeheven] [...]. Doch voorbeelden genoeg ten bewijze, dat de ouderdom hier, in den gunstigsten zin des woords, van taaiheid getuigt. Taai in den anderen zin is het tijdschrift vooral, wat betreft het ontbreken van frissche denkbeelden of verrassende gezigtspunten.’ (Busken Huet 1878,185 en 187).
Zeven jaar later werd in De Amsterdammer van 1885 (nr. 396, p. 9) een gelijksoortig oordeel geveld over De gids.

2. Aerts 1997, 505-506.

[p. 42]

een bepaald soort poëzie. Enerzijds nam men werk op van oudere, ‘huiselijke’ dichters als Beets en Hasebroek en van Hofdijk, Ten Kate en Van Beers. Anderzijds werd na 1883 toch ook ruimte geboden aan jongere dichters: Louis Couperus publiceerde zijn ‘Santa Chiara’ en ‘Een star van hope’ in jaargang 1883, terwijl zijn poëzie doorgaans bekritiseerd werd vanwege de te exclusieve aandacht voor de vorm, een van de voornaamste bezwaren die Van Hall had tegen de poëzie van de jongeren in het algemeen. In 1884 werden enige sonnetten van Hélène Swarth en werk van Fiore della Neve (M.G.L. van Loghem) geplaatst, hoewel hun poëzie in de letterkundige kronieken van Van Hall slecht besproken werd. In jaargang 1885 verscheen ook werk van de door Kloos bewonderde J. Winkler Prins en van Marie Boddaert. Het plaatsingsbeleid van de redactie was dus nogal ondoorzichtig. Ten opzichte van het werk van Kloos en Perk nam men echter een helder standpunt in: zoals bekend werden het dramatische fragment ‘Rhodopis’ van Kloos en ‘Iris’ van Perk in 1881 geweigerd.^3. Hoewel de weigering paste in de behoudende poëzieopvatting van Van Hall, is het echter niet uitgesloten dat de kritiek die zowel Kloos als Perk op de Gids-redacteuren Boissevain en Honigh in andere tijdschriften hadden geuit, aan het besluit heeft bijgedragen. De bespreking die Van Hall aan Perks Gedichten wijdde, was niet erg positief terwijl Perks talent inmiddels in ruime kring erkenning had gekregen.^4. Van Hall beschouwde Perks beeldspraak als ongeëvenaard, maar de strekking van de ‘Mathilde-cyclus’ kon hem niet bekoren. Hij stoorde zich aan de gekunsteldheid en de onwaarschijnlijkheid van Perks Mathilde-verering. Zijn voornaamste bezwaar betrof de ‘gewrongenheid’ en de ‘duisterheid’ van een groot deel van Perks gedichten; het kostte de lezer volgens Van Hall te veel moeite om de gedichten van Perk te doorgronden. Vosmaer en Kloos hadden daar al op geanticipeerd in hun ‘Voorrede’ en ‘Inleiding’. Vosmaer schreef:

Duisternis wijkt voor de inspanning van begrijpen en medevoelen. Men beeldt ook geene fijne of diepliggende gewaarwordingen af met eene gewone dagheldere uitdrukking. Waar een dichter uit de spanning van al zijne vermogens iets verhevens schept, is het niet vreemd, dat een vluchtig lezer bij de eerste inzage niet alle mysteriën daarvan op eens deelachtig wordt. Eerst als de lezer des dichters steilen bergtocht heeft medegemaakt, zal hij mogen verlangen het grootsche uitzicht mede te genieten. Perk meende dat de dichter zijnen lezer moet nopen hem na te fantaseeren, niet lijdzaam maar zelf werkzaam te lezen.^5.

3. De brief waarin Van Hall aan Perk laat weten waarom ‘Iris’ niet geplaatst zal worden is voor het eerst gepubliceerd door G.H.'s-Gravesande in Den gulden winckel van september 1931, daarna in Jacques Perk, brieven en documenten (1959, 355). Van Hall schreef daarin onder meer: ‘Ik begrijp volkomen dat de vorm van Shelley's Cloud U aantrok en ge daarom getracht hebt in dien vorm, en parafraseerende op enkele motieven uit deze fraaie compositie, een eigen gedicht te leveren; - maar heeft hier niet de zorg voor den vorm afbreuk gedaan aan de zuivere, klare uitdrukking der gedachte? Ik vrees het.’

4. ‘Letterkundige kroniek’, De gids 1883 I, 374-400. Over Perk p. 383-387.

5. C. Vosmaer, ‘Voorrede’ bij Jacques Perk, Gedichten. (O.a. in de editie Stolk 1999, 20).

[p. 43]

Kloos verdedigde Perks poëzie tegen het bezwaar van duisterheid op een gelijksoortige wijze. Ook hij legde de verantwoordelijkheid voor het onbegrip bij de lezer, en niet bij de dichter. Volgens Van Hall werden de inspanningen die de lezer zich moest getroosten bij het lezen van Perks poëzie niet beloond. Bovendien gingen volgens hem de ‘gedrongen zinsbouw’ en de ‘kieskeurig gezochte woorden en beelden’ ten koste van de plastische schoonheid van het geheel. Perk was een groot en oorspronkelijk talent, maar hij had niet zulke ingewikkelde verzen moeten schrijven, aldus Van Hall.

Van de dichters die Van Hall in dezelfde kroniek besprak: Pol de Mont, Fiore della Neve (M.G.L. van Loghem), M. Coens (W.L. Penning), G. Waalner (W.G. van Nouhuys) en F.L. Hemkes, was de eerstgenoemde Van Halls favoriet. Een groot deel van zijn poëzie voldeed aan de criteria die Van Hall in deze periode hanteerde bij de beoordeling van poëzie. Deze criteria kunnen als volgt worden samengevat: een gedicht diende beeldend, begrijpelijk, smaakvol in de zin van ‘niet onzedelijk’, en liefst verhalend te zijn. De scabreuze gedichten die De Mont bundelde in Loreley, verstrooide bladzijden uit het boek der lijdenschappen, keurde Van Hall daarom af: hij stoorde zich aan de ‘zinnelijke klaagtonen’ en de ‘ruwe kreten van ongetemden hartstocht’. Een jaar later bekritiseerde hij Couperus’ bundel Een lent van vaerzen vanwege het gebrek aan inhoud. De gedichten ‘gingen’ nergens over, waren volgens Van Hall louter staaltjes van virtuositeit. Couperus maakte zich in zijn ogen evenzeer als Perk schuldig aan gekunsteldheid, preciositeit en gewrongenheid.^6. De over het algemeen zeer bewonderde Fiore della Neve voldeed voor een groot deel aan de eisen die Van Hall aan een dichter stelde, maar hij miste beeldende kwaliteiten en kon om die reden niet als een groot dichter beschouwd worden.^7. Hetzelfde bezwaar had Van Hall ook tegen de stemmingspoëzie van de dichteres Hélène Swarth. De bundel Eenzame bloemen, haar Nederlandstalige debuut, noemde hij ‘onbestemd’ en ‘eentonig’, haar Blauwe bloemen ‘even onbepaald, even vaag’:

Het wordt tijd dat zij het ‘Stimmungsbild’, onvast van lijn en vaag van kleur, vaarwel zegge, en zich toelegge op het teekenen van hetgeen zij rondom zich waarneemt.’^8.

Een ware dichter was in de ogen van Van Hall een schilder met woorden en daarom schreef van Hall over dichten in schilderkunstige termen. Hij noemde de gedichten van De Mont bijvoorbeeld ‘fijn van teekening’ en prees De Mont omdat die in staat was: ‘Met één trek [...] een beeldje te teekenen, dat voor u leeft’.^9. Perks dichter-

6. ‘Letterkundige kroniek’, De gids 1884 III, 358-361.

7. ‘Hem ontbrak, toen hij aan dezen arbeid toog, de noodige fantasie om den roman [bedoeld is de inhoud van het lange verhalende gedicht ‘Eene liefde in het zuiden’] in een boeiend, afwisselend, rijk gestoffeerd poëem om te scheppen, maar hem ontbrak vooral de plastische kracht om, wat hij schilderen wilde, in dichterlijken vorm voor het oog te tooveren.’ (‘Letterkundige kroniek’, De gids 1883 I, 387).

8. Swarth schreef eerder bundels Franstalige poëzie: Fleurs du rêve (1879) en Les printanières (1882). Pol de Mont spoorde Swarth aan in het Nederlands te dichten. Van Halls recensies van Eenzame bloemen en Blauwe bloemen verschenen in de De gids 1884 I, 567-570 en De gids 1885 I, 191-193.

9. ‘Letterkundige kroniek’, De gids 1883 I, 379.

[p. 44]

schap karakteriseerde hij als volgt: ‘Perk schildert meesterlijk en aangrijpend. Welk een koloriet en welk een taalmuziek soms.’ Dat de schilderkunst een hoge plaats bekleedde in Van Halls hiërarchie van de kunsten blijkt ook uit het volgende:

Het beeldende vermogen van dezen jongen man [Perk], de genialiteit waarmee hij de taal dwingt penseel te worden, en met één enkel woord u een natuurtafereeltje treffend van waarheid voor de oogen toovert, zijn verbazend.^10.

De opvattingen Van Hall stemden in grote lijnen overeen met die van zijn Vlaamse collega Max Rooses. In 1881 publiceerde Rooses een essay in De gids over de ontwikkelingen in de Vlaamse dichtkunst tussen 1830, het jaar van de Belgische onafhankelijkheid, en 1880. Uit zijn betoog bleek een onomwonden waardering voor de huiselijke, volkse dichtkunst en voor een ‘natuurlijk’ en eenvoudig taalgebruik:

Onze poëzie behield in hare gezondste deelen den aard, die haar betaamde; zij sprak niet tot de wereld, maar tot ons volk, zij verhief zich niet buiten of boven de kringen, waarin zij ontstaan was; zij hield meer van huiselijkheid en gemoedelijkheid dan van verheffing en stoute verbeelding, meer van natuur dan van kunst. Haren taal was geene geleerde, eene stroeve nog veel minder; afgeluisterd uit den mond van het volk, eerder dan onthouden uit school of boek, schiet zij den zanger wel eens te kort en verbaast zelden of nooit door hare stoutheid of haren rijkdom, maar waarheid en schilderachtigheid, die twee echt Vlaamsche kunstgaven, bezit zij des te meer bij hen, die haar het meesterlijkst hanteeren.

Julius Vuylsteke, Vlaams nationalist en schrijver van onder meer politieke gedichten, en Pol de Mont, door Rooses vooral om zijn verhalende gedichten bewonderd, beschouwde hij als de voornaamste Vlaamse dichters van de betreffende periode. Voor Guido Gezelle had Rooses geen enkele waardering. De mystieke strekking en de ‘gekunstelde’ vormen van zijn verzen plaatsten hem naar Rooses' idee ver beneden de dichters en dichteressen van de huiselijke haard.^11.

Twee jaar later, in 1883, schreef Rooses een vervolg op dit opstel, getiteld ‘De jongste richting in de Zuid-Nederlandsche letterkunde.’^12. Rooses constateerde in dit stuk dat de contemporaine Vlaamse poëzie nauwelijks werd gelezen en hij weet dit aan de dichters. Zij

10. ‘Letterkundige kroniek’, De gids 1883 I, 384.

11. Max Rooses, ‘Vijftig jaren poëzie. De Zuid-Nederlandsche dichters van 1830-1880’, De gids 1881 II, 481-510. Citaat op p. 488.

12. De gids 1883 II, 393-415.

[p. 45]

besteedden naar zijn idee overdreven aandacht aan de vorm en cultiveerden nietige gevoelens. Als criticus en woordvoerder van het gewone publiek riep hij de dichters op weer ‘algemeen genietbare lectuur’ te schrijven. Zijn bezwaren tegen de heersende mode in de dichtkunst waren niet beperkt tot Zuid-Nederland, want Rooses citeerde ter illustratie van zijn betoog uit een brief van Perk aan Vosmaer: ‘Ik meen, dat de sonnetten meer moeten spreken door wat zij niet zeggen dat door wat zij in woorden mededeelen’, aldus Perk, en verontwaardigd reageerde Rooses:

Zoo ver zijn onze jonge zangers gekomen. Eene beuzelarij uit de buitenwereld of uit het geestesleven van den dichter, ingekleed in eenen nevelachtigen vorm, die den oningewijde doet denken, dat, wat hij niet zoo dadelijk vat, heel diepzinnig of heel buitengewoon moet zijn, is schering en inslag hunner werken. In de beschouwing van hunnen navel verslonden als de god Bouddha of in een engen kring ronddraaiende als de Mahomedaansche derwischen, verbeelden wij ze ons best.^13.

De opvattingen van Perk en andere moderne dichters waren volgens Rooses on-Nederlands en daarom onverteerbaar voor het Nederlandse publiek. Zij waren overgewaaid uit het Frankrijk van de ‘Parnassiens’, het Engeland van de Preraphaëlieten en het Duitsland van Rückert, Platen en Bodenstedt. De Nederlandse en Vlaamse dichters konden volgens Rooses beter een voorbeeld nemen aan Pol de Mont, Fiore della Neve, de dames Loveling en aan Tollens, Da Costa, De Genestet, Potgieter en Ten Kate.^14.

Juist over één van de ‘Preraphaëlieten’, Algernon Charles Swinburne, had Allard Pierson vier jaar voordien een uitvoerige beschouwing in De gids geschreven. Het beeld dat hij gaf van de verschillende kwaliteiten van Swinburne als criticus, tragedieschrijver en dichter was uiteraard gekleurd door Piersons eigen literatuuropvatting. Zo gebruikte hij Swinburnes tragedies Atalanta en Erechteus als voorbeelden van een in zijn ogen onjuiste verwerking van de klassieke stof. Toch luidde het oordeel over Swinburne over het geheel genomen positief en Pierson bracht de dichter van controversiële politieke gedichten en van de over het algemeen als onzedelijk ervaren Poems and Ballads voor het voetlicht als een voorbeeld voor de jonge Nederlandse dichters. Hij betreurde het dat de Nederlandse dichtkunst was verworden tot gelegenheidspoëzie, want: ‘Poësie die keuvelt, poësie die triviale woorden bezigt, poësie die aan het gewone in de werkelijkheid herinnert, heeft geen reden van bestaan.’ Hij pleitte voor de ballade, hymne, tragedie en het epos en

13. De gids 1883 II, 398-399.

14. Zie voor Rooses' opvattingen over literaire kritiek Gobbers 1969 en Somers 1990.

[p. 46]

voor een veel nauwgezetter taalgebruik. Poëzie was in zijn ogen de uitdrukking van het algemene, het heilige, van religieuze gevoelens en filosofische overwegingen, van de ‘waarachtige waarheid’. Hij betoogde dat waarachtigheid voor alle kunsten de grote voorwaarde was.

Verder pleitte Pierson voor een veel oorspronkelijker beeldspraak in de lyrische dichtkunst. Oorspronkelijkheid werd volgens hem bevorderd door zedelijke vrijheid. Het ontbreken van zedelijke vrijheid maakt dat dichters in eindeloze herhaling vervallen wanneer zij een beeld zoeken om bijvoorbeeld de schoonheid te beschrijven, aldus Pierson, die zijn opstel besloot met een hartstochtelijke oproep weer gedichten te schrijven over gewichtige, maatschappelijke onderwerpen:

Dit leven van den dichter in zijn tijd is het waar het voor ons, Nederlanders, met onze genoegelijkheid, onze gezelligheid, onze lievigheid, op aankomt. Wat de lieve poësie te zeggen had, is sedert lang bij ons gezegd. [...] De dichter die leeft in zijn tijd, is de dichter, die beseft wat het leven van zijn tijd voedt en ondermijnt; die zijn tijd ziet in het door hem gewenschte licht van volgende tijden; het is de dichter die leeft in den strijd van zijn tijd.^15.

De poëticale opvattingen die in De gids werden verkondigd liepen dus nogal uiteen. Dat wordt al duidelijk na lezing van de beschouwingen van Rooses en Pierson. Rooses' waardering voor Julius Vuylsteke stemde nog enigszins overeen met Piersons pleidooi voor een op de politieke en maatschappelijke werkelijkheid gerichte dichtkunst. Voor het overige stonden Van Hall en Rooses lijnrecht tegenover Pierson. De poëzieopvattingen van Van Hall en Rooses hadden veel overeenkomsten: een voorkeur voor verhalende boven lyrische poëzie, geschreven in eenvoudige, correcte taal en een afkeer van poëzie waar de vorm naar hun smaak belangrijker was dan de inhoud. Van Hall en Rooses waren van mening dat een dichter steeds rekening moest houden met het bevattingsvermogen van het publiek. Meer dan Van Hall had Rooses waardering voor poëzie die een boodschap uitdroeg, zoals die van Vuylsteke. Van Hall en Rooses deelden hun afkeer van onzedelijkheid weer met Gids-collega Boissevain. Allard Pierson vertegenwoordigde een tamelijk afwijkende opvatting in het gezelschap. Zijn bewondering voor de onzedelijke Swinburne, zijn uitgesproken afkeer van de binnenhuisjespoëzie en zijn vurige pleidooi voor vernieuwing van de Nederlandse dichtkunst werden door geen van de andere Gids-critici gedeeld. Alleen de opvattingen van Pierson stemden deels overeen met de denk-

15. Het opstel verscheen in drie delen in De gids 1878 IV, 79-114; 1879 II, 193-236 en 1879 III, 101-137. De citaten staan in De gids 1879 II, 204 en De gids 1879 III, 133-134. Zie voor een vergelijking van Piersons opvattingen met die van de Tachtigers Perk, Kloos, Verwey en Van Deyssel: De Graaf 1952-1953 en Van Halsema 1996.
In De portefeuille 1879 werd met instemming gereageerd op Piersons voornaamste stellingen. (p. 55 en p. 114-118) en bij de verschijning van Emants’ Lilith legde Flanor/Vosmaer een relatie tussen het controversiële gedicht en Piersons oproep aan de jonge dichters. (De Nederlandsche spectator 1879, 337-339).

[p. 47]

beelden van Kloos. Pierson was Kloos vóór en het is aannemelijk dat Kloos kennis had van zijn opstellen over Swinburne toen hij zijn ‘In memoriam’ voor Perk schreef en de ‘Inleiding’ bij diens Gedichten.^16.

Rooses en Van Hall hadden een poëzieopvatting die weinig gemeen had met de opvattingen van Kloos. Hun voorkeur voor verhalende poëzie ging gepaard met weinig begrip voor de lyriek waarnaar Kloos' voorkeur uitging. Van Hall hanteerde metaforen die bij uitstek van toepassing zijn op verhalende dichtkunst en minder bruikbaar om lyrische poëzie te beschrijven. Zo wekken zijn kritieken de indruk alsof poëzie die in de eerste plaats een uiting van gevoelens is, buiten zijn perceptie viel. De onmogelijkheid om het genre adequaat te beschrijven, maakte het kennelijk nog ongenietbaar voor deze criticus. De afkeer van dergelijke lyriek maakte dat ook andere aspecten van de poëzieopvatting der Gids-redacteuren en -medewerkers haaks stonden op de ideeën van Kloos. De dichter bekleedde in de optiek van Van Hall en Rooses bij voorbeeld een veel bescheidener plaats dan de op een priester of zelfs God gelijkende dichter van Kloos. Waar Kloos aan de dichtkunst geen ander doel toeschreef dan de dichtkunst zelf, had met name Rooses een tamelijk pragmatische kijk op de literatuur. In zijn ogen diende de poëzie de Vlaamse cultuur en het Vlaamse volk te verheffen, zij stond in dienst van het Vlaamse nationalisme.^17. Juist op dit punt verschilde Kloos van mening met Pierson. Terwijl Pierson riep om poëzie waarin de grote maatschappelijke onderwerpen van de tijd werden bezongen, leek Kloos zich helemaal van de wereld te hebben afgekeerd, ‘eenzaam met zijn ziel onder de blauwe oneindigheid.’^18.

16. De mogelijke overeenkomsten tussen de opvattingen van Pierson en Kloos zijn in verschillende publicaties belicht. Een overzicht daarvan geeft Van Halsema (1996): Zijderveld 1935 ziet in het werk van Pierson al symbolistische tendensen, Kamerbeek 1947 reageert hierop en wijst vooral op de verschillen tussen Pierson en de Tachtigers; De Graaf 1953 ziet in Pierson toch weer een ‘Tachtiger avant la lettre’ (p. 196) en Van Halsema 1996 ten slotte, voegt aan dit overzicht zijn opvatting toe, waarbij hij meer dan de anderen rekening tracht te houden met veranderingen en ontwikkelingen in de poëzieopvatting van Kloos. Hij vergelijkt de Swinburne-opstellen van Pierson met Kloos' ‘Inleiding’ en komt tot drie punten waar overeenkomst zou bestaan: de aanval op de huiselijke dichtkunst; de veronderstelde eenheid van vorm en inhoud, ‘met bij Kloos anders dan bij Pierson, een tendens tot steeds sterker individualisering van die inhoud’ (p. 41), en ten derde de verheffing van de poëzie op het plan van de religie, waarbij hij aantekent dat Kloos' afkeer van het christendom door Pierson niet wordt gedeeld. Ten slotte vormt de bewondering voor de decadente dichter Swinburne ook nog een ‘trait d'union’ tussen Pierson en Tachtig.

17. Zie ook M. Somers 1990, in het bijzonder p. 234-235.

18. De laatste regel van het eerste deel van de ‘Inleiding’ (Perk 1999, 30).

De Nederlandsche spectator

Het weekblad De Nederlandsche spectator werd opgericht in 1860. Tot de eerste redacteuren behoorden onder meer Carel Vosmaer, de populaire novellenschrijver en schilder J.J. Cremer, en Gids-criticus R.C. Bakhuizen van den Brink. Ook Conrad Busken Huet was tijdens de beginjaren als vaste medewerker aan het blad verbonden, maar in later jaren sloeg zijn medewerking om in een uitgesproken - en wederzijdse - vijandigheid jegens het tijdschrift en met name jegens Vosmaer.^19.

Volgens de beginselverklaring beoogden de oprichters van de Spectator ‘het schoone verband tusschen Wetenschap, Kunst, en Schoone Letteren te bewaren’.^20. Om dat doel te verwezenlijken, werd in ieder nummer een hoofdartikel ‘over een of ander belangrijk

19. In het vorige hoofdstuk werd de invloed van deze verstoorde relatie op de literaire kritiek al beschreven. Zie voor Huets oordeel over de Spectator Busken Huet 1878, 504-514.

20. Zie over De Nederlandsche spectator Maas 1986.

[p. 48]

vraagstuk van den dag’ opgenomen. De rest van de acht pagina's werd gevuld met wetenschappelijke berichten en nieuwtjes, novellen en schetsen, kritieken en aankondigingen. Vooral de columnachtige rubriek ‘Vlugmaren’ verleende het tijdschrift zijn faam. In de periode 1860-1906 werd de rol van Flanor, de schrijver van de ‘Vlugmaren’, gespeeld door achtereenvolgens Gerard Keller (tot 1864), Carel Vosmaer (tot diens dood in 1888) en P.A.M. Boele van Hensbroek. De gloriejaren van Flanor én van de Spectator vielen samen met de periode- Vosmaer.

De Spectator verschilt van andere letterkundige en kunsttijdschriften uit die tijd door zijn aandacht voor politieke en maatschappelijke kwesties. Pas toen in 1877 De Amsterdammer werd opgericht, ondervond de Spectator flinke concurrentie, omdat De Amsterdammer een veel systematischer berichtgeving van politiek-maatschappelijke zaken combineerde met artikelen over kunst en letterkunde. De literaire kritiek was ondergebracht in een afzonderlijke rubriek, maar ook in de ‘Vlugmaren’ werd regelmatig bellettrie besproken. Naast Vosmaer leverden de volgende poëziecritici bijdragen aan de Spectator. Holda, pseudoniem van A.J.F. Clant van der Mijll-Piepers, Frits Smit Kleine, Arnold Ising, Olim - in het dagelijks leven H.L. Berckenhoff - de Vlaming P. Fredericq, W. Gosler en Willem Paap. De enkele kritieken die Kloos voor de Spectator schreef, zijn in het vorige hoofdstuk besproken.

Bij het overlijden van Jacques Perk schreef de door Vosmaer bewonderde Dante-vertaler en dichter Joan Bohl een lofdicht op Perks dichterschap, waarin hij de betreurde dichter ‘Dante's zoon’ noemde. In een voetnoot bij zijn gedicht verklaarde Bohl dat hij Perks poëzie vergelijkbaar vond met de Goddelijke Komedie. De eerste twee strofen van Bohls gedicht luidden: ‘Daar was dan eind'lijk Dante een zoon geboren,/Die, vroeg, van verre 't spoor zijns vaders drukte;/ In Neêrlands koren weer de harp liet hooren,//Wier godenslag Florence eens 't hoogst verrukte;/Een jonge reus, die, leerling der titanen,/Den lauwer plukte, die heroën smukte’.^21. De recensie van Perks gedichten door Holda was al even lovend. Zij prees Perk omdat hij zich als geen andere jonge dichter ‘zóó zeer meester over de taal en over de vorm’ betoonde. Hij was erin geslaagd de critica te verzoenen met de sonnetvorm, waarin zij doorgaans tezeer ‘der wetten dwang’ voelde, want Perks poëzie wekte de indruk dat ‘zijn eigen vrije wil de wetten heeft gesteld waaraan zijne gedichten gehoorzamen.’ Zij constateerde verder dat Perk de dichtkunst tot beeldende kunst verhief, net als Van Hall plaatste zij de dichtkunst kennelijk beneden de beeldende kunst.^22.

21. DNs 1882, 427.

22. DNs 1883, 39-40.

[p. 49]

In Spectator-kringen werd de poëzie geregeld met de beeldende kunst vergeleken. Olim, die in de jaren 1879-1880 het ‘Letterkundig overzicht’ schreef, noemde het gedicht ‘Bespied’ van Waalner (W.G. van Nouhuys) ‘eene schets met de verdienste van een schilderij’.^23. F. Smit Kleine bediende zich in zijn bespreking van Hemkes' Gedichten ook van schilderkunstige metaforen om de kwaliteiten van het werk te verduidelijken:

In dit bundeltje komen voortreffelijke verzen voor, die te gelijk onberispelijk zijn van vorm en opvatting. ‘Janmaat’ dat het veertigtal opent, is een volksmatig-huishoudelijk lied, dat zonder éen enkele platte uitdrukking, een goed-rond en natuurlijk tafereel uit het zeemansleven afbeeldt. ‘Afbeeldt’ zeg ik, omdat het versje wat voor de verbeelding roept, niet in nevelachtige omtrekken of fijne harseeringen, maar -naar den aard van het onderwerp- in flinke, forsche lijnen.^24.

Smit Kleine, Holda en Olim hechtten evenals Van Hall en Rooses veel belang aan de beeldende kwaliteiten van een gedicht, maar anders dan hun collega's bij De gids hadden zij geen moeite met lyrische, expressieve poëzie en toonden zij ook geen voorkeur voor verhalende dichtkunst.

De verschillende critici van de Spectator hanteerden meer overeenkomstige uitgangspunten bij hun beoordelingen. Naast de vergelijking van poëzie met schilderkunst, speelde het ‘meesterschap over de taal en de vorm’ in de besprekingen een grote rol.^25. Dankzij dit ‘meesterschap’ was Perk volgens Holda boven veel van zijn dichtende leeftijdsgenoten verheven. Een dergelijke benadering wijst erop dat men het dichterschap in de Spectator in ieder geval voor een deel als een ambacht beschouwde. ‘Meesterschap’ veronderstelt immers dat er sprake is van een leerproces om een vaardigheid te verwerven. Wanneer een jonge dichter blijk gaf van ‘meesterschap over de taal’, was dat een reden hem een groot dichter te noemen. Als zijn dichtwerk formele of taalkundige tekortkomingen vertoonde, was dat anderzijds voor deze critici geen reden het werk af te keuren. De ‘kleine feilen’ of ‘smetjes’ in het werk van jonge dichters wees men aan als een aanmoediging om het een volgende keer nog beter te doen. De aanwijzingen zouden zo tot een groter vaardigheid en uiteindelijk tot ‘meesterschap’ leiden.^26.

Toch bewonderden deze critici een dichter pas werkelijk wanneer de verworven kunstvaardigheid gepaard ging met een aangeboren dichterlijk gevoelsleven, of ‘dichterlijk gemoed’, datgene dus, wat voor Kloos in deze jaren eigenlijk de enige grond was om iemand

23. DNs 1879, 347.

24. DNs 1882, 330. Frits Smit Kleine leverde - net als veel van zijn collega's - bijdragen aan verschillende tijdschriften. Hij genoot bekendheid als oprichter en redacteur van vele tijdschriften, waaronder Quatuor (1869-1871), Spar en hulst (1872), De banier (1875-1880), De leeswijzer (1884-1886), later ook Woord en beeld (1896-1903) en Den gulden winckel (1902-1906). Ook publiceerde hij gedichten in vele tijdschriften, meestal vertalingen of bewerkingen. Hij correspondeerde met Marcellus Emants en onder anderen met hem richtte hij De banier op (Van Kalmthout 1993).

25. Enkele voorbeelden: Olim: ‘Getuigt niet deze compositie - een drama met maanlichteffect - van een meesterschap, hetwelk de gedachte, als had men hier met een aankomeling te doen, te eenemale uitsluit?’ (1879, 346); P. Fredericq; ‘hij ging aan Heine's leiband; maar reeds was hij meester over zijn taal’ (1881, 200); Holda: ‘Het geheele bundeltje draagt den stempel van eene vereeniging van hoogst gelukkige eigenschappen: meesterschap over de taal, meesterschap over den vorm en bovenal een in hooge mate dichterlijk gemoed.’ (1882, 121); Boele van Hensbroek roemde Fiore della Neve om zijn ‘meesterschap over de taal’ (1883, 135). Vosmaer drukte zich in zijn bespreking van twee in De gids verschenen gedichten van Couperus enigszins anders uit, maar de strekking was dezelfde: ‘Hier is reeds een rijkdom en verscheidenheid van taal, eene vaardigheid in de behandeling van het vers [...] die verbazing wekken.’ (1883, 368).

26. Zie bijvoorbeeld Vosmaers voornoemde bespreking van twee gedichten van Couperus: ‘Kleine feilen zijn hier, om ze in het voorbijgaan aan te stippen, uitdrukkingen als: rond de bruid, rond de taaflen; wijl voor terwijl; verbindingen als jublensvrij, dat dubbelzinnig is en hier vrij om te jubelen moet beteekenen; als dampenszoete spijzen, waar tusschen de twee woorden geen logiesch of oorzakelijk verband bestaat; als let voor belet.’ (1883, 368).

[p. 50]

een dichter te kunnen noemen. Het was voor Holda de reden om Fiore della Neve de ‘eerste plaats onder onze dichters’ te geven. Boele van Hensbroek onderschreef deze visie in zijn bespreking van Fiores Liana.^27. Voor Vosmaer en Smit Kleine was het gebrek aan dichterlijk gevoel een reden om Couperus voorzichtig te bekritiseren. Vosmaer schreef:

Ik ben bang voor de virtuositeit. Gewis, zonder schoonheid geene kunst, maar .... wat de ware poëzie maakt, is het hart. Die bron moet aan de verbeelding hare middelen, aan de techniek hare bedrevenheid verschaffen.^28.

Smit Kleine oordeelde als volgt over Een lent van vaerzen:

Voorloopig zij zijn levensregel: meer dichter, minder kunstenaar; dat wil zeggen: de zuivere toon des harten worde niet gesmoord in de verlokking van den wulpschen taalvorm; beiden: inhoud en vorm worden evenredig ontwikkeld.^29.

Smit Kleine deelde deze poëzieopvatting met Spectator-collega's zoals Holda, Boele van Hensbroek, Vosmaer, Olim en Gosler.^30. De enige criticus met een wat afwijkende visie op de dichtkunst, was de Vlaming Paul Fredericq, die in die jaren het werk van zijn landgenoot Julius Vuylsteke recenseerde. Het oordeel van Fredericq doet sterk denken aan de recensie van Max Rooses in De gids. Evenals Rooses bewonderde Fredericq de dichter vooral om diens Vlaams-gezindheid:

Dat de mensch Vuylsteke aan het ideaal van den dichter getrouw is gebleven, getuigt zijn gansche leven, gewijd aan de opbeuring en aan de beschaving van het verachterde Vlaamsche volk dat wellicht door niet één Vlaming sedert 1830 zoo ernstig, zoo hartstochtelijk en zoo vruchtbaar werd bemind.^31.

Fredericqs pragmatische poëzieopvatting was in de kring der Spectator-recensenten uitzonderlijk.^32. Over het algemeen stelden de critici van de Spectator geen beperking aan het soort gevoelens die in poëzie mochten worden uitgedrukt. Ook rekende men het niet tot de taak van de dichtkunst de mensheid, of een bepaalde groep mensen, te verheffen. Samengevat komt de poëzieopvatting van het merendeel der critici hier op neer: poëzie is een uiting van gevoelens. Een dichter onderscheidt zich van zijn medemensen doordat hij over een bijzonder gevoelsleven beschikt. Om daaraan uitdruk-

27. ‘Waar in een jong dichter ons de ster van het genie schijnt op te gaan, daar mogen wij hem verwelkomen als den man van wien wij in de toekomst veel verwachten. En wij hebben daartoe des te meer recht, als die zanger iemand blijkt te zijn met veel fantasie, met een warm hart en genoeg meesterschap over de taal om der hoop voedsel te geven, dat hij over haar eenmaal zal kunnen heerschen als onbeperkt gebieder.’ (1883, 135).

28. Flanor [Vosmaer], ‘Vlugmaren’, DNs 1883, 369.

29. F. Smit Kleine, ‘Louis Couperus’ Lent van vaerzen.’ DNs 1884, 340.

30. Olim schreef over Waalners Poëzie onder meer: ‘alles diep gevoeld en over het geheel onberispelijk uitgedrukt’ (1879, 346). Gosler oordeelde over Swarths Eenzame bloemen: ‘zoo innig gevoeld en zoo keurig, ja, dikwerf meesterlijk uitgedrukt (DNs 1884, 66).

31. Dr. Paul Fredericq, ‘Dichter Julius Vuylsteke’, DNs 1881, 199-203, citaat op p. 202.

32. Alleen Olim gaf op één plaats een soortgelijke visie op de dichtkunst. In zijn bespreking van Licht en schaduw van Gosler en Poëzie van Waalner spoorde hij de dichters aan niet teveel aandacht te besteden aan de droevige kant van het leven, omdat poëzie het leven dient te veredelen: ‘en wel verre dat het haar taak kan zijn ons gemoed met weerzin tegen dat leven te vervullen - moet zij juist trachten ons op te heffen uit den poel van verdrietelijkheden, waarin wij door onlust en tegenspoed misschien verzonken’. (‘Letterkundig overzicht’, DNs 1879, 346).

[p. 51]

king te kunnen geven, moet hij zich in de loop van zijn leven bekwamen. De ware dichter wordt in deze optiek dus als zodanig geboren én gemaakt.

Willem Paap debuteerde in 1881 in de Spectator met een opstel getiteld ‘Overeenstemming van vorm en gedachte’.^33. Aan de hand van enige dichtregels uit Vosmaers Amazone liet hij zien hoe in dit gedicht het (vrije) ritme de inhoud van de dichtregels ondersteunde, hoe de vorm van het gedicht samenhing met de inhoud en hoe dat alles door zorgvuldig overleg van de dichter tot stand was gekomen. Zijn conclusie stemde overeen met de poëticale opvattingen van de meeste Spectator-critici: een dichter diende ‘zijn gevoel onder de contrôle van zijn studie’ te houden:

Ook de dichter kiest meestal onbewust zijn vormen; maar voor hem is het eveneens wenschelijk, dat zijn verstand in staat is het werk van zijn gevoel te corrigeeren. Wil men zich groot houden met het woord inspiratie, - à la bonheure! Als men de volupté poétique maar niet zoozeer opdrijft, dat men, gelijk Bilderdijk van zich zelf zegt, ‘in zoete razernij’ zijn verzen ciseleert. Dat is gevaarlijk; want dan laat men zoo licht het woord razernij staan, waar een geheel andere term moest gekozen zijn.^34.

Paap liet zich daarmee kennen als een oplettende leerling van ‘den Griek Vosmaer’, met wie hij, net als Kloos en Perk, correspondeerde.^35.

In welke opzichten verschilden de opvattingen van Kloos van de hier besproken Spectator- critici? In de eerste plaats had Kloos volstrekt geen aandacht voor de ambachtelijke kant van het dichterschap, terwijl de techniek van het dichten voor zijn collega's wel een rol speelde in hun recensies. Een ander in het oog springend verschil met de kritieken die Kloos tot dan toe had geschreven, is de vriendelijke bejegening van iedere dichter, de welwillende toon die uit vrijwel iedere Spectator-kritiek klonk, vooral als het een jong talent betrof. Wanneer er al eens sprake was van afkeuring, dan formuleerde men dat steeds uiterst behoedzaam. In zijn brieven aan Kloos benadrukte Vosmaer ook steeds hoe belangrijk deze benadering voor hem was, terwijl Kloos van mening was dat waar gehakt wordt, nu eenmaal spaanders vallen. Spectator-critici klaagden niet zo luid als Kloos over de deplorabele staat waarin de Nederlandse dichtkunst zou verkeren. Dat past ook niet bij de in de Spectator gangbare toon. Smit Kleine schreef terloops over de ‘apathie’ waarin de Nederlandse dichtkunst was vervallen, maar vooral om te kun-

33. DNs 1881, 151-153.

34. DNs 1881, 153.

35. Zie over Paaps debuut Vis 1993. Al vier jaar eerder had Vosmaer in een opstel over vertalingen uit het Grieks betoogd dat in een vertaling de oorspronkelijke vorm gehandhaafd moet blijven omdat juist in de Griekse kunst vorm en inhoud één zijn (C. Vosmaer, ‘Homeros in Nederland’, De banier 1877 afl. 3, 1-52) (zie ook Maas 1986, 209).

[p. 52]

nen constateren dat die daaruit was opgewekt door de verschijning van de bundels van achtereenvolgens Honigh, Esser - beter bekend onder zijn schuilnaam Soera Rana - Pol de Mont, Van Loghem, Lütkebühl, Waalner en Coens.^36. Dat Perk in deze lijst ontbrak, kan worden verklaard doordat zijn gedichten toen nog niet waren gebundeld.

Er was een uitzondering op die Spectator-gewoonte om steeds een diplomatieke toon aan te slaan, en dat was Goslers bespreking van de ook door Kloos zo genadeloos neergesabelde bundel van Doedes.^37. W. Gosler, uitgever te Haarlem en dichter van één bundel, Licht en schaduw (1879) die in de Spectator maar liefst twee maal werd besproken, hekelde op ironische toon Doedes' huisbakken dichtkunst en de kleinburgerlijke vreugden die hij naar Goslers mening ook nog talentloos bezong.^38. Alleen Perk, die zijn bespreking van Honighs bundel Geen zomer slechts na strenge kuising door Vosmaer gepubliceerd zag, en Kloos zelf, oordeelden zo scherp over hun jonge mededichters in de Spectator. Beiden gaven het al gauw op onder Vosmaers strenge restricties voor de Spectator te recenseren. Gosler richtte in 1884 zélf weer een tijdschrift op, De leeswijzer.

36. F. Smit Kleine. ‘Gedichten van F.L. Hemkes’, DNs 1882, 330.

37. W. Gosler, ‘Jongste poëzie II’, DNs 1883, 348.

38. Olim, ‘Letterkundig overzicht’ X, DNs 1879 345-347, en Holda, ‘Allerlei-praatje’, DNs 1880, 73-75. Beiden oordeelden niet erg positief. Holda verweet hem opgeschroefd en daardoor soms onjuist taalgebruik, en gebrek aan ‘gedachte’. Olim had bezwaar tegen de eenzijdig droeve toon van Goslers werk.

De Amsterdammer

De Amsterdammer, Weekblad voor Nederland werd in 1877 opgericht door Taco de Beer, leraar Duits aan de ook door Kloos bezochte Amsterdamse H.B.S., en door M.G.L. van Loghem, beter bekend onder zijn dichtersnaam Fiore della Neve. Al na één jaar werd de plaats van De Beer ingenomen door Johannes de Koo, voormalige Betuwse predikant en verslaggever van Het vaderland.^39. Tot 1907 zou De Koo aan De Amsterdammer verbonden blijven. Van 1883 tot 1884 bekleedde Doorenbos de functie van redacteur letterkunde.

De Amsterdammer was een algemeen weekblad. Er was een rubriek gewijd aan letterkunde, maar het besteedde ook aandacht aan staatkunde, gemeentezaken, militaire zaken, beursberichten, veilingen en dergelijke; ook bevatte het een feuilleton en een rubriek ingezonden brieven. Hanot karakteriseert het blad als een ‘weekblad uit een tijd van kentering’: de letterkunderubriek bood niet alleen ruimte aan gevestigde literatoren, zoals J.A. Alberdingk Thijm, Busken Huet, Johannes van Vloten, Jan ten Brink, Justus van Maurik en M.G.L. van Loghem, maar ook aan hen die later de kern van De nieuwe gids zouden vormen: Frank van der Goes, Albert Verwey, Willem Paap, en niet te vergeten Kloos.^40. Ook Lodewijk van Deyssel schreef er regelmatig voor en van Frits Smit Kleine ver-

39. Zie over De Koo Hanot 1956 en Kralt 1982. Ook Kloos schreef over hem (Kloos 1986, 149-155).

40. Hanot rekent Van Loghem tot de oudere garde, de schrijvers van naam. Hoe onduidelijk de scheidslijnen soms lopen, blijkt juist bij de plaatsbepaling van Van Loghem: hij was een studiegenoot van Kloos en andere Tachtigers, medelid van het letterkundig genootschap ‘Flanor’, maar in zijn hoedanigheid als dichter, Fiore della Neve, werd hij door de Nieuwe gidsers tot het kamp van de ouderen gerekend, en zijn poëzie werd door hen geparodieerd. (Zie hoofdstuk 3, over de Julia-affaire). Van Loghem was ook redacteur van Nederland. Zie ook Apeldoorn 1948, 183.

[p. 53]

schenen er vele vertaalde en bewerkte gedichten en ook kritieken. Zo was De Amsterdammer meer dan de andere hier onderzochte tijdschriften een vrije tribune. Dat maakt het ook moeilijker een poëticale kleur of lijn in de uiteenlopende kritieken te onderscheiden. Duidelijk is in ieder geval dat de jongeren ruimschoots de gelegenheid kregen hun opvattingen over poëzie en kunst te ventileren. Zo nu en dan trad De Koo, net als Vosmaer in de Spectator, corrigerend op.^41. Over het algemeen echter stelde hij een kritische toon in de bijdragen aan zijn weekblad zeer op prijs.^42. Jongeren als Verwey en Van der Goes wisten zich door De Koo gesteund in hun streven naar vernieuwing, ook als De Koo hun poëzieopvatting niet deelde.^43.

Vijf dagen na de dood van Jacques Perk verscheen een zwartomrande necrologie in De Amsterdammer. ‘Deze jeugdige dichter’, aldus de anonieme auteur, ‘streefde het dichtende jonge Holland voorbij in diepzinnigheid en liefde voor het verhevene’. Evenals de critici van de Spectator zag de schrijver van dit in memoriam in Perk een veelbelovend talent dat helaas niet tot volle ontplooiing had kunnen komen. Perks talent openbaarde zich in de ‘verrassende stoutheid van vlucht en nu en dan in streelende schoonheid van vormen’. Diens dood werd door deze criticus te meer betreurd omdat Nederland weliswaar rijk was aan dichtende geesten, ‘maar aan echt poëtische naturen zóó arm’. De criticus sprak de hoop uit dat Perks beste werk spoedig gebundeld zou worden en besloot het bericht met twee gedichten van bewonderaars van Perk.^44.

Het ‘In memoriam Jacques Perk’ dat Kloos in de Spectator publiceerde, had een kleine polemiek tot gevolg, die voor een deel in De Amsterdammer gevoerd werd. Kloos' omschrijving van de groep ware poëzieliefhebbers als ‘eene kleine en stille gemeente’ had de ergernis opgewekt van Jan ten Brink.^45. In de Spectator schoot Vosmaer Kloos te hulp.^46. In De Amsterdammer reageerde Doorenbos op Ten Brink. Verwijzend naar de titel van Ten Brinks artikel: ‘Een kleine en stille gemeente’, attendeerde Doorenbos de auteur erop dat ook de inmiddels groot geworden gemeente van De gids indertijd door een kleine gesticht werd. Omdat er nog veel verbeterd kon worden aan de vaderlandse letterkunde was het volgens Doorenbos zo langzamerhand tijd dat men plaats maakte voor een jongere generatie.^47. Ten Brink diende Doorenbos van repliek in De Amsterdammer en in het Zondagsblad van Het nieuws van den dag:

hij leeraart, dat altijd in alle eeuwen een jong geslacht de ouderen heeft verschopt en dat - o, wonder! - in de Letteren de jongeren altijd beter waren dan de ouderen [...] en dat eindelijk Beets, Ten Kate en De Génestet tot oude wijven gepromoveerd

41. De Koos bezwaren tegen Kloos' kritische bijdragen gedurende
Doorenbos' afwezigheid als redacteur letterkunde, leidden er waarschijnlijk toe dat Kloos zijn medewerking aan De Amsterdammer beëindigde (zie ook hoofdstuk 1).

42. Zie Hanot 1956, passim.

43. Zie Hanot 1956, 333-334.

44. De Amsterdammer 1881, nr. 228, p. 4.

45. ‘De “kleine en stille gemeente” is zoo breed ontwikkeld op haar waereldstandpunt, stijgt zoo hoog in hare aesthetische vlucht, dat zij de brekebeenen: Beets, Ten Kate en De Génestet in éen adem noemt als drie stumpers van gelijke onbeduidendheid en oppervlakkigheid!’ (J. Ten Brink, ‘Eene kleine en stille gemeente’, Zondagsblad van Het nieuws van den dag 1881 nr. 48 (27 november)).

46. ‘Vlugmaren’, De Nederlandsche spectator 1881, 457-459.

47. De Amsterdammer 1881 nr. 232, p. 4.

[p. 54]

en naar het oûmannenhuis zijn gezonden door .... den heer Willem Kloos en de nog onbekende genieën, die met dezen het allernieuwste Jonge Holland uitmaken.^48.

Doorenbos reageerde vijf dagen later met een stuk in De Amsterdammer waarin hij de aantijgingen van Ten Brink trachtte te weerleggen.^49. Maar ook De Koo liet zich niet onbetuigd. Onder de titel ‘Een letterkundige Guiteau'schreef hij een quasi-aanval op het ‘In memoriam’ om zo het standpunt van Ten Brink te ridiculiseren:

Men verbiede luide teekenen van afkeuring, samenscholingen, en elk lid van de kleine en stille gemeente der samenzweerders zette men over de grenzen. Zoo regeert men het veiligst in de republiek der letteren, en zal 't streeven naar iets hoogers dan 't bestaande, naar iets - dat eigenlijk niet denkbaar is, van zelf verdwijnen.^50.

Toen ongeveer een jaar later Perks bundel Gedichten verscheen, werd die ook in De Amsterdammer besproken. Het was een van de weinige recensies waarin ook de ‘Inleiding’ ter sprake kwam. De anonieme recensent richtte echter alleen verwijten tot Kloos. De schrijver van de ‘Inleiding’ zou zich teveel door de dichter hebben laten inspireren. Om Perks poëzie ten volle te kunnen genieten, kon de lezer het volgens hem heel goed zonder de inleiding van Kloos stellen.^51.

In de jaren 1879-1885 schreven Busken Huet, Paap, Kloos, Verwey, J.A. Alberdingk Thijm, Smit Kleine en De Canter poëziekritieken voor De Amsterdammer. Ook verschenen er enige ongesigneerde besprekingen.

Albert Verwey, die Kloos eind 1881 leerde kennen, leverde vanaf 1882 bijdragen, de meeste ondertekend met de schuilnaam ‘Homunculus’.^52. De poëzieopvattingen van Verwey en Kloos stemden in grote lijnen overeen en ook Verweys retoriek doet sterk aan die van Kloos denken. De enige kwestie waarover Verwey in deze periode met Kloos van mening lijkt te verschillen, betreft het belang van de klank voor de dichtkunst. Volgens Verwey was er in het algemeen teveel aandacht voor de muzikale kwaliteiten van een dichtwerk, terwijl de beeldende kant meestal onderbelicht bleef.^53. Grote overeenkomsten vertoont hun visie op Fiore della Neve, hun betoogtrant en hun opvatting over dichterlijke taal. Evenals Kloos gebruikte Verwey het door anderen veelgeprezen Eene liefde in het zuiden van Fiore della Neve als pars pro toto voor de als geheel te veroor-

48. Dr. J. Ten Brink, ‘Jong-Holland in 1881’, Zondagsblad van Het nieuws van den dag 1881 nr. 50 (11 december).

49. W. Doorenbos, ‘Ten Brinks vergissingen’, De Amsterdammer 1881 nr. 234, 4. Dezelfde tekst verscheen op 16 december ook in Het nieuws van den dag. Voor een overzicht van de reacties op Kloos' ‘In memoriam’, zie Kralt 1982, 18-19.

50. De Amsterdammer 1881, nr. 234. Het stuk was niet ondertekend. Zie ook Kralt 1982, 19.

51. De Amsterdammer 1882, nr. 285, p.3-4.

52. Verwey 1995, 8. Zie Custers 1995, 59-64 en 335-343 voor een overzicht en een analyse van Verweys kritieken in De Amsterdammer en Hanot 1956.

53. De kwestie werd nogmaals aan de orde gesteld in de recensie ‘Gedichten van M. Coens’, De Amsterdammer 1883, nr. 366, p. 4, en bij die gelegenheid noemde Verwey Perk als een dichter die zich in dit opzicht gunstig onderscheidde van veel generatiegenoten.

[p. 55]

delen Nederlandse contemporaine dichtkunst, en maakte ook Verwey een uitzondering voor de gedichten van Perk.^54. Verweys gewoonte om de bespreking van een werk als een aanleiding te gebruiken om over verderstrekkende of meer algemene poëticale kwesties uit te weiden, doet denken aan de werkwijze van Kloos. Sommige kwesties die Verwey in die kritieken aan de orde stelde, zijn op andere plaatsen ook door Kloos besproken, zoals het bezwaar tegen dichters die zich van anderen overgenomen taal bedienden.^55.

Een van Verweys laatste bijdragen aan De Amsterdammer in deze periode is getiteld ‘Iets over Dichterlijke Taal en nog iets’. Dergelijke titels had Kloos eerder ook gegeven aan zijn bijdragen aan De Amsterdammer, de strekking van dit artikel van Verwey is later door Kloos vrijwel ongewijzigd in zijn ‘Literaire kronieken’ verwerkt.^56. De centrale gedachte in Verweys stuk is dat in de loop der tijd de overeenkomst tussen wat bedoeld is en wat verwoord is, allengs minder precies is geworden. De eerste sprekende mensen moesten voor ieder nieuw ding een nieuwe uitdrukking vinden die een exacte verbeelding gaf van het bedoelde. Bijgevolg waren de eerste taalgebruikers ook allen dichters. Toen spreektaal schriftelijk werd vastgelegd, ging de frisheid en de oorspronkelijkheid van iedere verwijzing verloren. Het woord werd een teken waarvan de inhoud op een afspraak berustte. Zo ontstond een onnatuurlijke, in het jargon van Kloos en Verwey ‘dichterlijke’, dat wil zeggen retorische, taal. Verwey pleitte voor oorspronkelijkheid en frisheid in de dichtkunst en zette zich af tegen de hoge waardering van de traditionele dichterlijke taal.^57.

Willem Paap en Frank van der Goes kregen het in De Amsterdammer aan de stok met oudere collega's. In 1881 raakten J.A. Alberdingk Thijm en Willem Paap in discussie over de beschouwing ‘Overeenstemming van vorm en gedachte’, die Paap in de Spectator had gepubliceerd.^58. Thijm greep de gelegenheid aan om zijn vijandschap met Vosmaer te bestendigen door diens pupil en bewonderaar Paap belachelijk te maken, en in één moeite door ook Vosmaers dichterlijke kwaliteiten in twijfel te trekken. In zijn artikel ‘Prozodische ontdekkingen’ beargumenteerde Thijm dat de inhoud van de door Paap geanalyseerde versregels uit Vosmaers Amazone onzinnig was.^59. Ook over de vorm van het werk was Thijm niet enthousiast: door het gebrekkige metrum - het door Paap juist zo geprezen vrije ritme - kon het werk volgens Thijm onmogelijk als poëzie en alleen als proza beschouwd worden. Met gebruikmaking van enige regels uit het werk van de beruchte acht-

54. ‘Fiore della Neve: Een liefde in het Zuiden’ De Amsterdammer 1881, nr. 273, 4.

55. Kloos, ‘Iets over Dichters. Naar aanleiding van “Een dag van weelde” door Louis Couperus, opgenomen in “De Gids” van Januari 1884’, De Amsterdammer 1884, nr. 347, 7-8 en nr. 348, 5-6.

56. Kloos, ‘Literaire kroniek II (Mr. Joan Bohl en J. Winker Prins)’ uit 1886 en ‘Literaire kroniek XXII (Herman Gorter)’ uit 1888. Zie voor de bespreking van deze stukken hoofdstuk 3 van dit boek.

57. ‘Iets over Dichterlijke Taal en nog Iets’, De Amsterdammer 1884, nr. 372, p. 4-5. Verweys visie op het ontstaan van de taal is allerminst origineel en kent een traditie waarvan de bron gezocht moet worden in de Abhandlung über den Ursprung der Sprache die Herder ruim een eeuw voordien publiceerde. In Nederland had ook Jacob Geel zich op een dergelijke wijze over het ontstaan van de taal uitgelaten. In de ‘Voorrede van den tweeden druk’ van ‘Het proza’ uit 1840 schrijft Geel: ‘Wij maakten reeds verzen, wanneer vrij de taal nog niet in onze magt hadden, om alles uit te drukken wat wij gevoelden of ontwerpen wilden, en door de vrijheid der voorstelling ons scheppingsvermogen te oefenen. Wij zijn aan de stoffe blijven hangen, en de manier heeft ons talent versnipperd. Wij hebben ons aan een band gelegd, die de ontwikkeling van het genie verhinderd heeft’ (Geel 1911, 165). Zie over dit primitivisme ook Johannes 1992, 78-80 en Oosterholt 1998, 145-147.

58. Deze is in de voorgaande paragraaf besproken.

59. De Amsterdammer 1881, nr. 203.

[p. 56]

tiende-eeuwer Willem van Swaanenburg parodieerde Thijm de wijze waarop Paap een overeenstemming tussen de vorm/klank en de inhoud/gedachte suggereerde.

Paap reageerde in het eerstvolgende nummer van De Amsterdammer.^60. Hij liet nog eens zien hoe een adequaat gehanteerde rijmklank de inhoud of de gedachte van een dichtregel kan versterken en dat een rijmwoord dat niet samenhangt met de inhoud van de regel onzinnig en overbodig is. Ten slotte beklaagde Paap zich over de toon die ouderen als Thijm aansloegen tegen jongeren die een afwijkende kunstopvatting hadden. Een jaar later viel Frank van der Goes hem daarin bij. In zijn opstel ‘Hoog en wonderlijk’ verwonderde ook hij zich over de ironische reacties van vele oudere critici op publicaties van jongeren.^61. Hij verzocht die oudere heren hun bezwaren eindelijk eens toe te lichten.

Kloos, Verwey, Paap en van der Goes, die zich later in de redactie van De nieuwe gids zouden verenigen, konden in De Amsterdammer dus tamelijk ongehinderd hun opvattingen ventileren. Zoals terzijde blijkt uit de discussie tussen Paap en Thijm waren er niettemin ook heel andere geluiden te horen. De verrichtingen van de jongeren werden ook in De Amsterdammer met zekere argwaan gevolgd. In de jaren 1879-1885 werd de kritiek op de literatuuropvatting van de jongeren nog tamelijk zijdelings, maar op niet mis te verstane wijze geformuleerd, zoals in de bespreking van Emants' Godenschemering. De anonieme recensent prees de verhevenheid van de inhoud van het werk en haalde uit naar de verwerpelijke ‘vormendienst’ waaraan jongere dichters zich te buiten zouden gaan.^62. Met instemming verwees de recensent naar Max Rooses' hiervoor besproken essay ‘De jongste richting in de Zuid-Nederlandsche letterkunde’.

Ook ‘Scaramouche’ (M.G.L. van Loghem) uitte in een terzijde kritiek op de opvattingen van de naamloze groep dichters die doorgaans als ‘jongeren’ werd aangeduid. In zijn recensie van de bundel Blauwe bloemen van Hélène Swarth, die de dichteres had opgedragen aan de toen pas gestorven Jacques Perk, complimenteerde hij de dichteres ermee dat zij de bijzondere stijl van Perk niet navolgde:

Dit blijkt toch onmogelijk te zijn; wat bij hem oorspronkelijk, krachtig, dantesk was, scheen tot heden bij zijne navolgers zoo duister en met voorbedacht bizarre, dat het voorbeeld haar wel moest afschrikken. Na de passende hulde is Hélène dan ook haar eigen weg gegaan.^63.

60. ‘De heer Alberdingk Thijm’, De Amsterdammer 1881, nr. 204.

61. De Amsterdammer 1882, nr. 255.

62. ‘M. Emants, Godenschemering’, De Amsterdammer 1883, nr. 337, p.6.

63. ‘Blauwe Bloemen door Hélène Swarth’, De Amsterdammer 1885, nr. 393, p. 7-8.

[p. 57]

Swarth had in De Amsterdammer inmiddels al een fraaie reputatie opgebouwd. Zij publiceerde er regelmatig gedichten en haar debuut Eenzame bloemen werd in 1884 lovend besproken. Thijm schreef tezelfdertijd een lofdicht op de dichteres.^64. De beoordeling van Van Loghem was nogal zuinig. Hij prees Swarth om haar ambachtelijke kwaliteiten, maar achtte haar niet in staat werkelijke ontroering op te wekken met haar gedichten: ‘zelden treft haar gedicht zóó, dat het u de tranen zou ontlokken, waarvan zij spreekt, maar het vertelt toch welsprekend van geluk en smart, van hoop en teleurstelling.’ Het opwekken van gevoelens was voor Van Loghem kennelijk een zwaarwegend criterium bij de beoordeling van poëzie. Het is daarom verbazingwekkend dat hij uitgerekend voor Couperus, die wel eens als een kille vormvirtuoos werd beschouwd, zo'n bewondering had. Die bewondering ging zelfs zover dat Van Loghem Couperus op voorhand de grootste dichter van het laatste kwart van de negentiende eeuw noemde.^65.

Thijm trad voor de dichteres in het krijt: in een tweedelige kritiek veegde hij de vloer aan met het werk van Couperus.^66. De titels van de verschillende afdelingen van de bundel Een lent van vaerzen noemde hij smakeloos, de inhoud van de gedichten onzinnig en onlogisch, en de veelgeprezen kunstvaardigheid van Couperus reduceerde hij tot een reeks verkeerde nieuwvormingen en onjuiste samenstellingen, taalfouten en ‘vormvlekjens’. Voorts wees hij op enige vergrijpen ‘tegen het wezen van het rijm’. Couperus was in Thijms ogen een overschatte dichter, die nog veel zou kunnen leren van het werk van onder anderen Swarth en ironisch genoeg Fiore della Neve.^67.

De kritiek op het werk van de jongere dichters had in De Amsterdammer en andere tijdschrifen doorgaans betrekking op de vermeende overmatige aandacht die dichters aan de vorm van hun werk zouden besteden, terwijl zij tegelijkertijd de inhoud zouden verwaarlozen. De inhoud van hun poëzie werd door deze critici meestal gekenmerkt als een ziekelijke aandacht voor futiele en zeer persoonlijke stemmingskwesties of zielsaangelegenheden. De vaakgenoemde ‘duisterheid’ van de moderne poëzie zou echter volgens anderen juist veroorzaakt kunnen zijn door een te geringe aandacht voor de vorm.

In een dialoog getiteld ‘Een gesprek onder de parapluie’ werd de verhouding tussen vorm en inhoud in de kunst nog eens en op dezelfde verwarrende wijze aan de orde gesteld.^68. Een niet nader benoemde ik-figuur spreekt daarin met zijn vriend Thermos, in wiens standpunt men dat van de jongere dichters herkent, over de

64. Eenzame bloemen werd besproken in De Amsterdammer 1884 nr. 345, p. 5-6. In nummer 342, p. 7 verscheen Thijms lofdicht.

65. ‘Louis Couperus, Een lent van vaerzen’, De Amsterdammer 1884 nr. 370, 4-5.

66. Alb. Th., ‘Een Lent van Vaerzen, door Louis Couperus’, De Amsterdammer 1884, nr. 384, p. 7-8 en nr. 385, p. 7-8

67. Thijm vergiste zich in de identiteit van Scaramouche. Hij veronderstelde dat het Smit Kleine was en zo viel hij met deze kritiek de criticus Van Loghem aan terwijl hij de dichter Van Loghem blijkbaar juist zeer waardeerde.

68. De Amsterdammer 1884 nr. 340, 4 en 1885, nr. 341, 5-6. Het genre van de dialoog werd in de negentiende eeuw graag beoefend. De dialogen van Jacob Geel zijn beroemde voorbeelden. Zie Van den Berg 1998 over de historische achtergrond van het genre en de relatie van Geels dialogen met de platonische dialoog.

[p. 58]

ode aan de huwelijkstrouw uit Vondels Gijsbreght. De ik-figuur had bezwaar tegen de te korte laatste regel van de ode (‘Noch lijkt zoo groot’) en noemt dit een tekortkoming, een blijk van technisch onvermogen. Thermos riposteert dat alleen schoolmeesters zonder enig gevoel voor poëzie vitten op dergelijke onbelangrijke vormkwesties:

Denk je dat een dichter op zulke kleinigheden moet letten? Hij schrijft niet voor schoolmeesters. Hij moet een gevoel opwekken, een stemming te weeg brengen, en als hij dat doet, dan krijgen ook die verzen beteekenis voor je, waar jelui niets in ziet. Maar als je van woord tot woord gaat vragen: is dat wel goed, zit dáár wel wat in? - dan is het godsonmogelijk om dat gevoel ooit te krijgen, en het vers mooi te vinden. [...] Je moet vatbaar zijn om te gevoelen, en dan smaak je het verheven genot in des dichters eigen stemming te geraken, met hem mede te voelen, en even hooge oogenblikken te doorleven, als de dichter zelf doorleefde, toen de Muze hem vóórzegde. En wanneer de Muze zelf niet op zulke dingen lette, dan zal je me toch wel moeten toestemmen, dat het aan jouw onvatbaarheid ligt, als je van zulk een heerlijk gedicht geen genot hebt. Je neemt me toch niet kwalijk dat ik zoo openhartig spreek?

Wanneer Thermos een slechte uitvoering van de Mondscheinsonate veroordeelt, is dat voor de ik-figuur aanleiding Thermos op dezelfde gronden te bekritiseren: waarom zou je bij zo'n uitvoering op de details letten, als het om de weergave van het gevoel gaat? Thermos verdedigt zich door te wijzen op de onvergelijkbaarheid van scheppende en uitvoerende kunst. Toch komt hij er uiteindelijk niet uit. De ik-figuur die het standpunt huldigt dat een gedicht op formele gronden bekritiseerd mag worden en dat een dichter zich meester over de vorm moet tonen, komt als winnaar uit de discussie.

De kritiek op de moderne poëzie die ook in deze dialoog doorklonk, was nogal paradoxaal: men verweet de jonge dichters tegelijkertijd te weinig én te veel aandacht aan formele kwesties te besteden. Het achterliggende bezwaar van degenen die de moderne dichtkunst bekritiseerden, was dat dergelijke poëzie onverstaanbaar zou zijn voor een groter publiek. Deze ondoorgrondelijkheid, of ‘duisterheid’, werd volgens sommige critici veroorzaakt door een te geringe aandacht voor de vorm, terwijl anderen het juist weten aan een overmatige aandacht voor de vorm. Dat poëzie een zaak van weinigen voor weinigen zou zijn, zoals Kloos betoogde, was voor beide soorten critici onverteerbaar.

[p. 59]

De poëziebeschouwing en -kritiek in De Amsterdammer is nog moeilijker onder een bepaalde noemer te brengen dan die in De gids of de Spectator. De Amsterdammer bood een staalkaart van de poëzieopvattingen die in deze periode in de tijdschriften bestonden: van een uitgesproken behoudend Gids-standpunt tot een vooruitstrevend Nieuwe gids-standpunt.

De positie van Perk in de tijdschriftkritiek lijkt inmiddels duidelijker te worden: zijn poëzie werd niet geassocieerd met het werk van de jongeren. Men beschouwde hem als een opzichzelfstaand fenomeen. Volgens sommigen was hij een weergaloze dichter, wiens werk de Nederlandse dichkunst tot grote hoogte bracht. Kloos was echter de enige die zo uitgesproken verkondigde dat met Perk een nieuw tijdperk in de poëzie was aangebroken.

De portefeuille

Een jaar nadat Taco de Beer de mede door hem opgerichte Amsterdammer had verlaten, richtte hij een nieuw weekblad op: De portefeuille, deze keer samen met Doorenbos, die evenals De Beer aan uiteenlopende tijdschriften meewerkte. Op 5 april 1879 verscheen het eerste nummer. Aanvankelijk droeg het blad als ondertitel ‘Kunst- en Letterbode’, later gewijzigd in ‘Weekblad, gewijd aan Kunst en Letteren’. Het blad richtte zich, anders dan de Spectator en De Amsterdammer die een algemeen karakter hadden, specifiek op de kunst.

In de tweede jaargang is een lijst met medewerkers opgenomen. Daar zijn vele namen bij die in de hiervoor besproken tijdschriften ook een rol speelden: de letterkundigen Jan ten Brink en Allard Pierson, de Shakespeare-vertaler L.A.J. Burgersdijk; de dichter en uitgever W. Gosler, die in 1884 in conflict zou raken met De portefeuille nadat hij zelf De leeswijzer had opgericht.^69. Voorts de dichters M.G.L. Van Loghem, die de ‘Fransche leestafel’ verzorgde, C.L. Lütkebühl, Pol de Mont, F.L. Hemkes, W.G. van Nouhuys, beter bekend als Waalner, en de veelgeplaagde N.D. Doedes; Spectator-redacteuren Gerard Keller en W.P.C. Knuttel; M.A. Perk - de vader van Jacques -, J.A. Alberdingk Thijm en de taalkundige en spellingshervormer R.A. Kollewijn. Zij zouden allemaal hun medewerking hebben toegezegd, maar in de jaargangen 1879-1885 trof ik vrijwel alleen anomieme recensies en beschouwingen aan. Kennelijk hoopte de redactie door de publicatie van deze indrukwekkende lijst het blad meer aanzien te geven dan het in werkelijkheid genoot.

69. De portefeuille betichtte Gosler ervan artikelen uit andere bladen zonder bronvermelding in zijn eigen tijdschrift te publiceren. (De portefeuille 1884-1885, 190-191).

[p. 60]

In de jaren 1879-1885 waren verschillende beschouwingen aan poëzie gewijd en in twee daarvan was het uitgangspunt dat het met de Nederlandse dichtkunst slecht gesteld was. Terwijl de anonieme auteur van ‘De poëzie! Wat zullen wij ermee doen?’ de oplossing zocht in het versterken van het dichterlijke dat in ieder mens aanwezig is, verwachtte De Beer het heil van een ‘letterkundige omwenteling, langzaam voorbereid’, die zijns inziens ‘werkelijk in aantocht’ was’.^70. Een half jaar nadat De Beer dit geschreven had, verscheen een anonieme, vierdelige beschouwing getiteld ‘Onze dichters’. Het stuk kan worden beschouwd als een aanvulling op De Beer. Het gaf een overzicht en een karakteristiek van de dichters die in de voorgaande jaren debuteerden:

In Noord- en Zuidnederland verspreid en meerendeels door persoonlijke kennismaking of levendige briefwisseling aan elkaar verbonden kunnen we van deze jonge dichterschaar noemen: Beernaert, Coens (ps.), Coopman, Fiore della Neve (ps.), Florentyn (ps.), Gosler, Hemkes, Kloots [!], Lovendaal, Lütkebühl, de Meester, Jacques Perk, (helaas overleden) Pol de Mont, Albrecht Rodenbach, (al te vroeg gestorven) de la Montagne, Velthuis, Verwey, de Vos, Waalner (ps.), Wazenaar (Dr. Arn. De Vos).^71.

Het wekt enige verwondering dat Couperus en Swarth op de lijst ontbreken, terwijl dichters die in andere Nederlandse tijdschriften nooit gerecenseerd werden, zoals Beernaert, Velthuis, De Vos en Wazenaar, hier juist wél voorkomen. De meest veelbelovende of meest besproken dichters in de rij waren volgens de schrijver van deze beschouwing Pol de Mont, Fiore della Neve en Lütkebühl. De laatste had zijn ereplaats vermoedelijk te danken aan het feit dat hij medewerker van De portefeuille was, een bekend dichter was hij zeker niet. De uitverkiezing van De Mont en Fiore della Neve gaf al aan in welke richting de poëzieopvatting van de anonieme criticus ging: een voorkeur voor verhalende, verstaanbare poëzie, geschreven in zedelijke en welluidende taal, met inachtneming van de regels van de prosodie. Het volgende citaat, ontleend aan een recensie van poëzie van De Mont en Fiore della Neve, is illustratief voor een dergelijke opvatting:

Liefde en bewondering voor de natuur, voor de moeder, voor kinderen, voor moedertaal en vaderland, vooral ook voor schoone vrouwen, ziedaar den grondtoon van zijn [De Monts] lied, met groote vrijheid in de keus van onderwerpen, welluidende taal om

70. ‘De poëzie! Wat zullen wij ermee doen?’ verscheen in De portefeuille 1879, 209-210. De Beers beschouwing verscheen in twee delen. Deel 1 is getiteld: ‘De richting in de dichtkunst’ en verscheen in De portefeuille 1881, 37-38. Deel 2 heet: ‘De toekomst onzer dichtkunst’ en verscheen in dezelfde jaargang op p. 45-47.

71. De portefeuille 1882, 177-180; 185-187; 193-194 en 209-211: 177.

[p. 61]

't even of 't woord aan de eene of de andere zijde der landsgrens thuis behoort, of 't in de stad of ten platten lande gebruikelijk is, vrijheid in de keus van maat, een en ander maal met bedenkelijke afwijking in het metrum, ziedaar wat woord en vorm aangaat de karaktertrek.^72.

In de ogen van Kloos en diens geestverwanten, moet dit een tamelijk behoudende opvatting zijn geweest. De recensent die hier aan het woord was, zag dat heel anders, hij wekte de indruk dat de verhalende gedichten van De Mont en Fiore veel moderner waren dan de lyrische poëzie waar de Tachtigers de revolutie mee dachten te ontketenen. Interessant is ook de visie op het ware dichterschap die met dit standpunt samenhangt:

De vooruitgang, waarop de negentiende eeuw zich verheft, bleef in onze dagen zonder uitwerking op het epos en het drama, en geen wonder. In den aanvang dezer eeuw was meer dan ooit als waarheid aangenomen, dat de dichter geboren maar niet gemaakt wordt, en de lyrische poëzie had hare zusteren verdrongen. Bezieling alleen is echter niet voldoende voor epos of drama - naast gevoel en verbeelding is groote oefening, kennis van compositieleer en een rijke voorraad stof noodig. Dat alles is bij de samenstelling van het voor ons liggende episch dichtstuk [Eene liefde in het zuiden] aanwezig, en er kan dus nog sprake van zijn, in Nederland epische poëzie te schrijven en te lezen.^73.

In een voetnoot bij deze passage leek de criticus zich rechtstreeks tot Kloos en de zijnen te richten toen hij opmerkte dat het onjuist is te veronderstellen dat de dichter regels en wetten maakt op het ogenblik dat het gedicht ontstaat. De dichtkunst zou zich ook wel heel merkwaardig onderscheiden van andere kunsten zoals de schilder-, bouw-, beeldhouwkunst en muziek waarvoor technische bekwaamheid onontbeerlijk is.

Aan het werk van Kloos, Verwey en Perk wijdde hij slechts enkele regels. Kloos, hier consequent ‘Kloots’ genoemd, kreeg een aparte vermelding vanwege: ‘Al die jammerklachten over levenszatheid’ die bij hem van alle jonge dichters het luidst weerklonken, Verweys werk achtte hij te fragmentarisch. Perks dichtwerk karakteriseerde hij als duister ‘door al te vrije woordschikking of zonderlinge woordenkeus’.^74.

In dezelfde jaargang besprak Taco de Beer de Gedichten van Perk en hij kwam tot een ander oordeel. Hij prees het ‘kunstenaarswerk zoowel naar vorm als naar inhoud’, Perks ‘dichterlijk en liefheb-

72. De portefeuille 1882, 180.

73. De portefeuille 1882, 209.

74. De portefeuille 1882, 178-179.

[p. 62]

bend hart’ en diens ‘diepe gedachtengang’ omtrent ‘ernstige vraagstukken’. Niet alleen Vosmaers voorrede kreeg lof, ook Kloos' ‘Inleiding’, die hij ‘een keurige esthetische studie over het wezen der poëzie en de beteekenis van het sonnet’ noemde^75.. Meer waardering voor zijn inspanningen zou Kloos niet krijgen in de contemporaine tijdschriftkritiek.

Het standpunt van De Beer vond nauwelijks weerklank in de overige recensies die in deze jaren in De portefeuille verschenen. Met uitzondering van een tamelijk positieve bespreking van Emants Lilith, die vermoedelijk aan Doorenbos toegeschreven moet worden,^76. klonk uit de recensies een zelfde behoudende opvatting als in het hiervoor besproken ‘Onze dichters’.^77.

Het is niet mogelijk De portefeuille met een bepaalde poëzieopvatting te identificeren. Daarvoor liepen de meningen van De Beer en zijn medewerkers te ver uiteen. Als criticus kreeg Kloos er meer waardering dan in enig ander tijdschrift; als dichter werd hij er, net als in verschillende andere tijdschriften, niet gewaardeerd.

75. ‘Berichten’, De portefeuille 1882, 291-295. Het stuk is niet ondertekend, de auteur (De Beer) is door Stuiveling geïdentificeerd. (Zie de Briefwisseling Vosmaer-Kloos, p. 187). Zie ook Stolk 1999, 236.

76. De bespreking verscheen in De portefeuille 1879, 273-275. Naast lof heeft de anonieme criticus ook bezwaar tegen het werk, omdat Emants er niet in geslaagd zou zijn er een volledige levensbeschouwing in te verwerken. De verwijzingen naar de Griekse, germaanse en christelijke mythologie doen vermoeden dat de criticus Doorenbos is.

77. Men had bijvoorbeeld grote bewondering voor de bundel Geen zomer van Honigh en voor de poëzie van Beets (De portefeuille 1881, resp. 333 en 432). Lütkebühl prees Waalners Gedichten en gedachten vanwege de ‘zuivere vormen’ waarin de rijkdom van gedachten is gegoten (De portefeuille 1882, 349-350).

Het leeskabinet

Het leeskabinet verscheen voor het eerst in 1834. De illustraties maakten het tot een duur, maar vooral in leesgezelschappen veelgelezen blad. Het tijdschrift verscheen maandelijks en gaf niet alleen boekbeoordelingen, maar hield de lezer ook op de hoogte van wetenschappelijke ontwikkelingen en wetenswaardigheden op het terrein van kunst en letterkunde in binnen- en buitenland.^78.

Van 1880 tot 1886 was D.F. van Heyst hoofdredacteur. Voor zover ik kan nagaan schreef geen van de medewerkers en recensenten ook voor andere tijdschriften. De redactie van Het leeskabinet stond dus geheel buiten de letterkundige coterie die zich in de hiervoor besproken tijdschriften manifesteerde. Het is daarom denkbaar dat de visie van Het leeskabinet op contemporaine poëzie afweek van die van meer invloedrijke tijdschriften. Men hoefde immers geen rekening te houden met kwesties en belangen die op de achtergrond van deze tijdschriften meespeelden.

De beoordeling van Perks Gedichten verschilde echter nauwelijks van de hiervoor besproken recensies: N.J.B. noemde het grootste deel van de 72 sonnetten ‘volmaakt in hun soort’. Perks voornaamste kwaliteiten waren: ‘fantasie, de hoofdvoorwaarde om op den naam van dichter aanspraak te maken’, en ‘fijnheid van opmerking en meesterschap over de taal, dat hem slechts enkele malen begaf.’ N.J.B. had ook enige bezwaren tegen de Gedichten en die klonken al even bekend:

78. Zie ook Hemels en Vegt 1993, 276-278.

[p. 63]

En toch, - de heeren Vosmaer en Kloos wijzen er herhaaldelijk op - de poëzie van Perk is geen poëzie voor allen: dikwerf, niet altijd, moet men met inspanning zoeken naar de gedachte, Che s'asconde/ Sotto il velame degli versi strani.^79. Niet steeds is de gedachte even gemakkelijk te vinden als in het voortreffelijke Sonnet ‘Wilg en Popel’, waar een oude gedachte uitstekend in een nieuw dichterlijk kleed gehuld is. Veel, zeer veel wordt aan het ‘nafantaseeren’ der lezers overgelaten. Toch moet mij de bescheiden opmerking van de lippen, dat niet steeds al die moeite en inspanning beloond wordt.

N.J.B. prees Perk om zijn jeugdig idealisme, zijn liefde voor al wat schoon en goed is, en noemde de publicatie van zijn gedichten om die reden een lichtpunt in de tijd waarin zo velen ‘hun would be pessimistische levensbeschouwing ook in hun werken aan anderen opdringen.’^80. In de recensie die dichter en schrijver J.M.E. Dercksen schreef van Fiore della Neves Eene liefde in het zuiden, werd op dezelfde wijze uitgehaald naar het kringetje van jongere critici:

dat zich, met een merkwaardig sans gène, veroorlooft het oordeel uit te spreken over mannen die boven zijn oordeel zijn verheven en kunstvoortbrengselen, welke, ofschoon niet vlekkeloos, toch heel wat meer verstand en hart eischen om in het leven te worden geroepen, dan de jeugdige beoordeelaars te zamen bezitten.^81.

Gezien het tijdstip is Albert Verwey de enige jeugdige criticus die Dercksen zou kunnen bedoelen. Diens oordeel over Fiore della Neve was weliswaar niet zeer positief, maar zijn toon ook beslist niet brutaal of ‘ongegeneerd.’ De ergernis van Dercksen leek daarom meer op een plichtpleging die in vele kritieken van ouderen in deze tijd gemaakt werd: men sloot de rijen door zijn verontrusting over het jongere geslacht uit te spreken. Over de kwaliteiten van Fiore della Neve weidde Dercksen overigens nauwelijks uit. Hij noemde Eene liefde in het zuiden ‘zoo schoon, zoo afgewerkt, zoo gevoelvol, in éen woord zoo meesterlijk geschreven, dat wij aan een mystificatie denken.’

De recensies in Het leeskabinet vertoonden een consensus die men in andere tijdschriften niet tegenkwam. De hoge waardering voor Fiore della Neve bleef constant, en ging zoals verwacht kon worden, gepaard met een al even grote bewondering voor het werk van Pol de Mont.^82.

Het ligt in de lijn der verwachtingen dat de poëzie van Hélène Swarth in Het leeskabinet niet gewaardeerd werd. Wie een voorkeur had voor de verhalende poëzie van De Mont en Fiore della Neve zal

79. ‘Hetgeen zich schuilhoudt achter de sluier van die vreemde verzen.’

80. N.J.B., ‘Jacques Perk. Gedichten.’ Het leeskabinet 1883, Bibliographisch album, 37-40.

81. J.M.E. Dercksen, ‘Eene liefde in het zuiden. Gedichten van Fiore della Neve.’ Het leeskabinet 1882, Bibliographisch album, 20-22, citaat op p. 20.

82. In een recensie waarin Fiores Van eene sultane tegelijk besproken werd met De Monts Idyllen en andere gedichten hield criticus W.L. het dichterlijk tandem ten voorbeeld aan de minder getalenteerde broeders en zusters. Zij hadden volgens W.L. met elkaar gemeen: ‘juistheid van maat en waarheid van taal, maar vooral zangerigheid van toon en keurigheid van uitdrukkingen.’ Aan Pol de Mont werd verder een ‘fijngevoelig hart en dichterlijke geest’, ‘een open oog voor wat daar omgaat in het menschelijke leven’ toegeschreven. Zijn dichtwerk werd geprezen om de ‘verkwikkende invloed die het uitoefent op ieder voor het ware en schone vatbare gemoed’ (Het leeskabinet 1885, Bibliographisch album, 133-134).

[p. 64]

immers weinig bewondering opgebracht hebben voor de lyriek van Swarth. Het bezwaar dat Johanna Badon Ghyben tegen haar Eenzame bloemen had, luidde inderdaad dat het allemaal wel mooi klonk, maar dat het nergens over ging: ‘overvloeiende van klanken, arm aan gedachten’. Swarths gevoelsleven was zwak en in de natuur zag zij slechts de oppervlakte, aldus de critica.^83.

De lyriek van Swarth was een tamelijk nieuw verschijnsel in die tijd. Voor velen stond de dichtkunst min of meer gelijk met huiselijke verzen, gelegenheidspoëzie en lange, verhalende gedichten. De lyrische dichtkunst viel daarbij uit de toon. De sonnettencyclus van Perk, waarin over het ontstaan en het verloop van een liefde verhaald werd en waarin natuurbeschrijvingen zo'n voorname rol speelden, viel nog wél binnen het bestaande poëzieconcept en kon daarom ook wel op waardering rekenen. Bovendien werd Perk geïntroduceerd door Vosmaer en ook dat zal een rol hebben gespeeld bij de positieve ontvangst van zijn werk. Veel moeilijker was het op eigen kracht een plaats te verwerven als dichter van korte, lyrische ontboezemingen. Swarth én Kloos moesten deze moeilijkheid overwinnen. Bij Het leeskabinet vonden zij vooralsnog geen gehoor. Maar ook het werk van de door Kloos zo hard veroordeelde dichters N.D. Doedes en Adriaan de Vrije werd in Het leeskabinet slecht ontvangen.^84.

83. J.B.G., ‘Eenzame bloemen, Sonnetten, Liederen, Etsjes door Helene Swarth [...]’, Het leeskabinet 1884, Bibliographisch Album, 75-77. N.J.B. veroordeelde Swarth terloops in een bespreking van Cosmans Wilde halmen. Hij noemde Eenzame bloemen ‘ten onrechte zoo hoog geprezen’ en haalde een voorbeeld aan van een in zijn ogen onjuiste metafoor uit haar werk (Het leeskabinet 1885, Bibliographisch album, 164).

84. Doedes was er volgens criticus Richard de Waal niet in geslaagd zijn particuliere leed op een hoger, ‘universeel’ plan te tillen, en eigenlijk week deze observatie weinig af van Kloos' kritiek op de huiselijke dichtkunst in het algemeen en die van Doedes in het bijzonder. Adriaan de Vrijes Alsemdroppels stuitten op heel andere bezwaren van dezelfde De Waal: De Vrijes werk was in De Waals ogen ‘te ziekelijk, te week, te lamlendig’, een bezwaar dat Kloos als dichter ook regelmatig kreeg te horen. (R.d.W., ‘Voorjaar en Zomer, dichtbundel door D.N. [sic] Doedes.’ Het leeskabinet 1883, Bibliographisch album, 45-48; R.W., ‘Alsemdroppels, gedichten van Adriaan de Vrije.’ Het leeskabinet 1883, Bibliographisch album, 57-59).

De tijdspiegel

De tijdspiegel was het enige tijdschrift in het corpus dat duidelijk christelijk geïnspireerd was. B.T. Lublink Weddik en K.N. Meppen, beiden dominee, vormden de eerste redactie. Van meet af aan was het de bedoeling alle onderwerpen - buiten letterkunde en theologie ook wijsbegeerte, onderwijs, staatkunde, geschiedenis en natuurkunde - te beschouwen vanuit een ‘gematigd Liberalisme, zoowel in godgeleerde als letterkundige betrekking.’^85. Deze opzet bleef ongewijzigd. Anders dan men misschien van een domineestijdschrift zou verwachten, werd dit gematigde liberalisme ook op het gebied van de poëziebeschouwing daadwerkelijk betracht. Vergeleken met de hiervoor besproken tijdschriften had De tijdspiegel vaak een verrassende kijk op de poëzie. Men hanteerde een tamelijk ruimhartig, ‘liberaal’, beleid bij de keuze van gedichten.^86. Pol de Mont schreef een lovend stuk over het bijzondere taalgebruik van Guido Gezelle,^87. en Willem Paap over de exotische dichtvormen in Vosmaers Vogels van diverse pluimage.⁸⁸ De opvattingen over poëzie van De Mont en Paap weken nogal af van wat in de redac-

85. De tijdspiegel 1844 I, 11.

86. In het ‘Mengelwerk’ werden erotische gedichten van Pol de Mont opgenomen en zoals bekend vond Jacques Perk De tijdspiegel bereid zijn ‘Iris’ te plaatsten, nadat die door De gids geweigerd was.

87. Pol de Mont, ‘De Zuid-Nederlandsche letteren in 1880’, De tijdspiegel 1881 I, 213-230, over Gezelle op p. 220.

88 Willem A. Paap, ‘Mr. C. Vosmaer, Vogels van diverse pluimage’, De tijdspiegel 1881 II, 180-196. De drie delen van deze bundel verschenen in 1872, 1873 en 1875.

[p. 65]

tionele stukken over poëzie verkondigd werd. Kortom, er was in De tijdspiegel meer ruimte voor discussie over poëzie dan men misschien zou verwachten.

In de jaren 1879-1885 verschenen drie door de redactie geschreven beschouwingen over poëzie: een kort opstel over het publiek van de dichter en besprekingen van respectievelijk twintig en vijf kort daarvoor gepubliceerde bundels.^89. Een ervan^90. opende met een uitvoerige beginselverklaring. Recensent T.C. van der Kulk gaf een omschrijving van het ware dichterschap, hij leverde een overzicht van geschikte onderwerpen voor de dichter en analyseerde de toestand van de Nederlandse dichtkunst. Ware dichters dienden in zijn ogen te beschikken over een ‘diep gemoed’ en een grote verbeeldingskracht, zij waren de uitverkorenen der goden, de ‘priesters en profeten der hoogste schoonheid en edelste gewaarwordingen’. Door vlijtige studie alleen zou men een ‘kunstenaar’ maar nooit een ‘dichter’ kunnen worden. Deze typering van het ware dichterschap doet sterk denken aan die van Kloos, maar Van der Kulk bleek een andere positie voor de dichter op het oog te hebben dan het maatschappelijke isolement waarvoor Kloos koos. Volgens Van der Kulk moest een dichter namelijk verzen schrijven over ‘de grote vraagstukken van tijd en eeuwigheid, de samengestelde verhoudingen van het maatschappelijk leven, de verborgenheden van 's menschen hart’.^91. De betrekkelijke rust en harmonie die al langere tijd heerste in de Nederlandse samenleving én de weinig hartstochtelijke aard van het Nederlandse volk hadden er volgens Van der Kulk toe geleid dat men gewend was geraakt aan een soort ‘huisbakken middelmatigheid’:

In een door kleine hartstochten en lagere aandoeningen beheerschten tijd worden de groote hartstochten, al zijn ze de edelste beweegredenen van 's menschen handelingen, drijvers tot de grootste daden, niet begrepen en geminacht: practische waarde hebben ze dan ook luttel, en in geld omzetbaar zijn ze immers in het geheel niet. Maar wanneer een volk werkelijk aangedaan is door gewaarwordingen, die zekere zedelijke of stoffelijke onderdrukking of achteruitzetting tot aanleiding hebben, dan doet de tijdgeest ook dichters onder hen opstaan, die aan het gevoel van vernedering en aan de behoefte aan vrijmaking uiting geven en wier taal instemming en weerklank vindt in hun omgeving.

De Nederlandse dichtkunst, met haar ‘huisbakken middelmatigheid’ werd gekenmerkt door de ‘beschrijvenden, schilderende trant’,

89. Deze beschouwingen zijn: X.Y.Z., ‘Een prozamensch over poëzie’, De tijdspiegel 1879 I, 326-329; ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, De tijdspiegel 1883 II, 180-202. Het stuk is niet ondertekend, maar volgens Stolk (1999, 237) geschreven door T.C. van der Kulk, dezelfde die Perk tijdens een vakantie in de Ardennen leerde kennen en die later bereid bleek ‘Iris’ te plaatsen. Voorts: ‘Vijf dichtbundeltjes’, De tijdspiegel 1885 I, 445-454.

90. ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, De tijdspiegel 1883 II, 180-202.

91. De tijdspiegel 1883 II, 181. Op een andere plaats stelde de criticus echter weer dat eigenlijk ieder onderwerp geschikt is voor poëzie, ‘wanneer het geheel onschoone maar vermeden wordt’ (De tijdspiegel 1883 II, 200).

[p. 66]

terwijl Van der Kulk de voorkeur gaf aan ‘stichtelijke en strengzedelijke bespiegelingen over ernstige onderwerpen’. De Vlaamse dichter Julius Vuylsteke kon de Nederlanders wat dat aangaat tot voorbeeld strekken, aldus Van der Kulk.

Vanuit dit standpunt veroordeelde Van der Kulk een, niet nader aangeduide, groep jongere dichters die naar zijn mening teveel werk maakten van de vorm en te weinig aandacht hadden voor het onderwerp. Tegelijkertijd zouden zij zich schuldig maken aan duisterheid, aan ‘wringen met de taal’ en ook hun voorkeur voor ‘uitheemsche, duistere en weeke dichtvormen’ kon hij niet waarderen. Jacques Perk onderscheidde zich volgens Van der Kulk van zijn generatiegenoten door zijn ‘meesterschap over de taal’ en zijn gevoel, dat ‘fijn en diep te gelijk’ was’.^92.

In zijn bespreking van Perks Gedichten liet Van der Kulk de ‘Inleiding’ van Kloos voor wat die was, maar met Vosmaer wilde hij wel in discussie gaan over de kwestie van het publiek van de dichter en de noodzaak van begrijpelijkheid. Evenals verschillende collega-critici stoorde Van der Kulk zich aan de passage in Vosmaers ‘Voorrede’ waarin bepleit werd dat van de lezer enige inspanning geëist mag worden om een gedicht te doorgronden.^93.

Net als Kloos was Van der Kulk zorgelijk over de toestand waarin de Nederlandse dichtkunst verkeerde, maar hij zag geen heil in de vernieuwing die sommige jongeren brachten. In 1885 maakte hij zijn standpunt nogmaals duidelijk:

wanneer de dichters in één woord zich uitsluitend vermeien in het opsporen en bezigen van duistere woordvoegingen en gewrongen vormen, welker beteekenis niet zonder hoofdbrekens en veel voorstudie kan worden doorgrond, dan blijft voor den minder begaafde geen andere poëzie over dan de huisbakken sentimentaliteit, die noch opbeurt noch verheft, maar alleen ontzenuwt, wanneer ze niet ergert.^94.

Van der Kulks voorkeur voor Fiore della Neve was in het licht van het bovenstaande voorspelbaar.^95.

In 1878 schreef Busken Huet over De tijdspiegel:

Heeft de geheele Tijdspiegel niet eenige overeenkomst met een trouwen, langharigen, op jaren gekomen huishond? vraagt men zich af. Zijne kritiek is, wanneer de kerkelijke of anti-kerkelijke ijver buiten spel blijft, de zachtmoedigheid zelve. Zijn toon, die van den uitbundigen, onschadelijken lof. Een blaffen, zonder bij-

92. De tijdspiegel 1883 II, 180-202: 182. Over Perk p. 199-200.

93. Dezelfde kwestie werd vier jaar voordien aangekaart in het opstel ‘Een prozamensch over poëzie.’ X.Y.Z. verklaarde in dit opstel: ‘[...] dat de eenvoudige, alledaagsche prozamensch volstrekt niet onbevoegd is letterkundige voortbrengselen te beoordeelen, die dan toch ten slotte voor zijne collega's prozamenschen, die - en ik betreur dat niet! - de meerderheid uitmaken van de maatschappij, zijn bestemd’. (De tijdspiegel 1879 I, 327).

94. ‘Vijf dichtbundeltjes’, De tijdspiegel 1885 I, 446.

95. ‘Nederlandsch dichtwerk van den jongsten tijd’, De tijdspiegel 1883 II, 201.

[p. 67]

ten, hetwelk oude of nieuwe bezoekers niet op de vlugt drijft, neen, maar welkomheetend aankondigt.^96.

Dit oordeel blijkt wat de poëziekritiek in de jaren 1879-1885 betreft, veel te negatief te zijn.

Van een zachtmoedige, welwillende toon in de literaire kritiek was beslist geen sprake. Vanuit een welomschreven visie op de dichtkunst bestreed Van der Kulk zowel de huiselijke poëzie van de jongste tijd als de te ingewikkelde vormexperimenten waarin volgens hem evenmin weinig inhoudelijke diepgang was te bespeuren. De poëzieopvatting van Van der Kulk kan behoudend genoemd worden. Hij had echter meer affiniteit met de dichtkunst dan Huet zijn lezers wil laten geloven en er zijn ook enige overeenkomsten met de poëzieopvatting van Kloos aan te wijzen. Het voornaamste verschil is dat Van der Kulk een heel andere opvatting had over het publiek van de dichter en het doel van de dichtkunst. In dat opzicht week De tijdspiegel nauwelijks af van tijdschriften die hiervoor zijn besproken.

96. Busken Huet 1878, 114.

Nederland

De ondertitel van het in 1849 opgerichte tijdschrift Nederland luidde: ‘Verzameling van oorspronkelijke bijdragen door Nederlandsche letterkundigen’. Het was dus, anders dan De gids, De Nederlandsche spectator, de Amsterdammer en De tijdspiegel en evenals De portefeuille een zuiver letterkundig tijdschrift, niet bedoeld voor politieke en maatschappelijke beschouwingen of voor natuurwetenschappelijke artikelen. Van 1879-1887 werd de redactie gevormd door J. Ten Brink, H.J. Schimmel en C.E. Broms. Het grootste deel van het tijdschrift bestond uit prozabijdragen van uiteenlopende auteurs, maar ook dichters kregen ruimschoots de gelegenheid hun werk in Nederland te publiceren. Alle inmiddels bekende namen kwam men daar tegen: M. Coens, Pol de Mont, G. Waalner, H. Cosman, Marie Boddaert, Elize Knuttel-Fabius, Jan de Vos, Edw. B. Koster, W. Gosler, Taco de Beer, Soera Rana en uiteraard ook Hélène Swarth. Kloos en Jacques Perk hebben eveneens kunnen publiceren in Nederland: ‘Rhodopis’ van Kloos verscheen in 1880 en in datzelfde jaar een deel van Perks ‘Mathildecydus’. Van Deyssel schreef een bijzonder lovende bespreking van Swarths Eenzame bloemen in 1884.

Een in het oog springende medewerker was Busken Huet. De poëzieopvatting van Huet, die tot 1886 vele letterkundige essays aan Nederland heeft bijgedragen, is reeds uitvoerig onderzocht en ook de opvattingen van Kloos en Huet zijn al door anderen verge-

[p. 68]

leken. Ik kan daarom volstaan met een summiere samenvatting van dat onderzoek.^97.

Huets befaamde lezing ‘Drie voorwaarden van kunstgenot’ uit 1878, gepubliceerd in Nederland van 1879, kan daarbij als uitgangspunt dienen.^98. Hierin stelde hij dat het geloof in een hogere macht niet langer voldeed en dat de moderne mens alleen in ‘de eeredienst van het schoone’ nog enig houvast kon vinden. Het genot van het schone - Huet beperkte zich hierbij tot de literatuur - was volgens hem gebonden aan drie voorwaarden. In de eerste plaats moest de lezer bereid zijn zich volledig over te geven aan het kunstwerk. Ten tweede diende de lezer zijn kennis van de literatuur steeds uit te breiden, zodat hij in staat was hoge eisen te stellen aan de literatuur. Ten derde moest de lezer zich steeds bewust zijn van het artificiële karakter van de kunst en zich niet geheel laten meeslepen door de in het kunstwerk uitgedrukte gevoelens.

Dichters werden in Huets optiek wel geboren, maar niet gemaakt. Zij konden hun talenten in de loop der tijd ontwikkelen - men kon wel van grote voorbeelden leren - maar de ware dichter onderscheidde zich door zijn individualiteit, zijn oorspronkelijkheid, wat tot uitdrukking kwam in zijn originele taalgebruik: ‘mannetaal’. Moderne, waarachtige poëzie zou voortkomen uit innerlijke noodzaak, uit hartstocht. Er waren verschillende soorten poëzie te onderscheiden, die ook elk in hun soort beoordeeld moeten worden. De huiselijke poëzie, of ‘poësie du foyer’ was de laagste orde; deze werd overtroffen door de tijdzang, en die weer door tijdloze poëzie, ‘waarin het streven naar het schoonheidsideaal - de “eeredienst van het schoone” - zijn treffendste uitdrukking’ vond.^99.

Er zijn verschillende frappante overeenkomsten met het gedachtegoed van Tachtig aan te wijzen. Groot verschil met Kloos is dat Huet weinig waardering had voor ‘subjectieve’ lyriek. Zijn voorkeur ging aldus Praamstra uit naar epische poëzie ‘waarin algemeen menselijke vraagstukken aan de orde werden gesteld.’^100. De invloed van de ‘classicisten’ Vosmaer en Doorenbos op de jonge dichters was Huet aldus Johannes een doorn in het oog: ‘in plaats van “zichzelf te zijn” kwamen ze aandragen met gekunstelde vormen zoals het sonnet, met een onverwerkte santenkraam aan klassieke mythologie en met eindeloze beschouwingen over de juiste opeenvolging van versvoeten in een dactylische hexameter.’^101.

In de jaren 1879-1885 verschenen er in Nederland slechts één korte beschouwing over poëzie en twee relevante kritieken. Toch loont het de moeite kennis te nemen van deze beschouwingen, omdat er een opvallend ‘moderne’ poëzieopvatting uit blijkt. Zowel in het opstel

97. Zie De Graaf 1954; Johannes 1986 en 1993; Prick 1986; Praamstra 1988 en 1991.

98. Aanvankelijk werd de lezing in delen afgedrukt in Algemeen dagblad van Nederlandsch Indië, 7 (1879) nr.14 (17 jan) t.m. nr. 26 (31 jan). Het verscheen in Nederland 1879 I, 251-273 en 339-374 en is herdrukt in Litterarische fantasiën en kritieken X, 125-145.

99. Johannes 1986, 32.

100. Praamstra 1991, 376.

101. Johannes 1986, 33.

[p. 69]

‘Weemoed en poëzie’ van W. Otto als in ‘Een veelbelovende’, een bespreking van Goslers bundel Licht en schaduw, door T. Tromp, werd poëzie geïdentificeerd met lyriek, met het uiten van gevoelens. De ware dichter werd in beide stukken omschreven als een fijngevoeliger en fijnbesnaarder mens dan gewone mensen, die gehoor geeft aan de drang zijn leed te openbaren.^102. Andere critici stelden zoals bekend nog wel eens beperkingen aan de aard van de gevoelens die in lyrische poëzie worden uitgedrukt, omdat men van de dichter verwachtte dat die zijn lezers opbeurde, een belangrijke reden waarom de gedichten van Kloos niet gewaardeerd werden. Ook in een ander opzicht stemde de opvatting van Otto overeen met die van Kloos, want beiden achtten de bestaande taal ongeschikt om er adequaat gevoelens mee uit te drukken:

De taal blijkt dan te arm, en wij kunnen het niet zeggen, niet vertellen, niet in beeld brengen. De woorden zijn te bepaald, te begrensd, te klein van beteekenis; zij hebben een te vasten vorm - zij kunnen ons niet van dienst zijn.^103.

Van Deyssel schreef een bijzonder lovende bespreking van Swarths Eenzame bloemen: ‘sinds de uitgave van Jacques Perks gedichten heeft ook geen jong hollandsch dichter mij zóó aangedaan’, en zijn kijk op haar dichterschap en haar metaforengebruik is het waard om hier aan te halen, omdat die zo treffend weergaf wat de Tachtigers met de nieuwe kunst voorhadden:

Iemant is een genie, wanneer hij, 's avonds voor zijn geopend venster naar de lucht ziet, ontwarende, hoe die donkerblaauw is en hoe aan de kim de maan langzaam opkomt te midden van vele sterren, en die dan, zonder iets te zeggen, ter aarde zijgt, zijn gevoel, dat hem zegt hoe er een God en een liefde moet zijn, zijn verstand, dat hem zegt, hoe die er niet moeten zijn, benevelt, en hij dat dan weet op te schrijven.
In kwistigen straal druppelen Hélène Swarth de adjektieven van de lippen. Haar liefde voor het onmiddellijk werkend koloriet maakt haar ook tot onze tijdgenote. Dat in ‘lied’ no. 7 b.v. de doodenkrans, die de vallende najaarsbladen om het hoofd der wanhopige vrouw vlechten, ‘geel’ en niet ‘bang’ of ‘droef’ wordt genoemd, is een overwinning der kleur als gevoelstolk, een triomf van het levende, beeldende adjektief op den bloot rhetorischen dooden vorm, die u niets terstond doet gewaar worden, maar waarbij u uw redeneervermogen ter hulp moet roepen, om u zijne beteekenis voor oogen te stellen.^104.

102. W. Otto, ‘Weemoed en poëzie’, Nederland 1879 III, 201-213: 209: ‘De dichter, de mensch met een hoogere bewerktuiging, met fijnere voelhorens, met volmaakter waarnemingsvermogen krijgt van alles een dieperen indruk, en lijdt dus ook meer onder smart dan zij, die nooit de zoet-fluisterende stem der muze mochten hooren. De dichter voelt pijn, voelt smart, en daar hij, ook te midden van het leeven in de oogenblikken van verrukking alleen en op zichzelven staat, geeft hij toe aan den aandrang zijn leed te openbaren’.
Theod. M. Tromp, ‘Een veelbelovende’, Nederland 1880 III, 98-104: 99: ‘Maar een gedicht te vervaardigen uit behoefte, uit aandrang...omdat men het, als 't ware, niet zou kunnen laten, is iets, dat slechts binnen het bereik van zeer enkelen en zekerlijk ook zeer bevoorrechten valt. Meer nog dan het bezit van heerschappij over den vorm en van den methode - zij 't ook aangeboren - is die drang tot scheppen, het kenmerk van den waren dichter. Zijn gemoed is vervuld en gaat zwanger van aandoeningen en indrukken, en, geheel onder den invloed daarvan, grijpt hij droomerig naar de pen en stort het uit in de stroomen van den zang.’

103. Nederland 1879 III, 203.

104. L. van Deyssel, ‘Eenzame bloemen’, Nederland 1884 II, 103-112: 111.

[p. 70]

Het voert te ver om op grond van drie kritieken een oordeel te geven over de positie van een tijdschrift; die drie bijdragen geven echter wel aanleiding te verwachten dat Nederland in de jaren na 1885 aan de zijde van de vernieuwers zou staan.

Conclusie

Critici waren meestal niet aan één tijdschrift gebonden. Velen publiceerden in uiteenlopende tijdschriften, of waren medewerker of redacteur bij verschillende tijdschriften. In elk geval de Spectator, De portefeuille en De Amsterdammer hadden voor een deel dezelfde medewerkers, en daarom is het moeilijk deze tijdschriften van elkaar te onderscheiden. Eigenlijk heeft alleen Het leeskabinet een duidelijk geprofileerde poëzieopvatting: de verschillende critici bij dit tijdschrift hadden ongeveer dezelfde visie op poëzie en zij publiceerden die uitsluitend in Het leeskabinet.

Toch is het, als men zich tot de grote lijnen beperkt, wel mogelijk een ‘poëticaal’ onderscheid te maken tussen de verschillende tijdschriften. Er waren tijdschriften, zoals de Spectator, De Amsterdammer, De tijdspiegel, De portefeuille, die zich openstelden voor bijdragen van ‘jongeren’ en tijdschriften die dat niet deden: De gids en Het leeskabinet. Er waren redacties (De gids, Het leeskabinet, en De tijdspiegel) die zich uitsluitend negatief uitlieten over de jongere dichters en tijdschriften (de Spectator, De Amsterdammer, De portefeuille) waarvan de redactie positief stond tegenover de vernieuwing van de dichtkunst. Op grond van deze gegevens kan men een onderscheid maken tussen enerzijds De gids en Het leeskabinet, die overwegend negatief stonden tegenover de moderne poëzie, en anderzijds de Spectator en De Amsterdammer. Daartussenin bevonden zich dan De tijdspiegel en De portefeuille die naar het ene, respectievelijk het andere standpunt overhelden. Over Nederland kan nog niet veel zinnigs gezegd worden, maar er is reden die bij de groep Spectator/Amsterdammer te sorteren. Met de critici van de groep Spectator, Amsterdammer en Nederland kwamen de opvattingen van Kloos het meest overeen: zij deelden een voorkeur voor expressieve, lyrische poëzie en beschouwden het gevoel als de bron van de dichter. Het voornaamste verschil tussen Kloos en deze critici had betrekking op de technische kant van het dichten. Zij die het met hem eens waren dat de Nederlandse poëzie een nieuw elan moest krijgen en dat Perk daartoe een belangrijke aanzet had gegeven, hechtten ook altijd sterk aan technische vaardigheden van de dichter. Kloos had geen aandacht voor de ambachtelijke kant van het dichterschap. De

[p. 71]

ware dichter werd volgens hem geboren, niet gemaakt. Andere critici zagen dat enigszins genuanceerder: in hun ogen werd de dichter geboren én gemaakt.

Hoewel de meeste tijdschriften geen duidelijk geprofileerde poëzieopvatting hadden, was er wel vaak sprake van een bepaalde status, of reputatie. Een tijdschrift als de Spectator, met een ‘opinion leader’ als Vosmaer aan het bewind, genoot aanzienlijk meer gezag dan Het leeskabinet, dat in geen enkele discussie genoemd of betrokken werd.

In het algemeen heerste er bij de critici ongenoegen over de toestand van de Nederlandse dichtkunst. Men klaagde over de ‘apathie’, de ‘middelmatigheid’ en de ‘huisbakkenheid’ van de poëzie. Een andere gemeenplaats was dat de kwantiteit van de jaarlijks verschijnende dichtbundels de kwaliteit daarvan verre overtrof. Een enkeling beklaagde zich ook over het gebrek aan hartstocht. In dit opzicht vormden de kritieken en beschouwingen van Kloos geen uitzondering, en niemand zal opgekeken hebben van zijn pleidooi voor vernieuwing. Op dat pleidooi van Kloos werd echter nauwelijks gereageerd. Beoordelaars van zijn editie van Perks Gedichten gingen meestal wel in op de ‘Voorrede’ van Vosmaer, maar de ‘Inleiding’ van Kloos bleef over het algemeen onbesproken.^105. Er kwamen slechts twee positieve reacties, in De Amsterdammer en De portefeuille.

Eén anonieme kritiek in De portefeuille daargelaten, werd Perk als een van de grootste dichters van zijn tijd beschouwd. Deze plaats moest hij delen met Fiore della Neve en Pol de Mont. Men bewonderde deze drie dichters om hun beeldende kwaliteiten en hun meesterschap over de taal en de vorm. Fiores talent werd eigenlijk alleen door Van Hall en Verwey betwist. Beiden waren, in tegenstelling tot de meeste andere critici, van mening dat zijn beeldende kwaliteiten tekortschoten en beiden gaven om die reden aan Perk de voorkeur. Voor zover men bezwaren had tegen Perks gedichten, betrof dat meestal de ondoorgrondelijkheid of de duisterheid van sommige gedichten of passages.

De dichters Honigh, Waalner en Doedes, door Kloos zo fel bestreden, kregen ook elders weinig waardering.

Er werd veel en om uiteenlopende redenen gemopperd op de jongere dichters en critici. Men hekelde de te felle toon, of men maakte hun opvattingen eenvoudig belachelijk. De meest gehoorde klacht was de ‘onverstaanbaarheid’ of ‘duisterheid’ van hun dichtwerk, voorts ‘overmatige aandacht voor de vorm’, of in andere bewoordingen: de ‘vormendienst’. Sommigen beklaagden zich echter juist over een gebrek aan aandacht voor de vorm. Verder had

105. Volgens Van Halsema (1993, 519) heeft niemand ooit wakker gelegen van Vosmaers ‘Voorrede’, terwijl hij over ‘Een overvloed aan getuigenissen’ beschikt die laten zien dat de jongeren van toen de ‘Inleiding’ van Kloos als het programma van de nieuwe poëzie in Nederland ervaarden. In de contemporaine tijdschriftkritiek heb ik die getuigenissen niet aangetroffen.

[p. 72]

men ook bezwaar tegen de gerichtheid op de eigen zielenroerselen en tegen de pessimistische, weinig opbeurende strekking van de moderne poëzie. Daarbij had men niet alleen de dichters op het oog die zich later rond De nieuwe gids zouden verenigen, maar ook Waalner, Couperus en Swarth.

Het is gebleken dat de letterkundige coterie van de jaren 1879-1885 een heel klein wereldje was, waarvan de bovenlaag gevormd werd door de critici Vosmaer, Doorenbos, Pierson, De Koo, Busken Huet, Alberdingk Thijm, De Beer en Ten Brink. Minder invloedrijke critici waren Holda, Smit Kleine, Van Loghem en De Mont. Vosmaer, Doorenbos en De Koo steunden Kloos openlijk en Piersons opvattingen stemden in sommige belangrijke opzichten overeen met die van Kloos. De Beer schreef een lovende bespreking van Kloos' ‘Inleiding’ bij Perks Gedichten, en verklaarde zich een voorstander van een ‘langzaam voorbereide revolutie’ in de poëzie. Ten Brink was de enige van deze gezaghebbende critici die Kloos aanviel. Huet liet diens kritieken onbesproken. Thijms mening over het streven van de jongeren werd vertroebeld door zijn conflict met Vosmaer.

De positie van de criticus Kloos in de jaren 1879-1885 kan als volgt worden samengevat: de Gedichten van Perk werden alom bewonderd, maar niemand was op de hoogte van Kloos' aandeel daarin. Kloos' bewerkingen en herzieningen waren alleen en slechts ten dele bekend aan Vosmaer. Kloos' ‘Inleiding’ werd nauwelijks besproken. De reacties op zijn eigen gedichten waren schaars en overwegend negatief. Zo bleef hij, ondanks de steun van Vosmaer, Doorenbos, De Koo en De Beer, en ondanks het conflict met Ten Brink, een tamelijk onopgemerkte criticus en dichter, één van de van vernieuwingsdrift vervulde jongeren, die als één anonieme groep besproken en vaak veroordeeld werden. Dat zal hem wellicht teleurgesteld hebben. In het volgende hoofdstuk beschrijf ik hoe hij zich na 1885 met meer succes van zijn generatiegenoten wist te onderscheiden.