Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 443]

Inhoudt^*)

*) Het opschrift van het resumé van I.1.1 en I.1.2, luidt eigenlijk Kort Inhouden, terwijl verderop overal Inhoudt staat. Om verwarring van deze inhoudsopgave met die aan het begin van het werk (zie blz. XXXIII) te voorkomen, zijn de twee bovengenoemde opschriften door mij veranderd.

Vant eerste hoofdstuck des I. Boex
Dat het wel-leven een Kunste is, voortkomende uyt het wel navolghen vander Dueghden leeringhen

1.	Wellevens kunste is een welgheschickte kennisse, macht hebbende door ghewoonte, om die gheleerde dueghde te volbrenghen.
1.	Dueghdlyck leven is wel ende zalighlyck leven.
1.	Zaligh leven is alsmen stadelyck is in een ghenoeghlycke luste.
2.	Ghenoeghlyck leven is daarmen altyd het ghoed begheren verwerft.
2.	Ghenoegh hebben vernoeght den vroeden.
2.	Het verkryghen vant begheerde ghoed verlustight.
3. '	tVerkryghen van quade begheerten is schadelyck.
3.	Quade lust verandert in rouwe.
3.	Na ghoede lust volght gheen verdriet.
4.	Dueghde en werdt niet angheboren.
4.	Moghelyckheyd om wel te leven is alleen den menschen angheboren.
5.	Welleven is een menschelycke kunste.
6.	Dueghde ende zonde zyn alleen byden menschen.
7. '	Ghedierte volght noodlyck zyne gheneghentheyd.
7.	Elck dier blyft in zynre aard onberispelyck.
8.	De mensche magh reden volghen teghen zyne angheboorne gheneghenheyd.
10.	Elck mensch wil zaligh leven, maar elck een leeft niet zalighlyck.
11.	Meest elck ontbeert door zyn schulde de macht om wel te leven.
13.	Tot welleven behoeft oeffeninghe, verzochtheyd ende tyd.
17.	Tot wellevens konste zyn noodigh redens ghebruyck, oeffeninghe, tyd, onderwys ende opmercken.
18.	God en eyscht van niemanden iet boven vermoghen.
20.	Niemand magh anderen leren 'tgheen hy zelf niet en kan.
21.	God zelf is de leermeester van wellevens konste.
	Men vinter maar weynigh, die wel konnen leven.
22.	Die ghetuyghen, ondermeesters van wellevens kunste, zyn Godes schepselen, dueghdlycke menschen, of der zelver schriften.

[p. 444]

23.	Beeldelycke kennisse en teelt liefde noch wezen.
	Door middel van de beelden komtmen tot het wezen.
	Wezentlycke kennisse heeft lief.
24.	Oorzaken vande beeldelycke kennisse zyn anschouwen, hooren zegghen, lezen.
	Beeldelycke kennisse magh valsch zyn of oprecht.
	Wezentlycke kennisse komt uyt ondervinden.
25.	Beeldelycke kennisse magh nut zyn ende schadelyck.
26.	Zy is zwack.
	Altyd te blyven in beeldelycke kennisse is schadelyck.
28.	Van Gode gheleert te worden.
29.	Liefde komt uyt wezentlycke kennisse.
	Liefde hanteert dueghde ende maackt dueghdelyck.
30.	Alleen de God-gheleerde kennen wellevens kunste.

I. Boex. II. Hoofdstux
Inhoudt
Vande mensche ende zynre zielen overste krachten

1.	Dueghde maackt dueghdelyck.
2.	Dueghde is Godlyck ende menschelyck.
3.	'sMenschen ziele is onsterflyck.
4.	'tLyf is snooder dan de ziele.
	'tVerstant is niet int lyf maar inde ziele.
5.	Vant ghemoedt.
	Begheerlycke krachten der zielen.
	Afkeerlycke krachten der zielen.
6.	'tGhemoedt hoort te ghebieden.
7.	Wat het ghemoedt is.
	Vande ghedoghelycke krachte der zielen.
8.	Vande werckelycke krachte der zielen.
	Wat die ghedachten zyn.
9.	Verstandelyckheyds werckinghen.
10.	Menschelyck vernuft.
	Werck des vernufts.
	Redens werck.
11.	Onderscheyd tusschen des redens ende vernufts werckinghe.
12.	Wat verbeeldinghe is.
13.	Van die ghedachten.
	Van de herdenckenisse.
	Van de voorzienicheyd.

[p. 445]

14.	Verbeeldinghe comt meest uyt d'uyterlycke zinnen.
15.	Wat de ghedenckenisse is.

I. Boex. III. Hoofdstux
Inhoudt
Vander zielen nederste krachten ghenaamt hertstochten of stoornissen

3.	Hertstochten zyn van zelfs ghoed noch quaad.
4.	Gherustheyds plaatse waar.
	Verstoorlickheyden waar.
5.	Wat de hertstochten zyn.
	Oorzake vande hertstochten.
7.	Watmen ghoed ende watmen quaad oordeelt.
	Redens werck.
8.	Vande beradinghe.
	Waar uyt de lust komt.
	Waar uyt het afschricken komt.
9.	Gheboorte des begheerlickheyds.
	Afkeerlickheyds oorsprong.
10.	Oorsprong vande wille.
	Wat de wille is.
	Werck des willens.
11.	Zodanigh 't oordeel is, zodanigh zyn de hertstochten, ghoed of quaad.
13.	Ghoede blydschap ende hope.
14.	Quade blydschap ende hope.
15.	Ghoede droefheyd ende vreze.
16.	Quade droefheyd ende vreze.
18.	Wat vrueghde is.
19.	Wat hope is.
20.	Wat droefheyd is.
21.	Wat vreze is.
22.	Wat ghoed ende wat quaad is.
23.	Vande vier eerste hertstochten.

I. Boex. IIII. Hoofdstux
Inhoudt
Of de hertstochten den menschen angheboren, dan by hen vercoren worden

1.	Of de hertstochten elcken angheboren, dan by elck een zelf vercoren zyn.
2. 8.	Oordeel uyt iemands byzonder ondervinden onzeker.

[p. 446]

3.	Of quade gheneghentheyden angheboren worden.
5.	Of de quade gheneghentheyden noyt uyt iemanden verdreven zyn gheweest.
	Of de quade gheneghentheyden onverdryflyck zyn.
7.	Dat de moghelickheyd der hertstochten, maar niet zy zelf angheboren worden.
8.	Niemand bestaat te doen tgheen hy onmoghelyck houdt om doen.
9.	Quade gheneghenheyden worden niet angheboren, maar willigh vercoren ende door ghewoonte verstyft.
10.	Quade gheneghentheyden zyn wel verdryflyck.
11.	Wat natuurlyck werdt angheboren is onverdryflyck.
13.	Gheen mensch en magh weten wat in allen menschen gheschiet of niet.
15.	Roem-bewys.
17.	Zot bewys.
18.	Over een angheboren ghebreck magh zich niemand met ernst beschuldighen.
21.	Dat niemanden zonde noch dueghde en werdt angheboren.

I. Boex. V. Hoofdstux
Inhoudt
Vande onderscheyd tusschen gheneghentheyd ende begheerte

1.	Ghebreck van onderscheyd doet dolen.
3.	Waar toe noodurfts ghevoel den mensche dient.
4.	Waar uyt de lyflycke luste voortkomt.
5.	Int ophouden van noodurfts ghebruyck houdt oock de luste op.
	Vande onnatuurlycke luste.
6.	Lusts volghen boven noodurft wordt last.
7.	D'onbescheyden luyden beschuldighen met huerluyden eyghen schulden d'onschuldighe nature.
8.	Onderscheyd tusschen gheneghentheyd ende begheerten.
9.	Wat gheneghentheyd is.
	Gheneghentheyd is angheboren.
10.	Wat begheerlickheyd tot voedsel ende teelinghe is.
	Begheerlickheyd is niet angheboren.
11.	Gheneghentheyd komt zonder, begheerte niet zonder ons weten.
12.	Begheerte voorkomt dickmaal, lust nemmermeer der naturen noodurft.
13.	Name van gheneghenheyd waar uyt.
14.	Begheerte heerschapt dick over de gheneghenheyd.

[p. 447]

I. Boex. VI. Hoofdstux
Inhoudt
Vande minne of byslapens luste

1.	Onderscheyd tusschen de minne ende de liefde.
2.	De naam van minne luydt by velen schandelyck.
3.	Onkuysche woorden zyn schilders der onkuysche ghedachten.
4.	Men behoort onkuysche woorden te vermyden.
5.	Wat de minne is.
6.	Niet het byslapen zelf, maar 'tmesbruyck is zonde.
7.	Byslapens rechte ghebruyck.
8.	Byslapens mesbruyck is quaad ende schadelyck.
9.	Rechte oorzake des byslapens.
10.	Minne is een blinde begheerlyckheyd.
11.	Veel luyder echt schynt een eerbare hoerderije.
	Een gheyl man is een overspeelder zynre huysvrouwen.
12.	Raad jeghen de minne.
	Weghneming van ledicheyd.
13.	Waarneminghe der ghedachten.
14.	Men moet de minne int herte niet laten nestelen.
	Men zal d'ooghen vande ydelheyd afkeren.
	De minne zalmen niet van voren, maar van achteren anzien.
15.	Raad tot verdryvinghe vande minne.
15.	Opter minnen ontrou staat te letten.
16.	De minne belooft luste, maar gheeft pyne.
17.	Der minnen verderflycke beloninghen.
18.	Licht vallet zynen vyand te haten.
	De minne is der minnaren hatelyxte vyand.
	Licht verlaatmen zyn vyand.
19.	Ghesprake tusschen Venus ende Cupido.

I. Boex. VII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Liefde

1.	Wat reyne liefde is.
	Liefde vereenight.
2.	Oorsprong vande liefde is ware kennisse van 'tghoede.
	Liefde en lieft niet dan dat ghoed is.
3.	Liefde is schoon, warachtigh, wys ende ghoed.

[p. 448]

4.	Vant werck der liefden inden mensche zelf.
5.	Liefde lieft het ghoede onmatelyck.
6.	Liefde vermeert doort verkryghen van 'tgheen zy begheert.
7.	Liefde lieft tydlycke dinghen met tydlycke liefde.
8.	Wyze tydlycke liefde verdwynt met het gheliefde.
9.	De wyze liefde teelt ghelyckmoedicheyd int hebben ende int ontberen.
10.	Zotte begheerten quellen.
11. 14.	Liefde doet elck (daar zy magh) ghoed, maar niemanden quaad.
12. 32.	Liefde lieft anderen, maar niet haar zelf.
13.	Liefde en zoeckt haar zelf niet.
15.	Liefde komt van Gode.
	Liefde maackt den liefhebbers Godlyck.
16.	Liefde ziet op niemands danck of loon.
17.	Liefde ooght op ghoedheyd.
18.	Liefde streckt tot vereenighinghe met het ghoede.
	Liefde is een milde gheefstere.
19.	Voorbeeld vande menschelycke liefde.
	Ieghelyck doet zich zelf ghoed, niet om loon, maar uyt liefden.
20.	Liefde heeft meer lusts int gheven dan de behoeftighe int ontfanghen.
21.	Liefde is een meestersse van welleven.
22.	Liefde vint altyd ende over al oorzake om wel te doen.
	Liefde doet blydelyck ende zalighlyck leven.
23.	Liefde maackt vriendschap metten menschen.
	Liefde vereenight den mensche met Gode.
	Liefde brengt tot zalicheyd.
24.	Liefde totten Schepper doet allen schepselen om des Scheppers wille lichtelyck verlaten.
25.	Uyt ware kennisse Godes komt ware liefde tot Gode.
	Niet magh de waren liefhebbers Godes van Gode afscheyden.
26.	Liefde doet het opperste ghoed stadelyck navolghen.
27.	Liefde is alder dueghden moeder.
	Liefde verwinnet alles, oock den dood.
30.	Liefde en ontfangt niet om haar zelfs, maar ghevet alles om een anders nuts willen.
33.	Daar is gheen valsche liefde.
35.	Daar is gheen valsche waarheyd.
37.	Valscheyd zoeckt eyghen bate metter vreemden schade.
38.	Begheerlyckheyd magh valsch zyn.
39.	Liefde by velen t'onrecht begheerte ghenaamt.

[p. 449]

I. Boex. VIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande begheerte

1.	Wat de begheerte is.
1. 3.	Onbekende dinghen worden niet begheert.
2.	Begheerte streckt tot het ghene dat ghoed is of schynt.
3.	Begheerte waant, maar liefde weet wat ghoed is.
	Tbekende quaad maghmen niet begheren.
4.	Onderscheyd tusschen wanen ende weten.
	Waan is somtyds warachtigh, maar buyten des waners weten.
	Alle waan is onzeker, maar alle weten is zeker.
5.	Waan magh de begheerten recht leyden, oock verleyden.
6.	De begheerder magh in zyne begheerten niet zeker zyn.
7.	Wanen bedrieght.
9.	Het ondervinden leert zekerlyck.
10.	Ondervonden waarheyd bevryt voort dolen.
	Met opzetten wille doolt niemand.
	'tBekende quaad en begheert niemand vrywilligh.
11.	Het navolghen der begheerten is zorghelyck.
	Beter ist te zien watmen begheert, dan 't onbekende te begheren.
12.	Int niet begheren van onbekende dinghen dooltmen niet.
	Zyn onwysheyd te bekennen is wysheyd.
	Kennis van eyghen onverstant veylight.
14.	Kennisse des ghevaarlyckheyds bevryt vant blinde begheren.
	Schyn-ghoed is quaadheyds momaanzichte.
	Bekoringhe ten quaden komt uyt schyn-ghoed.
15.	Zekere ende lichte raad teghen alle bedrogh ende dolinghe.
16.	Vreze voor dolinghe voorhoed dolinghe.
17.	Roekeloos toestemmen vant schyn-ghoed.
	Watmen ghoed ende moghelyck oordeelt, moetmen begheren.
18.	Meest elck begheert blindelyck zyn bederffenisse.
	Zo 'smenschen oordeel is, zo zyn oock zyne begheerten.
19.	Moeder vande begheerte is donzekere wane.
20.	Liefde komt voort uyt waarheyd.
	Gheen begheerten moghen de liefde verdryven.
	Waan ende begheerten zyn onstadigh.
	D'een waan ende begheerte verdryft dickmaal d'ander.

[p. 450]

I. Boex. IX. Hoofdstux
Inhoudt
Onderscheyd tusschen liefde ende begheerte

1.	Onderscheyd tusschen liefde ende begheerte.
	Liefde komt uyt weten.
	Begheerte komt uyt waan.
	Begheerte magh in liefd veranderen.
2.	Liefde en ankleeft niet dan dat ghoed is.
	Begheerte hangt meest an 'tquade.
	'tBegheren is zorghelyck.
	Liefhebben is zeker.
	Begheerten bederven den begheerder dickmaal.
	Liefde verbetert altyd den liefhebber.
3.	Liefde verblydt altyd.
	Begheerte bedroeft meest.
4.	Liefde lieft elck ding na waarde.
	Begheerte mint de tydlycke dinghen boven waarde.
5.	Liefde is wys.
	Begheerte is meest zot.
	Liefde doet nemmermeer quaad.
	Begheerte doet zelden ghoed.
6.	Liefde gheeft, begheerte ontfangt ghaerne.
	Liefde zoeckt een anders, begheerte eyghen bate.
	Liefde is niemanden, maar begheerte meest elck schadelyck.
7.	Liefde maackt eendracht, begheerte twist.
8.	Liefde vereenight.
	Liefde ziet op 't eynde, begheerte op 'tmiddel.
12.	Liefde en zoeckt niet dat haar is.

I. Boex. X. Hoofdstux
Inhoudt
Vande hate, afkeerlyckheyd ende der zelver onderscheyd ende vande wane

1.	Wat hate is.
	Haat maackt twist.
2.	Hate ten quaden is ghoed.
3.	Hate ooght alleen op waarheyd.
	Dafkeerlycke kracht ziet op waarheyd ende loghen.
	Haat en magh tghoede niet haten.

[p. 451]

	Niemand die tghoede recht kent en magh dat haten.
	Dafkeerlycke kracht magh tghoede vlieden.
4.	Wat dafkeerlycke krachte is.
	Wat de waan is.
5.	Waan ziet op loghen ende op waarheyd.
6.	Waan is altyd onzeker.
	Weten is zeker.
7.	Teffens en maghmen een zelve zake niet wanen ende weten.
	Watmen waant en weetmen niet ende watmen weet en waantmen niet.
	'tGhewaande magh anders zyn dan ment waant.
8.	Het weten magh tgheweten ding niet onghelyck wezen.
8.	Weten staat op waarheyd.
	Waan hangt an loghen ende waarheyd.
	Waan is voocht ter werelt.
9.	Waan is nemmermeer van zelfs ghoed.
10.	Tis quaad datmen waant, waar gheweten magh worden.
11.	Zorghlyck ist, iet op 't onzeker te doene.
	Waan doet dickmaal van tghoede vlieden.
13.	Die niet en doet op 't onzeker, en magh niet qualyck doen.
15.	Wat quaad doen is.
	'tGhelooven vande loghen leert quaad doen.
16.	Het wantrouwen opte wane doetse verlaten.
17.	Die van 'tquaad doen rust, is doende int ghoede.
	Der ghedachten molen en staat niet stille.
18.	Ghoed doen is het volghen vander naturen wet.
20.	Onderscheyd tusschen de afkeerlyckheyd ende de hate.
	Men haat niet dan 'tquade.
21.	Wanen bedrieght.
21.	Hate volght de waarheyd.
22.	Haat is oock vyand het quaad in andere menschen, maar niet den menschen zelf.
24.	Afkeerlyckheyd doet grouwelen vande ghoede straf.
	Uyt hate en komt niet quaads, maar wel uyt d'afkeerlyckheyd.
25.	Hate is zeker, d'afkeerlyckheyd onzeker.
26.	Haat is wat anders dan dafkeerlyckheyd.
27.	Wat hate te recht ghoed werdt ghenaamt.
31.	Straffe is den ghoeden ghoed.

[p. 452]

I. Boex. XI. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Hope

1.	Wat hope is.
	Waar uyt zy voortkomt.
2.	Wat hope ghoed is.
	Wat hope niet ghoed is.
	Wat hope quaad is.
3.	Hope van ghoed te worden is altyd ghoed.
4.	Hoop na dueghde.
	Hope na ghoedheyd.
5.	Der dueghden eynde is beter dan haar beghinne.
	Hope om den Schepper onderdanigh te worden.
6.	Ghoede hope is ghoedheyds verkryghen zeker.
7.	God vervult die ydele vaatghens, ghoedheyd begherende.
9.	Tis geen ghoede hope, die na waan ghoeden verlangt.
10.	Onzeker is de hope van 'tverkryghen der verganckelycke dinghen.
11.	Spade berou een navolghster van dwaze hope.
12.	Valsche hope bedrieght.
13.	Valsche hope hangt an valsche zalicheyd met verzuym vande eeuwighe.
	Valsche hope hangt an ydele wane.
14.	Alle rechte wegh brengt den volherdighen wandelaar ter begheerder plaatsen.
15.	Meest elck hoopt ter ghewenschter plaatsen te komen, zonder te betreden den wegh die alleen daarwerts leedet.
16.	Zonder dueghde hoopt meest elck zaligh te werden.
17.	Zotte hope verstyft in zonden.
18. 19.	Quaad is de hope die verlangt na quade dinghen.
20.	Zotte hopen zyn ydele dromen.
	Zotte hope wenschende den onzekeren marghen verliest den zekeren huyden.
21.	Langh valt voor den zotten hope int verlanghen de snelle tyd.
22.	Zotte hope zoeckt den korten tyd noch meer te verkorten.
23.	Ghoede hope ziet alleen op tgheen den mensche beter maackt.
24.	Ghoede hope hoopt het quaad t'ontworden ende ghoed te worden.
25.	Ghoede hope is heyligh ende veyligh.
	Ghenoeghlyck.
	Troostelyck. Zoet.

[p. 453]

26.	Heeft haar werckinghe meest in teghenheyd.
	Baart gheduldt.
27.	Verblydt.
	Hoopt opten Scheppere.
28.	'tGhelove is een onafscheydelycke ghezellinne vande hope.
29.	Onderscheyd tusschen hope ende ghelove.
30.	'tGheloove ghelooft wel, maar de hope en hoopt niet dat den mensche yet quaads zal opkomen.
31.	Men ghelooft, maar men hoopt niet verleden dinghen.
32. 33.	'tGheloof stut de hope, deze voedt het gheloove.

I. Boex. XII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Vreze

1. 2.	Onderscheyd tusschen vreze of anxt ende tusschen zorghe.
	D'anxtighe vreze is altyd droevigh, de voorzichtighe zorghe niet.
3.	Wat vreze is.
4.	Ghoede vreze wat.
	Quade vreze wat.
5.	Vreze Godes is twereleye.
6. 7.	Kuysche ende onkuysche vreze.
	Knechtlycke vreze ruymt waar liefde binnen komt.
8.	Knechtlycke vreze ziet opte wet.
9.	Laat het quade uyt vreze vande straf.
10.	Kuysche vreze lieft de dueghde.
	Vreest de zonde.
11.	Gheen verstandighe vreest tgheen ghoed is.
12.	D'onwyze vrezen Gode als of hy quaad ware ende niet ghoed.
13.	Wat de lieflycke vreze is ende werckt.
14.	De kuysche vreze Gods is een ghave Godes.
	Middelen om tot die kuysche vreze Gods te gheraken.
15.	Hoedanigh de ware vreze Godes is.
	Waar uyt zy voortkomt.
16.	Zy verzuymt niet.
17.	Zy mydt, bestrydt ende vernielt de zonde.
18.	Is verzelt met betrouwen Godes ende ghedult.
	Verwint het quade.
19.	Brengt tot vrede, veylicheyd ende blydschap.
20.	Haar vruchten zyn ghoede rust ende lust.

[p. 454]

21.	Vande middelbare vreze.
22.	Eyghen liefde komt uyt schuldigh onverstant.
23.	Afschrick vande straf.
24.	Knechtlycke vreze is van zelfs niet ghoed.
25.	Is van zelf niet quaad.
26.	Knechtlycke vreze stort huer mesbruyckers wel inder wanhopen poel.
26.	Uyt knechtlycker vrezen keeren zich huer ghebruykers af van 'tquade.
28.	Knechtlycke vreze dient tot opmerckinghe ende voorhoedinghe van 'tquade.
29.	Der onwyzer kinderen vreze toont haar dickmaal vroeder dan der gryze ouderen.
30.	Meest elck vreest min der zonden straf dan zy op haar lust hopen.
31.	Achtneminghe opter zonden straf baart viandschap, eerst opte straf, daar na opte zonde zelf.
32.	Het vlieden van 'tquade doet keren ten ghoeden.
33.	Hope vander dueghden loon treckt den huyrlinghen meer ter dueghden dan haar waardighe schoonheyd.
34.	Van daar gheraacktmen tot liefde der dueghden zelf.
35.	Eerst haten wy de zonde om ons zelfs, daar na om haar boosheyds wille.
36.	De vreze is niet het eynde, maar tbeginsel der wysheyd.
37.	De vreze leert uyte voorleden straf de toecomende vermyden.
38.	Doet den mensch om zyn zelfs, niet om Godes willen afkeeren van 'tquade.
39.	Die tquade laat doet het ghoede.
40.	Zo veel 'tquaad in ons mindert, zo veel vermeert in ons het ghoede.
41.	Doort minderen van 'tquaad doen mindert de straf ende doort meeren van tgoed doen meerdert de beloninghe.
42.	Zo meert d'afschrick der zonden ende de lust ter dueghden.
43.	Kennisse van periculo maackt zorghvuldigh ende behoedzaam.
44.	Door oeffeninghe der dueghden wast waarheyds kennisse ende doet de dueghde lieven.
45.	Voorts toont de waarheyds kennisse Gode beter dan al zyn ghaven ende doet Gode boven al lieven.
	Hier wyckt de knechtlycke vreze, de kuysche komt in.
47.	Vande quade vreze ende wat die is.
48.	Een boetvaardigh zondaar vreest den bermhertighen rechter niet.
49.	Het niet vreezen der blyvende zondaren maackt godlooze stoutheyd.
	Het al te anxtigh vreezen der zondaren maackt vertwyfelt.
51.	Die de straffe haat blyft in zyn quaadheyd.
52.	Meest elck vreest de straf als de duvel (zomen zeyt) het kruys.
53.	De straf te zeere vrezen houdt in onzalicheyd.

[p. 455]

54.	Wie Gode vreest als een Tyran magh gheen opzet maken om zich tot Gode te keren.
55.	Wie God toornigh acht vlucht van Gode ende haast ter verdoemenissen.
56.	Tis d'alder quaadste vreeze die van Gode vluchtigh maackt.
57.	Vreze voor tquade doet dick afwycken van 'tquade.
58.	Gheen vreeslycker quaad voor den zondaren dan niet te vrezen.

I. Boex. XIII. Hoofdstux
Inhoudt
Van blydschap ende vrueghde

1.	Daar is ghoede ende quade blydschap ende vrueghd.
	Van godlycke blydschap, die eeuwigh is.
	Van godlycke blydschap, die tydlyck is.
2.	Onderscheyd tusschen blydschap ende vrueghde.
3.	Vrueght verhueght, daar na zy haar name heeft.
4.	Wat blydschap is.
5.	Van groote ende kleyne blydschap.
5. 6.	Blydschap is ghoed of quaad, zo haar oorzaken zyn.
7.	Oorzaken van ghoede blydschappe welcke?
8.	In wie ghoede blydschappe komt.
9.	Ontworden vant quade ende ghoed worden zyn ware oorzaken van ghoede blydschappe.
10.	Ghoede blydschap is weldoen ende vrolyck te wezen.
11.	Oprecht is de blydschap die veroorzaackt is door veranderen uyt quaad in ghoed.
	Stadigh is de blydschap die in gheen rouwe en verandert.
12.	Verkryginghe vant ware ghoed maackt ware blydschappe.
13.	Van tghoede ghezelschap der blydschappen.
14.	Wat vrueghde is.
	Wat wellust des ghemoeds is.
	Wat vermakelyckheyd is, oock ghenueghte.
15.	God verleent den ghoeden blydschap tot verzoetinghe vant levens moeyten.
16.	Quade blydschap komt voort uyt valsche wane.
17.	Zy maackt huer hebbers quaad.
18. 19.	Schadelyck ist datmen inde snoodste dinghen verblydt, d'edelste verzuymt.
20. 21.	Duvelsche blydschap ist, daarmen zich verblydt in een anders schade of int quaad doen.

[p. 456]

I. Boex. XIIII. Hoofdstux
Inhoudt
Van Droefheyd

1.	Wat droefheyd is.
2.	Daar is ghewaant ende gheweten quaad ende goed.
3.	Waan ziet op schyn, weten opt wezen.
4.	Waan magh, maar waarheyd magh niet bedrieghen.
5.	Door ghebreck van onderscheyd doolt meest elck int oordeel van ghoed ende quaad.
6.	Alle dinghen zyn middelbaar, quaad of ghoed.
7. 8. 9.	Wat ende waar inne die middelbare dinghen zyn.
11.	Ten is niet van zelfs ghoed dat, komende byden quaden, hem niet beter en maackt.
	Zo ist oock niet quaad dat den ghoeden, daart in komt, niet en verarght.
13. 14. 15. 16.	De middelbare dinghen zyn ghoed voor huer bruykers ende quaad voor huer mesbruykers.
17. 18. 19.	Vele ghoed ghewaande dinghen zyn velen tot verderven ende vele quaad ghewaande velen tot heyl gedogen.
21.	Ten is ghoed noch quaad van zelf, dat den eenen ghoed ende den anderen quaad magh zyn.
22.	Zotheyd ist te droeven om ghewaande quaden.
25.	Wysheyd ist middelbare dinghen ghelyckmoedelyck te ghebruycken.
26.	Menigh bedroeft uyt waan om tgheen hy namaals bevint zyn zalicheyd te zyn.
28.	D'uytgang der uyterlyke dingen zyn den menschen onbekent.
32.	Zonde is altyd van zelfs quaad.
	Der zonden vrucht is des ghoeden levens doot.
33. 34.	Zonde scheydt den zondaar vande ghoedheyd, daar door hy quaad werdt.
35.	Schuldighe quaadheyd is noodlyke oorzake van droefheyd.
36.	Zonde doet godlycke blydschappe derven ende droefheyd hebben.
37.	Elck begheert stadighe blydschap; dit ontbeert de zondaar ende heeft mitsdien droefheyd.
39.	Waar quade conscientie wroeght is vrueghde noch ghenoecht.
40.	Droefheyd is int zondighe hert als etter int ghebeente.
41. 42.	Droefheyd quelt ende pynight den zondaren.
43.	Droefheyd schrickt af vande dueghde.
	De quade magh gheen stadighe blydschap hebben.

[p. 457]

44.	Meest elck oordeelt de ghoede straffinghe quaad ende 'tverschulden vande straf ghoed.
45.	De ghoede straf waar elck ghaarne quyt, en de quade zonde begheertmen te houden.
47. 48.	Op dat wy de zonde zouden vlieden heeft Godt de zonde haar zelfs straf doen wezen.
48.	Droefheyd is een noodlycke vrucht vande zonde.
	'tVolghen vande quade lust baart zonde.
49.	De luste zalmen niet van voren, maar van achteren anschouwen.
50.	Of middelbare dinghen oock noodlycke oorzake van droefheyd zyn.
51.	Waan, dat ons wat ghoeds werdt benomen of wat quaads opkomt, is droefheyds oorzake.
54.	'tSterven van een kind en is d'ouders gheen noodlycke oorzake van droefheyd.
55.	Dat lichamelycke pyne niet noodlyck droefheyd veroorzaackt.
56. 57.	Droefheyd is wat anders dan pyne.
58.	Droefheyd bestaat in kennisse des ghemoeds, maar pyn in smerte des lichaams.
58.	Pyn magh int lichaam zyn zonder datmen yet quaads dencket.
58.	Droefheyd niet.
58.	Pyn ende droefheyd en zyn niet een zelve ding.
59.	Droefheyd bestaat int bedencken van voorleden, teghenwoordighe ende toekomende quaden, maar pyne bestaat alleen int jeghenwoordigh ghevoelen.
60. 61. 62.	Men magh verblyden int ghevoelen van pyne.
63.	Lyflyke pyn is gheen noodlyke oorzake van droefheyd.
65.	Droefheyds oorzake is zonde.
	Uyt quaad magh niet ghoeds voortkomen.
	Ghoed noemtmen droefheyd, die den droeven ten ghoeden dient.
66.	Ghoede droefheyd dryft het quade uyt.
66.	Dueghde maackt ghoed ende ghezond.
67.	Alle menschen zyn van naturen geneghen tot zalicheyd.
68.	Quaadheyd quelt den quaden.
69.	'tSchadelyck bedrogh des loghens maghmen lichtelyck verstaan.
	Achtneminge zyns doens merckt licht waans bedrogh.
70.	Mesdaad baart vyandschap.
	Ondervonden bedrogh doet den bedriegher mestrouwen.
	Waan en vermagh niet jeghen de waarheyd.
72.	Waarheyd verdryft lichtelyck de valsche wane, zonde ende droefheyd.
73.	God magh niet laten den boetvaardighen mensche te verlichten.

[p. 458]

74.	Waar zonde ruymt, daar magh gheen onvrede noch droefheyd blyven.
74.	Met het inkomen van gherechticheyd komt inden mensche vrede ende blydschappe.
76.	Ongherechticheyd maackt twist, maar gerechticheyd vrede.
79.	Ghoede droefheyd verlost van droefheyd.
80.	Quaad doen is droefheyds, maar wel doen blydschaps oorzake.
81.	Der menschen onzalicheyd bestaat in droefheyd, maar haar zalicheyd in blydschap die onveranderlyck is.

I. Boex. XV. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Toornicheyd

1.	Gheneghenheyd tot toornicheyd is moghelyckheyd om te vertoornen, maar toornicheyd zelf is het werck vande toornicheyd.
2.	D'angheboren moghelyckheyd om vertoornen is in d'een krachtigher dan in d'ander.
3.	Niemand magh toornigh worden zonder toornicheyds eenighe oorzake, dats waan of weten dat iemanden onrecht is gheschiet.
5.	Toorn is een straflust opten mesdoender.
6.	Toorn bestaat in dafweerlycke krachte der zielen.
7.	Toorn verduystert de reden.
8.	Toorn overtreedt int straffen de mate.
	Toorn, onmatelyck straffende, maackt den straffer strafwaardigh.
9.	Toorn ontstelt het ghelaat.
11.	Toorn verschept den redelycken mensche in een fel dier.
12.	Toornicheyd is in elck een verkoren, in niemande een angheboren ghebreck.
	Toornicheyd is een dronckenheyd des ghemoeds.
	Toornicheyd is een beghinsele van dolheyd.
13.	Toornicheyd quetst de nature.
	Toornicheyd verderft huer dienaar om anderen te verderven.
14.	Toornicheyd zoeckt mindering van eyghen, door vermeering van een anders leed.
15.	Eyghen liefde met verwaantheyd, voedsters vande toornicheyd.
16.	Twist ende ghevecht, kinderen vande toornicheyd.
17.	Der Princen toornicheyd verderft landen ende luyden.
18.	Toornicheyds staart-joffers zyn eyghen verderf, berou, verachtinghe, wroeghen ende truericheyd.
19.	Of toornicheyd nut ende nodigh is voor den mensche.
20.	Toornicheyd en houdt gheenen mate int straffen.
	Men vint gheen matighe zonden.

[p. 459]

23.	Toornicheyd maackt niet sterck, maar kranck.
24.	Gheen dueghde en behoeft zonde tot hulpe.
27.	Toornicheyd verdryft de reden.
28. 29.	Toornicheyd over de zonde is eyghentlyck gheen toornicheyd, maar
34. 35	een heylighe straf over tquade.
30. 31.	God en wordt niet toornigh.
33.	Haten Godes is niet liefhebben. God en haat niemanden.

I. Boex. XVI. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Langmoedicheyd

2.	Heylzaam is de langmoedicheyd.
3.	Langmoedicheyd heeft haar oeffening int meshaghen van iemands doen of laten.
5.	Des menschen langmoedicheyd heeft haar werckinghe in teghenheyd, haar van Gode opkomende.
7. 8.	God schickt elcken mensche toe tgheen hem meest nut magh zyn.
9.	De schepper is goed ende en schept gheen quade menschen.
9.	De ghoede schepper ghebruyckt den quaden menschen tot oeffeninghe der ghoeden ende tot straf der quaden.
12. 13.	Een zelve werck werdt byden ghoeden God ende quaden menschen ghezamentlyck ghewrocht, maar elck tot een zonderling eynde.
14. 15.	God ghebruyckt der quaden boosheyd tot voorhoedinghe ofte wechneminghe vander Godvrezenden quaadheyd.
16. 17.	God beneemt den ghoeden tghene huer quaad maken zoude.
19.	Niemand magh wanen dat hem wat quaads gheschiet, die daar verstaat dat hem alles komt vanden ghoeden Gode.
	Langmoedicheyd komt uyt het verstaan dat ons niet quaads en gheschiet.
	De langmoedighe bezit zyn ziele in gheduldicheyd.
	De langmoedighe is te lyden met die hem quaad willen doen.
22.	Niemand magh Gode recht kennen, zonder God lief te hebben.
23.	Die God lief heeft, lieft oock den menschen ende ghedooght langmoedelyck huer ghebreken, ter liefden van Gode.
24.	Liefde wil langmoedelyck verdraghen, maar toorn wil haastelyck wreken.
25.	Langmoedicheyd verwint der quaden quaad doen met weldoen.
28.	Langmoedicheyd is voorzichtigh.
29.	Langmoedicheyds vruchte is berou te derven ende rust te hebben.
30.	Langmoedicheyd verdraaght zonder stoornisse alle verstoorlyckheyds oorzaken.

[p. 460]

II. Boex. I. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Wille

2.	Wille is een toeghestemde begheerte om iet te doen datmen laten, of om iet te laten datmen doen hadde moghen.
3.	Ghoed is 'tgheen elck ghoed, maar quaad 'tgheen elck quaad is.
4.	De wille streckt haar na 'tghoede ende vliedt van 'tquade.
6.	Van zaken daarmen noch twyfelt en is gheen wille.
7.	Wille komt voort uyt verkiezen ende toestemmen.
9.	Wille is een ghebiedende Koninginne inde ziele.
10.	Wille doet beraden in twyfelycke zaken.
11.	Waar in de wil magh willen, daar magh zy oock niet willen.
12.	Wille voortkomende uyt waarheyd wil 'tbekende ghoed benaarstighen ende 'tbekende quaad vlieden.
	Van een zelve zake en magh gheen ghoede wille in een quade veranderen.
13.	Waarheyd ruymt nemmermeer uyten mensche voor de loghen.
14.	Wille uyt loghen veroorzaackt moet verdwynen als de waarheyd van zulcke loghen bekent wordt.
17.	Van elcke zake wordt inden mensche zodanighe wille, als daar af is des menschen kennisse.
	Valsche kennisse maackt een quade wille.
18.	Oprechte kennisse maackt een ghoede wille.
19.	Onbedwonghen magh niemand willen tgheen hy weet quaad voor zich te wezen.
	Niet magh ghewilt worden, dan uyt wanen of weten dat het ghewilde voor den willende ghoed zy.
20.	Waar noodzakelyckheyd is, en magh gheen wille wezen.
21.	Wille magh eenighsins wezen, daar dwang is.
22.	Daar is groote onderscheyd tusschen willigh ende vrywilligh iet te doen of te laten.
23.	Der menschen doen ende laten van dueghde of zonde is willigh.
24. 50.	De waan van dat alle dueghdlycke ende zondighe wercken noodzakelyck gheschieden, nemen wech loon ende straf, dueghd ende zonde, beloften ende dreyghementen ende maackt van redelycke menschen paerden ende muylen diemen breydelt.
26.	Willekuere is van Gode in allen menschen ghestelt.
26.	Alle macht die inden mensche is komt van Gode, maar niet alle wille.
27.	Van Gode magh niet quaads komen, want hy is ghoed.

[p. 461]

28.	Of alle dinghen noodlyck gheschieden om dat zy van Gode zyn voorzien.
29. 30.	In Gode is (eyghentlyck te spreken) gheen voorzienicheyd, maar een eeuwighe voorooghentheyd alre dinghen die waren, die zyn ende die worden zullen.
32.	By Gode en is voor noch na.
34. 37.	Het ontwyfelyck weten Godes alder menschen doen ende laten en noodzaackt niemands doen of laten.
39.	Het ghevoelen van der menschen vrye wille en maackt Gode niet blind, onwetende of onzeker, maar betuyght dat God alles ziet, weet ende zeker is.
40.	God ziet der menschen wercken om dat zy die doen, maar zy en doen die niet om dat God die heeft voorzien.
41.	Wat anders ist te zien ende wat anders ist te willen datter iet gheschiede.
42. 47.	God voorziet (of ziet) alle onze wercken om dat wy die zullen doen, maar wy en doen die niet al, om dat God zulx ghewilt zoude hebben.
43.	Der menschen quade wercken komen niet voort uyte ghoede wille Godes.
44.	Gheen mensch magh beletten 'tgheen Gods wil is dat gheschiede.
45.	Alle zondighe wercken der menschen komen voort alleen uyter menschen ende niet uyt Godes wille.

II. Boex. II. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Reden

1.	Reden onderscheydt den mensche van alle andere ghedierten.
2. 3.	Redens beschryvinghe.
4.	Reden bedenckt tghene men voor heeft om doen of laten.
	Reden spuert na onbekende dinghen door die bekende.
5.	Reden onderzoeckt wat warachtigh of valsch zy.
	Reden bestiert de ghedachten.
6.	Reden neemt hare bewyzinghen vant lochenen tot het toestemmen, vant lochenen tot het lochenen ende vant toestemmen tot het lochenen.
9.	Reden maackt het redelycke dier heere over alle onredelycke dieren.
10.	Reden is den mensche verleent tot een middel ter zalicheyd.
11.	Het rechte ghebruyck vande reden leedet tot ghoedheyds verkryghinghe.
11.	Redens mesbruyck doet den mensche tghoede ontberen.
12.	Reden behoeft warachtigh onderwys met dadelyck hanteren van dueghde.
13.	Reden, wel ghebruyckt zynde, verstreckt een licht inde duysternissen.
14.	Dan verstreckt zy een bestieringhe des levens inde zee der hertstochten.
15.	Reden is 'tzaad alder leeringhen ende kunsten.

[p. 462]

16.	Daar is een overste ende nederste redene.
17.	Reden ghebiedt den Schepper te ghehoorzamen ende elck een te doen als wy ghaerne ghedaan waren.
20.	D'opperste reden is den quaden hertstochten niet onderworpen.
20.	Zy haat het zondighen, ter liefden vande dueghde.
27.	De nederste reden is minder klaar dan de overste.
30.	De nederste reden zoeckt dat den uyterlycken mensche beroert.
34.	De nederste reden hanteert dueghde niet uyt liefde, maar om loon.
35.	De nederste reden laat de zonde, uyt vreze vande straffe.
36.	De quaden wilden wel datter gheen rechtvaardicheyd en ware, om onghestraft te moghen zondighen.

II. Boex. III. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Beradinghe

1.	Beradinghe overweeght het eene teghen het ander.
3.	Beradinghe ist middel tot kennisse van ghoed of quaad, beter of argher, alder best ofte alderarghste.
4.	Twyfel port an tot beradinghe.
4.	Kennisse van eyghen onverstant brengt tot twyfele.
5. 6.	De verstandighen beraden zich meest.
	Hoe de mensch verstandigher is, hoe hy zyn onverstandicheyd grooter kent.
	Hoe onwyzer, hoe wyzer in zyn zelfs ooghen.
	Donverstandighen twyfelen minste ende beraden zich oock minste.
7.	Donverstandighen vrezen minst in huer meeste ghevaarlyckheyden.
8.	Beradings eynde is het ghoede te verkiezen ende 'tquade te verwerpen.
	Berading ghaat voort verkiezen byden vroeden.
9.	Daad voort beraad is quaad.
10.	Partydicheyd, onachtsaamheyd ende haast verderven alle beradinghe, daar zy al, of eenighe dezer, bykomen.
16.	Zonder kennisse van zaken maghmen niet wel beraden.
17.	Tot wel beraden behoeftmen een vry oordeel, andachticheyd, langsaamheyd ende kennisse.
17.	Langzaamheyd is int beraden nut, maar schadelyck int volbrenghen vant gheen beraadslaaght is.
19.	Middel hoe een partydighe zich best magh beraden.
20.	Elck is zich zelf een jonstigh rechter.
21.	Tis wille die haar beradet.

[p. 463]

22.	In voorledene, noodzakelycke ende onmoghelycke zaken en valt gheen beradinghe.
	Men beraad zich van toekomende, willighe ende moghelycke zaken.
23.	Men beraad zich niet vande eynden, maar wel vande middelen.
24.	Men beraad zich van alghemeyne ende van byzundere zaken.
25.	Berading ziet op ghoed of quaad, nut of schade, eer of schande, lust of pyne, etc.
27.	Leere der nieuwe Stoycienen neemt wech ende belet alle ghoed opzet.

II. Boex. IIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vant Oordeel

1.	Oordeel is een willighe toestemminghe ofte verwerpinghe der dinghen die byde redene vertoont ende byde waarheyd overweghen zyn.
2.	'tOordeel is vrywilligh.
3.	'tGhewelt magh niemands onrecht oordeel veranderen.
4.	Waarheyds bewys magh 'tvalsch oordeel doen verdwynen.
5.	Elck is onpartydigh inden dinghen, daar van hy noch gheen oordeel en heeft.
6.	Wie zyn eyghen oordeel verdacht heeft, kan 'tzyne om een beter gheven.
7.	Juechdelycke vuyricheyd betrout veel tyds zyn eyghen oordeel te vele.
	Verzochte oudheyd mestrout veeltyds haar eyghen oordeel.
8.	Waarschynlyckheyd is menighvuldigh.
	Waarheyd is eenvuldigh.
9.	Verzochtheyd oordeelt langsaam, maar onverzochtheyd haastelyck.
10.	Een oprecht oordeel ist, daar tghevoelen 'tgheoordeelde dinx ghedaante ghelyck is.
12.	Tis een valsch oordeel, dat het gheoordeelde ding onghelyck is.
13.	Niet haast verlaatmen een lang bezeten oordeel.
	Zorghelyck ist lichtvaardelyck te oordelen.
14.	Des valschen oordeels aard is, het quade voor ghoed ende tghoede voor quaad te achten.
	Tvalsche oordeel doet van tghoede vlieden ende 'tquade begheren.
15.	Niet zalighers voor den kinderen dan der ouders raad boven haar lust te volghen.
16.	De meeste ouden zyn zo zot int oordelen als de kinderen.
	Eyghen wil is oorzake vander menschen droefheyd.
17.	Elck volght liever zyn eyghen quade dan des scheppers ghoede wille.
19.	Vermetel oordeel maackt oude kinderen.

[p. 464]

20.	Een oprecht oordeel houdt den mensche zelf voor quaad ende Gode voor ghoed.
21.	Kennisse van eyghen onverstant doet langsaam oordelen.
	De vroede begheert niet dan Gode zo langher zo meerder te ghehoorzamen.
22.	Een oprecht oordeel bevryt van droefheyd.
23.	Zo 't oordeel des menschen is, zo is zyn begheerte ende wille, oock daad, indien daar macht toe is.
24.	'tOordeel dient tot laten van tghene quaad ende tot doen van tghene ghoed is gheoordeelt.
25.	Tot een ghoed oordeel behoeftmen tyd, verzochtheyd, kennisse van zaken met omzichticheyd.
25.	Wie zich haast int oordeel, die haast na zyn verderven.

II. Boex. V. Hoofdstux
Inhoudt
Van kennisse ende wetenschap

1.	Zonder ware kennisse en is gheen ghoed oordeel.
3.	Ampt der kennissen is beraden ende toestemmen ofte afslaan.
	Toestemmen is ghelooven dat de zake zulx is of niet.
4.	Toestemminghe gheschiet zonder of met bewyzinge.
	Zonder bewyzinghe gheschiet het toestemmen door die zinnen.
5.	Door verzochtheyd.
6.	Door die beghinselen der betrachtinghen inde verstandelyckheyd.
7.	Door 'tghelooven.
8.	Door bewyzinghe gheschiet het toestemmen mede op vierderleye wyzen, te weten drie die waarschynlyck zyn, als vermoedinghe of suspitie, dolinghe ende waan ende de vierde die warachtigh is ende zeker.
11.	Zo vintmen achtreleye aard van kennissen.
12.	Hier toe voeghtmen noch zes, als voorzienicheyd, kunste, wysheyd, opmerckinghe, redens ingheven ende 'tgheweten of conscientie.
13.	De kennisse der vyf zinnen zyn angheboren ende niet gheleert.
14.	Wetenschap is een ontwyfelyck verstant, den gheweten dinghen ghelyck zynde.
17.	Onderscheyd tusschen kennisse ende wetenschap.
18.	Verbeeldelycke kennisse spruyt uyt tuyghnisse.
	Wetenschap komt uyt ondervinden.
20.	Onderscheyd tusschen ghelooven ende weten.
21.	Men ghelooft wat andere betuyghen, maar men weet datmen zelf ondervint.
22.	Niet al datmen ghelooft, maar al datmen weet is warachtigh.

[p. 465]

26.	Weten ziet alleen op wezen, maar tgheloove ziet op schyn ende op wezen.
27.	Niet alle gheloove, maar wel alle weten verwerpt het quade.
	Men magh tghene niet en is wel ghelooven, maar niet weten.
29.	Int ghelooven werdtmen wel, maar int weten gheenssins bedroghen.
29.	Tghene men ghelooft en maghmen zo langhe men zulx ghelooft niet weten ende tgheen men weet en maghmen niet ghelooven.
31.	Het weten spruyt uyt ondervinden.
32.	Al warmen weet is warachtigh.
	Wetenschap en verwerpt nemmermeer het ghoede.
33.	Nature is d'eerste oorzake vande wetenschappe.
	Gheneghenheyd om weten werdt angheboren.
	Kennisse van eyghen onwetenheyd port an tot wetenheyd.
34.	Die waant te weten en begheert niet te weten.
	Die minst weten wanen meest te weten.
35.	Twyfelen maackt begheerlyck tot weten.
36.	Het begheren om weten heeft zynen mate.
	Te vele willen weten is schadelycke weetghiericheyd of kurieusheyd.
	Niet willen weten is strafwaardighe onwetenheyd.
	Het matelyck weten is noodzakelyke waarheyd weten.
37.	Schadelyck weten ist, die den mensch in zyn zonden doet volherden.
38.	Onnutte wetenschap ist die den weter niet en maackt beter.
39.	Zelfs kennisse is nodigh ende nut.
	Door kennisse van onze quaadheyd gheraacktmen an kennisse van Godes ghoedheyd.
40.	Kennisse Gods baart ware godsvruchticheyd.
41.	Begheerte om weten tot roem of alleen om datmens weten zoude, is een onnutte weetzucht.
	Wetens begheerte om zelf beter te worden of om anderen te verbeteren is wysheyd ende liefde.
42.	Men begheert zo wel 'tquade als 'tghoede te weten.
	'tQuade begheertmen te weten om zich daar voor te wachten.
	'tGhoede begheertmen te weten om dat te verkryghen.
43.	Men verstaat eerst wat valsch, dan wat warachtigh is.
44.	Men kent de loghen an haar bedrogh int niet gheven van 'tbeloofde.
45.	Waarheyd werdt bekent an haar ghetrouheyd int gheven van tbeloofde.
	Arm worden van tbegheren maackt ryck van ghenoeghen.
46.	Om tot ware wetenschap te komen behoeftmen reden, verstant, andacht, tyd ende oeffeninghe.
49.	De meeste hindernisse tot ware wetenschappe zyn roeckeloosheyd ende ledicheyd.

[p. 466]

51.	Onachtzaamheyd is onwetenheyds moeder.
51.	Andachtighe arbeydt teelt wetenheyd.
52.	Betrachtelycke kennisse ziet op waarheyd.
	Hanteerlycke kennisse heeft het ooghe opte dueghde.
53.	Betrachtelycke kennisse ghaat voor de hanteerlycke.
54.	Watmen niet recht en verstaat en doetmen niet recht.
55.	Watmen niet dick en hanteert en kanmen niet doen.
59.	Het weetghierigh betrachten is by velen, maar het dadelyck hanteren der dueghden is by zeer weynighen.
	Niemand en verstaat meer dueghds dan hy kan hanteren.
59.	Het wetens vermeren zonder dadelyck hanteren vermeert schulde ende wroeghen.
	Het hanteren der dueghden vermeert de dueghde.

II. Boex. VI. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Conscientie ofte Gheweten

1. 26.	Conscientie is een mede weten, oordelende al des menschen doen ende laten ende oock of zulx wel dan qualyck ghedaan of ghelaten is.
3.	't Eerste is een ghetuyghende kennisse.
	Het tweede is een oordelende kennisse.
4. 29.	Het tuyghende gheweten is altyd oprecht, als wezende een spieghel ons doens ende latens.
5.	Dit toont den mensch hem zelve zo hy is.
6.	Het tuyghent gheweten is een ware verbeeldinghe eyghender daden.
7.	Het tuyghende gheweten en oordeelt niet.
	Niemands beschuldighen magh 't onschuldighe gheweten schuldigh maken of bedroeven met wroeghen.
	Niemands ontschuldighen magh 'tschuldigh gheweten onschuldigh maken of vertroosten.
9.	Het oordelende gheweten is niet altyd oprecht noch zeker.
10.	Zo 't oordeel is, zo is de kennisse.
	Het oordelende gheweten oordeelt wat wel of qualyck gheschiet.
	Deze twee wetenheyden maken te zamen maar een gheweten of conscientie.
14.	Het beschuldighen of ontschuldighen zyn die twee eyghentlycke wercken vande conscientie ofte 'tgheweten.
15.	Alle oordeel bestaat op twee ghetuyghen.
16.	Het tuyghende gheweten betuyght tghene daar ghedaan of niet ghedaan is ende hoe.

[p. 467]

17.	Het oordelende gheweten betuyght na haar kennisse, wat recht of onrecht is ghedaan of ghelaten.
18.	'tGheweten bestaat in daad ende in oordeel.
19.	Des ghewetens ghedaante is ghoed of quaad, waarachtigh of valsch.
20.	Het wel leven bestaat in een oprecht oordeel ende ghoede wandel.
21.	Veel is gheleghen an des ghewetens kennisse.
	Hoe des ghewetens vierschare werdt ghehouden.
23.	'tGhewetens ghezelschappe zyn wet ende onderzoecker, oock het beschuldighen ende ontschuldighen.
29.	De kennisse oordeelt.
30.	Weten is zeker.
31.	Kennisse magh zyn zeker ende oock onzeker.
32.	Tghewetens kennisse magh zyn warachtigh of valsch.
34.	Twee strydighe kennissen in twee verscheydene ghewetens.
35.	Tis niet al warachtigh wat elx gheweten daar voor oordeelt.
36.	'tGhewetens oordeel moet onrecht zyn, als haar kennisse valsch is.

III. Boex. I. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Dueghde

2.	Dueghde is de wegh tot het opperste ghoed.
2.	Valsche ghoeden zyn ryckdom, wellust, moghentheyd, eere of vermaartheyd.
3.	De schepper is beter dan zyn schepselen.
4.	God is het opperste, ja eenighe ende volkomen ghoed.
	God magh niet rechtelyck begheert werden om wat anders dan om zyn zelfs wille.
	Dien die God zelve heeft en magh niet ghebreken.
5.	Tot Gode komtmen door 'thanteren der dueghden.
	De wegh tot Gode is lustigh om te bewanderen.
	De wegh tot Gode schynt verdrietigh den ghenen die de zonden ghewoon zyn.
6.	Dueghde erft niemand van zynen ouderen.
	God biedt elck de dueghde an.
	Dueghde werdt niemand anghedwonghen, maar by den vromen willigh anghenomen.
7.	Moghelyckheyd om dueghdlyck te worden werdt allen redelycken menschen angheboren.
	Alle vernuftighe verstanden zyn niet dueghdelyck, noch alle domme verstanden ondueghdlyck.

[p. 468]

8.	Wat angheboren is en magh niet anwennen teghen zyn nature.
10.	Dueghde is een ghelyckenisse of beelde Godes.
	Of dueghde is een stadighe vluchte vant quade ten ghoeden.
11.	Of dueghde is een oprechte ghewoonte des ghemoeds, daar door de menschen wel leven.
12.	Ghewoonte is een daadvaardicheyd om te doen ghelycke wercken als die zyn daar uyt zy is gheboren.
13.	Men vint ghoede, quade ende middelbare ghewoonten, die ghoed zyn noch quaad.
14.	Dueghdlycke ghewoonte werd gheboren uyt het dickmaal hanteren der dueghden.
16.	De ghoede ghewoonte verdient dan eerst der dueghden name, als het hanteren der dueghden lustigh ende 'tlaten verdrietigh is gheworden.
17.	Zodanighe ware oeffeninghen der dueghden maackt den mensche dueghdelyck.
18.	Alle dueghde bestaat int rechte ghebruyck.
	Dueghde maghmen niet mesbruycken, maar vernuft ende kunste wel.
19.	Der dueghden vruchten zyn een eerlycke wille, oprechte daden, het wel leven, met een rustighe ende vrolycke consciente.
20.	Dueghde woont in ootmoedighe herten.
20.	Men vint meer dueghde in nedere ende arme, dan in hooghe ende weeldighe huyzen.
21.	Dueghde strect tot Gode waart.
22.	Der dueghden oorzake inden mensche is Godes mildheyd int schencken, met des menschen begheerlyckheyd int ontfanghen van deze Hemelsche ghave.
23.	Het rechte oordeel stiert, ghoede wille volght int hanteren der dueghden.
	Het oordeel heeft waarheyd, maar de wille heeft ghoedheyd voor ooghen.
24.	Daar zyn redelycke ende oock zedelycke dueghden.
	De redelycke dueghde hangt an waarheyds kennisse.
25.	De zedelycke dueghde bestaat niet alleen in waarheyds kennisse, maar oock inde hanteringhe van 'tghoede.
27. 34.	Eer komtmen tot die redelycke dan tot die zedelycke dueghde.
27.	'tGhoed werdt eer verstaan dan ghedaan.
	Wie dueghde wil leren, moet die stadelyck hanteren.
28.	Veel klappen vande dueghde, maar weynigh hanterense.
30.	Dueghde bestaat int recht verstaan ende int wel doen.
31.	Tot redelycke dueghde komtmen doort dickmaal betrachten van haren aard.
32. 33.	Na 'tverstaan ghoed volght ghewoonte datmens ghaarne doet.
35.	Wt het verstant komt dueghde door oeffening inde hand.

[p. 469]

36.	Dat is der dueghden eyghen aard, dat zy zo ghaerne anderen weldaad doet, als de behoeftighen ghaarne weldaad ghenieten.
	Waarheyd baart vyandschap, maar wel doen vriendschap.
37.	Dueghde gont ende doet (daar zy magh) elck een ghoed, maar niemanden wil noch doet zy quaad.
38.	Niemand ontbreeckt ghelegenheyd om yemanden weldaad te bewyzen met raad of met daad.
	Int wel doen verlustight ende verblydt zich de dueghdzame mensche.
	De dueghdzame mensch doet altyd wel ende is mitsdien altyd lustigh ende blyde.
39.	Zo is het dueghdlyck leven een lustigh ende vrolyck leven.
40.	Dueghde is een dood der quader ende een leven der ghoeder begheerten.
	Dueghde is der zielen ghezondheyd ende schoonheyd.
	Mocht de dueghde met lyflycke ooghen ghezien worden, alle menschen zouden op haar verlieven.
	Dueghde is onverwinnelyck, zulx maackt zy oock alle hare liefhebbers.
41.	Tot dueghds verkryghen voorderen weynigh schone woorden, maar veel de ghoede daden, tyd, ghoed onderwys, oeffeninghe ende byzonder het navolghen vanden wet der naturen.
	Wet der naturen is by na een zaad der dueghden.
43.	Zonder oorzake en gheschiet niet.
45.	Wat God of nature werckt inden mensche zonder 'smenschen wille, dat is voor den mensche noch dueghde noch zonde.
54.	Alle smenschen wercken en komen niet voort alleen uyt Gode noch uyte nature.
55.	Doende dueght werckt de mensche willigh met Gode, maar int zondighen werckt de mensch alleen.
56.	Zo God of natuur alleen inden mensche noodzakelyck wrochten, en mochte byden mensche noch dueghde noch zonde wezen.
57.	Alle menschelycke wercken gheschieden uyt noodzakelyckheyd, uyt bedwang, uyt willekuere of uyt vrije wille.
58.	Alle zondelycke of dueghdelycke wercken gheschieden uyt willekuere of uyt vrije wille.
59.	Alder menschen doen ende laten streckt tot ghoedheyds verkryghen ende quaadheyds ontberen.
60.	Willekuere is een toestemminghe in twyfelycke zaken tot het gheen best werdt ghewaant of gheweten.
61.	Toestemminghe volght het oordeel.
61.	De wille volght het toestemmen.
	Waar macht is na wille, daar gheschiet het ghewilde.

[p. 470]

62.	Uyt wille ende kuere wordt willekuere.
63.	Alle dueghdlycke ende zondelycke wercken zyn willigh.
65.	Vrywillighe wercken zynt, daar van de mensch zelf alleen oorzake is, zonder nood oft dwang, uyt beradinghe ende kuere.
66.	Willighe wercken zynt, die niet gheschieden zonder beraad of kuer, maar niet zonder alle bedwang.
67.	Onderscheyt tusschen noodzakelycke ende ghedwonghe wercken.
76.	Vande middelmaticheyd, waar inne de dueghden by velen worden ghestelt.

III. Boex. II. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Zonde

2.	Dat ondueghde of ontberen van dueghde niet altyd en is zonde.
7. 8.	Wat zonde is by anderen.
10.	Zonde is een quade ghewoonte des ghemoeds, waar door de zondaren qualyck leven.
11.	Men noemt de zonde verderffenisse, niet, onrechtvaardicheyd, godloozicheyd, middelwant ende overtredinghe etc.
16.	Quade ghewoonte is d'eyghen aard vande zonde.
18.	Men vint moetwillighe zonde, oock die uyt zwackheyd gheschiet, vreemde ende eyghen zonde etc.
19.	Men zondight teghen Gode ende teghen mensche.
20.	Zonde baart quellyke verdriet, wroeghinghe.
22.	Niemand magh een ander quaad doen zonder eerst zich zelf quaad te doen.
	Niemand en werdt ghequetst dan van zich zelf.
23. 27.	Elck zondight eerst willighlyck.
24.	De zondaren willen de zonde wel, maar haar straffe niet.
28.	Niemand magh recht ghestraft worden om tgheen hy onvermydelyck moet doen of laten.
30.	Tis felheyd, de straf voorder dan de wet houdt, uyt te recken.
31.	Rechtvaardicheyd en straft gheen onschuldighen.
32.	Tis onrecht iemand om een anders mesdaad te straffen.
33.	Niemand mach zich met ernst beschuldighen over een onvermydelyck werck.
	Alle zonde baart noodlyck wroeghen.
36.	De quade gheneghenheyd niet bewillight zynde is gheen zonde.
45. 46.	Zonde verderft den mensche.
47.	Der zonden werck is een strydt jeghens den nature, een verblinding des ghemoeds, een uytweringhe van tghoede ende een invoeringhe van tquade.
48.	Zonde quelt met pyne, wroeghen ende onghenoegen.

[p. 471]

50.	Vande oorsprong ende voortghang vande zonde.
	Alsmen zich vande zonde beroemt, is zy opt volmaaxte.
51.	D'almoghende waarheyd verdryft daar zy komt de loghen ende ten laatsten de zonde.
52.	De zondighe ghewoonte werdt niemand angheboren ende is daarom uyt allen menschen verdryvelyck.
53.	Licht vallet de zonde te overwinnen eer zy door ghewoonheyd krachtigh is.
55.	Zonde is een willigh afkeer van tghoede ten quaden.
56.	D'oorsprong vande zonde is het roeckeloos toestemmen van loghens inbeeldinghe.
	Zonde komt uyten wane, die niet is.
	Het niet inden mensche daar wezen behoorde te zyn is quaad inden mensche.
58.	Zy moghen Gode niet ontschuldighen van tquade, die daar leren dat God den eersten mensche met zynen nakomelinghen tot zonden heeft ghenoodschickt.
59.	Het zwacke schepsel en magh d'Almoghende scheppers wil niet wederstaan.
60.	God en veroorzaackt gheen zonde, maar bestiert die ten besten eynde.
61.	Elck mensche zelf is oorzake van zyne zonde.
	Door roeckelooze onachtzaamheyd vermids een valsche schyn van tghoede valt elck mensch in zonden.
63.	Niemand magh begheren tgheen hy weet quaad te wezen voor hem zelve.
	Alle nature vliedt van zelfs haar verderfenisse.
64.	Der zonden vrucht is verlies van 'tghoede met verkryghinghe van 'tquade.
65.	Alle zonde brengt huer eyghen straffe met ende is der zondaren buedel.
65.	Zo vele zonden, zo vele pynbancken.
	De zonde is te vrezen als 'tvenyn der zielen.

III. Boex. III. Hoofdstux
Inhoudt
Vander dueghden deylinghe

7.	Men deylt ghemeenlyck de dueghden in wysheyd, rechtvaardicheyd, starckheyd ende maticheyd.

III. Boex. IIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vander Zonden deylinghe

1.	Niemand werdt dueghdelyck of zondelyck gheboren.
3.	Wie zyn onschuld bewaart ende dueghdlyck werdt is pryzens waardigh.

[p. 472]

4.	Wie onschuld verliest ende zondigh werdt, is lachterens waardigh.
5.	Of de zonde is eenvuldigh dan menighvuldigh.
6. 15.	Verwaande onwetenheid is alder zonden wortele, of (zo andere zegghen) ongheloovicheyd.
7.	Zonder verstant magh niemand wel leven.
	Tot het wel leven voordert het volghen vander verstandighen rade.
	Die zelf onverstandigh is en weet niet wie verstandigh is.
8.	Verstants beghinsel is eyghen onverstant te mestrouwen.
	De zekerheyd leyt inde onzekerheyd.
9.	Diemen ontrou bevint behoortmen niet meer te betrouwen.
10.	Tis een zeker merckteken van een ghetrou leydsman, dat de raadvolgher komt ter begheerder plaatsen.
11.	Meest elck komt eer tot waan weten, dan tot waarachtigh weten.
12.	De waanweter volght zyn ghoedduncken boven der vroeden raad.
	Meest elck derf bestaan voort verstaan.
	Zondigh werdtmen doort dickmaal volghen van 'tverkeerde oordeel.
13.	Elck zoeckt in al zyn doen ende laten 'tghoed te bekomen ende 'tquade te ontberen.
	Alle onrechtvaardicheyd is allen menschen quaad.
14.	Die 'tquade inder waarheyd kent, en maght met gheen luste doen.
15.	Verwaande onwetenheyd schynt d'eenighe zonde ende alder zonden wortele.

III. Boex. V. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Wysheyd

1.	Wysheyd is een kennisse van godlycke ende menschelycke zaken.
3.	Wysheyd is wellevens kunste.
4.	Wysheyd is der menschen alder wenschelyxte schat.
	Wysheyd leert alle dinghen te recht ghebruycken.
	Wysheyd is 'tghezichte alder dueghden.
5.	Wysheyd is alder dueghden Koninginne.
6.	Wysheyd is een ontwyfelycke kennisse der begheerlycke ende vliedelycke dinghen.
	De wyze mensch kent des levens weghen, oock onweghen.
7.	Wysheyd kent waarheyd ende loghen.
8.	Niemand is ghaerne bedroghen.
	Licht vallet de bekende loghen te vlieden.
9.	De wyze vermydt d'onweghen ende bewandert den rechten wegh.
10.	Wysheyds ampt is de loghen te vlieden ende de waarheyd an te hanghen.

[p. 473]

13.	Wysheyd doet het best in allen dinghen verkiezen, hanteren ende verkryghen.
14.	Wie 'tbeste niet en verkiest, die heeft gheen ware, maar een waan-wysheyd.
15.	Der wyzen ampt is op al huer doen ende laten te mercken.
16.	De wyze beraad zich voor alle daad.
	De wyze en stemt gheen onbekende dinghen toe.
17.	De wyze oordeelt langzaam, maar wel.
	De wyze begheert noch wil niet dat quaad is.
	Heeft lust ter dueghden.
	Hanteert stadelyck dueghde.
	Werdt dueghdelyck.
18.	Des wysheyds werck is beraden, onderzoecken, oordelen.
23. 24.	De wysheyd heeft hare werckinghe in het eenzame, in het huyslycke ende in het burgherlycke leven.
25.	Die niet wys en is kan zich zelf, noch min een huysghezinde ende noch vele minder een ghemeen beste van Stad of land wel bevoochden.
Vande Huyshoudinghe.   27.	Wel huys houden is gheen kleyne kunste.
29.	Een ghoed huysheer lieft wyf ende kinderen ende jont zyn boden alle ghoed.
	Des huysheeren ampt is 'tghezinde te bezorghen van noodurft, te onderwyzen ende te beschermen.
30.	Een ghoed huysheers ghoede wandel is een wet van 'tghezinde.
34.	De huysheer bezorght woning na noodurft, niet na lust.
39.	De huysheer bezorght d'inkomsten door natuurlyke, avontuurlycke of kunstighe middelen.
40.	Wat noodighe handwercken zyn.
41.	Wat onnodighe handwerken zyn.
42.	Vande schadelycke ambachten.
43.	Een ghoed huysheer doet zynen kinderen noodighe ende nutte ambachten leren.
46.	Tis gheen minder dueghde 'tghewonnen wel te bewaren, dan het wel winnen is.
47.	Een ghoed huysheer en verzuymt gheen eerlyck ghewin, noch en teert niet boven noodurft.
	Een ghoed huysheer teert wat min om wat meer den armen te deylen.
48.	Wat huysvrou een huysheer behoort te trouwen.
50.	Hoe zich de huysheer zal draghen tot zyn huysvrouwe.
54.	Des huysvaders ampt tot zyne kinderen.
	Vander kinderen opvoedinghe.

[p. 474]

56.	De huysvader moet naarstigher zyn om nutte winners, dan schadelycke verteerders tot erfghenamen achter te laten.
57.	Ledighe weelde is zorghelyck.
	Beter ist ghoede dan rycke kinderen na te laten.
	Men behoort den kinderen zekere ryckdommen als dueghde ende ghoede kunsten te erven.
59.	Van 'tschadelycke verzuym der ouderen int opvoeden der kinderen.
60.	Zomen de jonckheyd went, zo is veeltyds d'oudheyd.
	Ghewoonte is by na een tweede nature.
61.	Kinderen volghen ghaerne huerder ouderen zeden.
62.	D'ouders behooren huer kinderen een voorbeeld der dueghden te verstrecken.
63. 64.	Armoede van woorden is een ghezellinne van ryckdom van ghoede daden.
64.	Weynigh spreken brengt veel veylicheyd.
65.	Van des huysheeren ampt totten dienstboden.
66.	Des huysheeren ampt totten eyghen slaven.
68.	Vander huysvrouwen plicht tot huer man.
	De huysvrouwe behoort huer man te behaghen vermids hem ghelyck te worden in ghoede zeden.
	Ghelyckheyd van ghoede zeden is moeder vande liefde.
69.	Wie lieftal wil zyn, moet liefhebben.
	Lief doet lief niet dan lief.
	Weldaad baart liefde.
	Des huysvrouwen dueghde is een ghoedmans vrueghde.
70.	Beschryvinghe eender ghoeder huysvrouwen.
76. 80. 81.	Ampt eender ghoeder huysvrouwen inde verzorghinghe des huyzes.
78.	Ampt der moederen tot huer kinderen.
79.	Ampt der huysvrouwen tot huer boden.
83.	Der kinderen plicht tot huer ouderen.
84.	Diemen lief heeft, diens zeden volghtmen ghaerne.
86.	Ghoede kinderen eeren huere ouders.
	Met onderdanicheyd.
	Volghen der ouderen raad boven huere jueghdelycke lusten.
88.	Tis een zalighe oudheyd, die met vrolycker conscientien zyn jueghd magh bedencken.
89.	Ghoede kinderen leren vlytelyck.
	Vlieden ledicheyd ende tuyschen.
90.	Verblyden als zy huer ouders moghen verblyden.
91.	Zyn danckbaar huer ouderen.

[p. 475]

96.	Vander dienstboden ampt tot huer huysheere ende vrouwe.
97.	Trouwe boden hebben lief huer meester ende vrouwe.
	Zyn willigh in huer dienste.
	Zyn ghetrou van handen ende monde.
98.	Handelen raadlyck ende oorbaarlyck huer meesters ghoeden.
101.	Vande burgherlycke wysheyd.
103.	Een stad bestaat in vele verscheyden huysghezinden.
104.	'tGhemeen beste is een state ende beledinghe van Landschap of Stede te onderhouden, staande inde bestieringhe der zaken.
105.	De burgherlycke wysheyd maackt wetten.
105.	Zy is onledigh int beschermen ende bevoochden der burgheren.
105.	Het eynde vande burgherlycke wysheyd is der burgheren welvaren.
106.	Onderscheyd tusschen 'tghemeen beste ende een huysghezinde.
107.	Van zes ghedaanten van 'tghemeen beste.
112.	Een ghoed burgher ist die dueghdlyck is ende zyn huys, oock het ghemeen beste, wel kan bevoochden.
113.	Wat nodigh is tot leringhe der dueghden.
114.	De jonckheyd moetmen nutte kunsten ende ambachten doen leren.
115.	D'antreckelycke wellust ende ledicheyd moetmen bannen.
	Gheeftmen de jueght gheen ghoed werck, zo nemen zy quaad werck.
	Quaad doens oorzaken behoortmen wech te nemen.
	Doverheyd moetmen int ghoede ghehoorzamen.
118.	Men moet onderdanigh zyn de wetten.
	De godsdienst godsvruchtelyck pleghen.
	Vrede ende eendracht onderhouden.
	Twedrachts oorzake voorhoeden.
	Zyn zelfs dinghen waarnemen.
	Niet onberoepen zich in Stads zaken dringhen.
120.	Die kan 'tghemeen beste liefhebben, die daar verstaat, dat het ghemeene gheheel beter is dan zyn eyghen deelken.
122.	Der vreemdelinghen ampt in een Stad.
123.	Overheyds ampt.
127.	Wat eerbiedighe ontsich maackt byden burgheren tot d'overheyd.
129.	Noch van des Overheyds ampt.

III. Boex. VI. Hoofdstux
Inhoudt
Van Dwaasheyd

1.	Onwysheyd en is niet het jeghendeel vande wysheyd.

[p. 476]

11.	Dwaasheyd is wysheyds teghendeel.
14.	Alle zonde brengt huer zelfs roede met zich.
15.	Men zondight uyt onverstant.
16.	Elck zoeckt tgheen hy voor zich best te wezen waant of weet.
	Meer luyden begheren ryckdom dan wysheyd.
	Meest elck acht het gheld beter dan de wysheyd.
18.	Wysheyd is beter dan gheld.
	Meest elck verzuymt het beste om 'tsnoodste willen.
20.	Doling doet het snoodste voort beste verkiezen.
	Doling komt uyt onwetenheyd.
	Dwaasheyd is schuldighe onwetenheyd.
21.	Die onwetenheyd is onschuldigh, daar van de wetenschap onmoghelyck is te bekomen.
22.	Schuldighe onwetenheyd is vande dinghen die noodigh ende moghelyck waren om te weten.
23.	Men blyft in onwetenheyd door onachtzaamheyd of verwaantheyd.
25.	Weynigh menschen kennen den wegh ter dueghden.
	Veel menschen zyn onachtzaam op haren wegh.
26.	Men vint veel onweghen.
	Daar en is maar een wegh.
27.	Tis de rechte wegh die opt kortste leedet ter begheerder plaatsen.
	Wel leven is vrolyck leven.
28.	Zondigh leven is verdrietelyck leven.
	Uyt het niet vinden van 'tghezochte magh de qualyck zoeckende zyn dolinghe verstaan.
30.	Men acht dueghde minder dan 'tgheld.
32.	Daar is meer hoops tot onachtzame dan tot verwaande luyden.
	Zy beraden zich niet, die niet en twyfelen.
33.	Niemand magh begheren tgheen hy waant te hebben.
	Alle waan weters zyn hovaardigh.
34.	Eerzuchtigh licht-vluchtigh.
35.	De waanwyze in plaatse vande waarheyd te volghen, bestaan zy der waarheyds dienaren te vervolghen.
38.	De waan-ziende blinden verleyden liever ander blinden, dan zy zich vanden zienden laten leyden.
39.	De waanwyzen poghen anderen te doen verstaan tgheen zy zelf niet en verstaan.
40.	'tZyn dubbelde dwazen die dwaas zynde huer zelf wys wanen.
41.	Verwaande onwetenheyd is alder quaden wortele.
42.	Wysheyd is 'tlicht alder dueghden.

[p. 477]

	Dwaasheyd is een quaad daar uyt alle zonden spruyten ende ghemeenschap mede hebben.
43.	De dwaze oordeelt het quade ghoed te wezen ende haat de kennisse.
	De dwaze volght zyn hooft boven der vroeden raad ende haast blindeling int verderven.
44.	De dwaze werpt zyn schuld op een ander.
45.	In teghenspoedt maackt de dwaas van d'avontuyr, maar ten voorspoet van zyn dwaasheyd zyn afgod.
46.	De dwazen arbeyden meer om wys te schynen dan om wys te wezen.
	Lichter vallet wys te worden, dan wys te schynen.
47.	Te willen wys schynen is beveynstheyd.
	Veynzen behoeft kloeckheyd.
	Dwazen schynen dat zy zyn in der wyzen ooghen.
50.	Vande dwaasheyds vruchten.
53.	Vander dwazen quade huyshoudinghe.
54.	Hoe dwaaslyck de dwaas handelt met zynen ghezinde.
57.	De dwaas kan zo luttel wel bewaren als wel winnen.
58.	Aard der doorbrenghers.
59.	Vande onrechtvaardighe dwazen int qualyck verkryghen van 'tgheld.
61.	Vande ghierighe dwazen int qualyck bewaren van 'tghewonnen.
63.	Vander dwazen regeringhe over Steden of Landen.
63.	Die zyn huys niet wel kan bevoochden, kan veel minder een stad wel bestieren.
64.	Vele nutter ist den dwazen bevoocht te worden van anderen, dan anderen te bevoochden.
	Dwazen staan meest na hooghe staten.
66.	Niemand en kan 'tgheen hy noyt en heeft ghehanteert.
	De dwaas magh (zo hy wil) verstaan dat hy onbequaam is totte regieringhe.
68.	De vrucht van dwaze overheyd is verachtinghe des volx ende verderf van 'tghemeen beste.
69.	Het ampt wyst an wat de man kan.
	D'overheyds zotternije werdt 'svolx spotternije.
71.	Welcke d'oorzaken zyn vant bederf der steden ende landen.

IIII. Boex. I. Hoofdstux
Inhoudt.
Vande Rechtvaardicheyd int alghemeen.

1.	Rechtvaardicheyd is een daadvaardicheyd of ghewoonte des ghemoeds, daar door de rechtvaardighe wil ende magh rechtvaardelyck te doen ende elck 'tzyn te gheven.

[p. 478]

2.	Rechtvaardicheyds plaatse is 'smenschen ghemoed.
3.	Waar uyt rechtvaardicheyd wordt ende gheduurt inden mensche.
4.	Rechtvaardicheyd bestaat in alle menschelycke ghoede wercken.
	Rechtvaardicheyd streckt na 't opperste ghoed.
5.	Rechvaardicheyd heeft hare oeffeninghe in godlycke ende menschelycke zaken.
	Rechtvaardicheyd gheeft Gode ende menschen 'thuere.
	Vande rechtvaardicheyd tot Gode.
7.	Godes wetten zyn rechtvaardigh ende den menschen nodigh ende nut.
8.	Die is Gode onderdanigh die hem lief heeft boven al.
	Die heeft God lief boven al, diens hooghste lust is te doen dat Gode behaaght.
9.	Elck doet ghaerne dat hem een lust is te doen.
	Watmen ghaerne doet, dat doetmen dickwil.
	Watmen dickwil doet, dat leertmen wel doen.
11.	Rechtvaardicheyd totten menschen is nodigh ende nut.
12.	Wy zyn gheboren om rechtvaardigh te wezen.
	Des rechtvaardicheyds zaad is natuurlyck in ons gheplant, tot moghelyckheyd om rechtvaardigh te worden.
13.	Rechtvaardicheyds oorzake is der naturen moghelyckheyd met des menschen oeffeninghe.
15.	Daar is alghemeyne ende byzundere rechtvaardicheyd totten menschen.
16.	De alghemeyne Rechtvaardicheyd onderhoudt de menschelycke verzaminghe.
	De byzundere rechtvaardicheyd geeft elck mensch 'tzyne.
18.	Die alle ghoede wetten ghehoorzaamt is rechtvaardigh.
21.	D'overheyds rechtvaardicheyd toont haar int wel belonen, int wel straffen ende int wel vonnissen.
24.	Rechtvaardicheyds ampt is altyd te doen dat recht is ende nemmermeer iet quaads te bedryven.

IIII. Boex. II. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Onrechtvaardicheyd int alghemeen

1.	Onrechtvaardicheyd en is niet eyghentlyck rechtvaardicheyds jeghendeel.
4.	Overtredinghe des wets is rechtvaardicheyds teghendeel, of de zondighe ghewoonte.
6.	Onrechtvaardicheyd is een zondighe ghewoonte, daar door de onrechtvaardighen willigh ende machtigh zyn om de wet te overtreden.

[p. 479]

8.	God komt toe vanden menschen de hooghste liefde met de nederste ootmoedicheyd.
9.	God en eyscht van niemanden iet boven vermoghen.
10. 11.	Iet lief te hebben boven God is zonde.
12.	Vande onrechtvaardicheyd jeghen den menschen.
13.	Overtredinghe mesdoet een ander.
13.	Mesdaad maackt twist.
14.	De mensch is van naturen gheneghen tot rechtvaardicheyd.
15.	Alle ghoede menschelycke wetten komen uyten wet der naturen.
16.	Niemands nature is gheneghen teghen de ghoede wetten.
17.	Overtredinghe des wets is teghen de nature.
18.	Der zonden oorzake is vermetel ende onverstandigh toestemmen.
	Ghewoonte volmaackt de zonde.
19.	Overtredinghe des overheyds is gheleghen int maken van quade wetten, int onrecht vonnissen, int niet beschermen ende int quellen der onderzaten.
21.	Overtredinghe des wets is doen dat verboden ende laten dat gheboden is.
22.	Niet doen doet quaad doen.

Vierde Boex. III. Hoofdstux
Inhoudt
Vande ware Godsdienste of Religie

2.	Godsdienste is een rechtvaardicheyd die Gode gheeft zyn behoorlycke eere.
4.	Men gheeft Gode behoorlycke eere, alsmen hem eert, niet na menschelyck ghoedduncken, maar na zyn gheopenbaarde wille.
5.	Die Ceremonien en dienen niet Gode, maar den menschen.
	Ceremonien zyn een heylighe anwyzinghen totten dinghen die zy betekenen.
8.	Daar is een uytwendighe ende een inwendighe Godsdienste.
	D'uytwendighe bestaat in een heylighe wandel ende int hanteren van Ceremonien.
	Men twist meest om d'uytwendighe Godes dienste.
10.	D'inwendighe Godsdienst heeft voorneemlyck vyf deelen.
11.	Het gheloove is een vast betrouwen dat God wil, magh ende zal gheven, 'tghene wy hem na zynen wille om bidden.
	De anbedinghe Godes is een begheerte an Gode om verlossinghe van onze quaadheyd ende verkryghinghe van zyn ghoedheyd.
12.	Die navolghinghe Godes is een ware oeffeninghe van te worden godlyck.
13.	Die onderdanicheyd Godes is een aflaten van onze ende een doen van Godes wille.
	Men pryst Gode recht, als anderen, onzen ghoeden wandelinghe ziende, een

[p. 480]

	lust kryghen om ons na te volghen ende Godes ghenadigh werck, an ons betoont, pryzen.
14.	Wie de voors., ja een der zelver vyf stucken, in zich bevint, magh zeker zyn dat hy deelachtigh is des waren Godesdienst.
15.	Ware Godes dienst bestaat niet inden schyn, maar int wezen.
16.	Wie barmhertighe liefde hanteert, die is van godlycker aard.
	Lust om elck ghoed, maar niemand quaad te doen is de ware ende levende Gods-dienst.
17.	Waarheyd is des waren Godes dienstes grondveste.
18.	Een recht dienaar Gods hoort, bewaart ende volbrengt Gods woord.
19.	Een warachtigh dienaar Godes is een levende Godes tempele.
22.	Het eynde vande Godsdienst is Godes eere ende 'smenschen ghoed wordinghe.
23.	God en behoeft onzes dienstes noch eere niet.
24.	Menschen en moghen Gode niet gheven.
25.	Wy ghenieten zelf de vruchten vanden Godesdienste.
	Vereeniginghe met Gode is de vruchte vanden waren dienste Godes.
26.	Den dienaren Godes komen alle dinghen ten besten.
	Niet en magh hem schaden die met Gode een is.
	De vereeniginghe met Gode maackt ons aller zynre ghoeden deelachtigh.
27.	Middelen om te komen ende te voorderen inden waren Godes dienst zyn deze:
	Mercken opt wroeghen des ghewetens.
	Spueren na d'oorzaken van 'twroeghen.
	Achtneminghe zyns doens ende latens.
28.	Kennisse van eyghen quaadheyd.
	Ware ootmoed.
	Hertelyck leed-wezen.
	Vreze voor zondighen.
29.	Kennisse van eyghen onverstant.
	Eyghen mestrouwen.
	Afkeer vande menschen.
30.	Toekeer tot Gode.
	Betrouwen op Gode.
31.	Bidden uyt noode met vast betrouwen.
	Kennisse der waarheyd.
	Godes wille doen.
	Begherens verkryghen.

[p. 481]

IIII. Boex. IIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande valsche Godsdienste

1.	Valsche Godsdienst is een onrechtvaardicheyd, die Gode niet en gheeft zyn behoorlycke eere.
2.	Zy bestaat op loghen, waan ende schyn.
	Zy doet meer om ghoed te schynen dan om ghoed te wezen arbeyden.
3.	Zy doet loghen lieven ende waarheyd haten.
4.	Huer schyndueghds kleed ist naarstigh onderhoudt der ceremonien.
	Men dienter Gode na menschelyck ghoed-duncken.
5.	Daar zoeckt elck zyn eyghen, niet Godes eere.
6.	Men gheloofter eyghen vernuft, niet Godes woord.
7.	Elck is ryck in zyn ooghen, vol ghoede wercken, daarom en bidden zy Gode niet om zyn hemelsche ghaven.
7.	Elck volght zyn eyghen, niemand Godes wille.
8.	Men pryst Gode metten lippen, maar zich zelf metter herten.
10.	Men hangt an menschen partydelyck.
	Men hoort na menschen.
	Men begheert veel te weten, niet veel te doen.
	Men benaarstight zich zo veel met offerhanden, datmer de bermherticheyd ende ghehoorzaamheyd Godes verzuymt.
11.	Vande vruchten des valschen Godesdienste.

IIII. Boex. V. Hoofdstux
Inhoudt
Vande ghehoorzaamheyd of onderdanicheyd

2.	Hooren zonder doen is vergheefs.
	Doen van 'tghehoorde is zich zelf den ghebieder onderdanigh te maken.
3.	Ghehoorzaamheyd is een rechtvaardicheyd, des wetghevers ghebieden vrywillighlyck volbrenghende.
5.	God ghebied het quade te laten ende tghoede te doen.
5.	Inde liefde zyn alle Godes gheboden vervatet.
6.	God ghebied ons te doen 'tgheen hy zelve voor doet, dats liefhebben.
	'tGhebods inhouden is een navolghinge Godes.
7.	God verbiedt ons te doen 'tgheen hy zelf niet en doet.
8.	Tis de beste mensche, die meest werdt godlyck, dats die Gode meest ghelyck werdt in elck te lieven ende niemanden te haten.
9.	Liefhebben valt den hater lastigh, maar den liefhebber lustigh.

[p. 482]

	Wat lustigh is, dat valt licht om doen.
10.	Onkunde maackt onminne.
11.	Licht vallet Gode lief te hebben voor die zyn ghoedheyd ende schoonheyd kennen.
	Die God altyd lief heeft, ghehoorzaamt Gode altyd.
12.	Ofmen God volkomelyck magh ghehoorzamen.
15.	Naby ghedaan is noch niet ghedaan.
17.	Die Gode niet lief en heeft na zyn bevelen, en onderhoudt Godes ghebod niet.
18.	Tot alle werck behoeftmen wil ende machte.
19.	Byden ghoedwillighen en ghebreeckt gheen wil om Gode volkomelyck te ghehoorzamen.
20.	De mensch en heeft van zelf gheen macht om Gode volkomelyck te ghehoorzamen.
22.	God wil dat zyn ghebod volkomelyck onderhouden werde in alle de ghene die zulx met hem in zyn vermoghen willen.
24.	De mensch magh in Godes macht Gode volkomelyck ghehoorzamen.
26.	Wie Gode ghehoorzaam is, die ghehoorzaamt oock allen menschen met schuldighe ghehoorzaamheyd.
27.	Wie God recht lief heeft, kan licht zyn zelfs vyand lief hebben.
	Die zich zelf om zyn zelfs willen liefheeft, moet zyn vyand haten.
28.	Waan dat een mensch ons quaad doet, veroorzaackt hate totten vyanden.
	De ghoede haat zyn vyands zonden, maar niet zyn vyand.
30.	Niemand wordt quaad, om datmen hem doet 'tghene hy weet dat hem ghoed is.
31.	Een warachtigh liefhebber kan niet doen dan liefhebben.
32.	Die 'tzwaarste lichtelyck volbrengt, en valt het lichtste niet zwaar, veel min onmoghelyck.

IIII. Boex. VI. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Wederspannicheyd

1.	Wederspannicheyd is een vrywillighe overtredinghe des wets, die men hadde moghen ende behooren te ghehoorzamen.
3.	Zy doet het quade ende laat het ghoede.
4.	Onkunde Gods blyft inden zondaar doort blyven in zonden.
5.	Verblintheyd des ghemoeds komt uyt wederspannicheyd.
	De waan-ziende blinde en magh zulx blyvende tghezichte niet begheren.
	Het blinde herte magh God niet zien, kennen noch lieven.

[p. 483]

6.	Wie zich zelf te vele lieft, magh niemand anders liefhebben.
7. D	e liefhebber zyns zelfs zoeckt in allen zich zelf.
8.	Eyghenwillicheyd is dwaas ende wil altyd teghen Godes wille.
	Al 'smenschen verdriet is datter wat jeghen zyn wille gheschiet.
9.	De wederspannicheyd wil niet Gods heylzaam ghebod, maar zyn eyghen verderflycke lusten onderdanigh zyn.
10.	De wederspannighe wil wel zondighen, maar gheen straffe lyden.
	Gheen wederspannicheyd blyft onghestraft.
	De wederspannighe wordt den ghoeden straffer vyand.
11.	Wie willigh zondight, moet teghen zyn wil de straf ghedoghen.
12.	Hope van onghestraftheyd maackt stout in zondighen.
13.	Vreze voor straf belet dickmaal het zondighen metter daad, maar zelden het overtreden inde begheerten.

IIII. Boex. VII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Waarheyd

1.	Waarheyds kennisse behoeftmen noodlyck om wel te leven.
	Waarheyd maghmen zo weynigh als God zelf eyghentlyck met woorden beschryven.
4.	Waarheyd inden mensche zelf is zo daadvaardighe als oprechte inbeeldinghe des ghemoeds, den verbeelden dinghen ghelyckdanigh wezende.
6.	Waarheyd in hare werckinghe tot anderen is een daadvaardighe oprechticheyd in ghelate, in woorden ende in wercken.
8.	Wanneer men waarheyd dueghde noemt.
9.	Waarheyd is rechtvaardigh.
10.	Wat mensche warachtigh is.
13.	Het daghelyx hanteren van waarheyd maackt den mensch warachtigh.
14.	Ofmen by wylen wettelyck waarheyd magh heelen.
16.	Waarheyd maackt huer liefhebbers oprecht, eenvuldigh ende ghetrou.
17.	Van waarheyds wercken.
18.	Waarheyd ryst hoghe onder 'tverdrucken.
19.	Waarheyd werdt dickmaal ghedruckt, maar nemmermeer verdruckt.
	De loghen verdwynt, zo waar waarheyd verschynt.
20.	Waarheyd is machtigh ghenoegh haar zelf te beschermen.
21.	Waarheyd en behoeft gheen overheyds bescherminghe.
22.	Zy en kennen waarheyds almoghentheyd niet dieze poghen met d'overheyds zwaerd te handvesten.
23.	Onder alreley staten van menschen is de meeste menichte onvroom.

[p. 484]

24.	Waarheyd baart in den onvromen vyandschap.
25.	Byden onvromen werden meest der waarheyds dienaren vervolght.
26.	De quaden vernielen de ghoeden, de wolven den schapen.
	Verleyders werden meest beschermt.
27.	De zake, niet het lyden maackt den martelaar.
	Onwyze yver voert oock dickmaal den verdoolden inden willighen dood.
28.	Men maackt wel ware martelaars, daarmen ketters meynt te dooden.
30.	Het vervolghen om religions zaken is vol onzekerheyd.
32.	Verleyders sterven zo wel voor haar opinie, als ware martelaren voor de waarheyd.
	Het willigh sterven is gheen zeker bewys van waarheyds lere.
33.	In wichtighe zaken moetmen niet lichtvaardelyck handelen.
34.	Onkunde van waarheyds moghentheyd doet onwyslyck bestaan met ghewelt de waarheyd te beschermen.
38.	Waarheyds wapenen zyn niet stalen zwaerden, maar onwedersprekelycke bewyzinghen, lieflycke anlockingen, etc.
40.	Waarheyd verwint, niet met een bloedighe, maar met een ghoedighe ende langmoedighe zeghe.
41.	De lieve Waarheyd wil den bedroghenen menschen niet vernielen, maar vande loghen bevryen.
42.	De hatelycke loghen wil den bedroghenen menschen in onverstant vernielen.
43.	Waarheyd strydt niet jeghen, maar voor den menschen teghen de loghen.
44.	Loghen is niet, maar waarheyd is wezen in Gode.
45.	'tGheloove stuent op 't woord der waarheyd.
	De partydighen sluyten beyden ooren teghen de waarheyd.
46.	Tot waarheyds kennisse behoeft men opmerckinghe, tyd ende ondervinden.
	Waarheyd ontdeckt des loghens valsheyd.
	De loghen belooft het beste ende gheeft het quaadste.
47.	De wyze van loghens bedrieghen der ghierighen.
50.	Hoe waarheyd de mensche bevryt vande ghiericheyd.
52.	Arm is die niet die weynigh ghelds heeft, maar die vele ghelds begheert.
53.	'tGhenoeghen maackt ryck.
54.	Vermeering van gheld vermeert der ghierighen onghenoeghen.
55.	De loghen gheeft voor 'tbegheerde ghoed het ghevreesde quaad.
56.	Niemand en magh tquade begheren, dan onder ghoedheyds schyne.
58.	Doort bevinden van loghens ontrou mindert haar gheloove.
	Doort bevinden van waarheyds trouwe meerdert haar gheloove.
59.	Doort ghelooven der waarheyd meerdert haar ghebiedt inden mensche.
60.	Doort gheloove der waarheyd verwintmen de loghen.
61.	Waarheyd verdryft alle valsche wanen uyten gheloovighen.

[p. 485]

63.	Waarheyd verlost waarlyck, niet waanlyck.
64.	De bekende bedriegher magh niet meer den kenner bedrieghen.
67.	Waarheyd werckt stadelyck haar werck vant vry maken int kleyne hoopken der gheloovighen.
69.	Beneven de stryders zyn oock altyd verwinners die doorghestreden hebben.
70.	Waarheyd bestaat niet alleen int schouwelyck betrachten, maar oock in werckende krachten.
71.	Den liefhebbers der waarheyd ist een wensche, van haar beschaamt te worden.
73.	Men koopt waarheyd om niet, dats om loghen, diemer om gheeft ende verliest.

IIII. Boex. VIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Loghen

1.	Loghen is een bedrieghlycke schilderije der ghedachten door een valsche schyn in ghelaat, woorden of wercken.
2.	Loghen is altyd anders dan zy schynt.
	Loghen is een onwezelycke schaduwe.
3.	Loghen gheeft een schyn vant beloofde, maar niet het beloofde zelf.
	Loghen is een schynende wat, dat niets is.
4.	Ontberen vant begheerde quelt.
8.	Waarheyds kennisse mindert de quade begheerten.
10.	Gheen verkryghinghe van tydlycke dinghen magh ware zalicheyd gheven.
11.	Het tydlycke magh d'eeuwighe ziele niet verzaden.
	Niemand magh onbekende dinghen recht ghebruycken.
	Al watmen mesbruyckt dat quetst of quelt.
12.	Loghens valscheyd blyckt int niet worden van 'tbeloofde.
13.	Loghen doet het gheen dat licht is zwaar, ja onmoghelyck schynen.
	Loghen schrickt af vande dueghde.
14.	Niemand bestaat onmoghelyck ghewaande dinghen.
15.	Hy kent de loghen niet, dieze niet vyandlyck haat ende verlaat.
17.	Men komt ende blyft inde loghen door licht ghelooven ende onachtzaamheyd.
18.	Alle werck dat voor iemand ghoed is, dat maackt den werckman beter.
20.	Het werck van zondighen maackt den werckman argher.
21.	Elck waant zyn werck van zondighen voor hem ghoed, twelck hem nochtans quaad is.
21.	Loghen verdiept den mensch int quade, daar van zy belooft te vryen.

[p. 486]

22.	Loghens valscheyd is licht om kennen voor die daar op merckt.
	Wie de loghen recht kent, moetse haten.
23.	Vande loghens werckinghe teghen anderen.
24.	Men magh loghen zegghen zonder te lieghen.
25.	Men magh waarheyd zegghende lieghen.
	Die meynende te lieghen waarheyd spreeckt, die lieght.
26.	Minder mesdoet hy die meynende waarheyd te zegghen lieght, dan die meynende te lieghen, waarheyd zegt.
29.	Men magh onschadelyck, ja nutbaarlyck lieghen.
	Men magh schadelyck lieghen.
30.	Men vint lustighe ende onschadelycke loghen.
	Alle loghen is gheen zonde.
31.	Lustighe loghen die geen zonde en is.
32.	Alle loghen om iemand te bedrieghen is gheen zonde.
	Daar is zo wel ghoed als quaad bedrogh.
34.	De mensch is niet tot dienst van zyn woorden, maar de woorden zyn tot dienst vanden mensche.
	Waarheyd spreken is by wylen zonde ende quaad ende het lieghen is by wylen dueghde ende ghoed.
35.	Om dat meer ghevaarlyckheyds leyt int lieghen dan int waarheyd spreken, werdt het lieghen den onwyzen niet toeghelaten.
36.	Exempel van een ghoede ende dueghtlycke loghen.
39.	Noch een exempel van Anaximenes^1) heylzame loghen.
41.	Exempel van ghoed bedrogh ende van een wyslyck ende pryslyck lieghen.
43.	Niemand magh een wet te recht onderhouden, zonder te verstaan waar toe zy is ghegheven.
	Het lieghen is verboden tot voorhoedinghe van schadelyck bedrogh.
45.	Exempel vant behoorlyck overtreden des wets.
47.	De wet werdt by wylen int overtreden te recht onderhouden.
49.	D'opperste wet in Landen of Steden meynt der zelver behoudenisse.
	De wet der naturen meynt niet anders dan 'tvoorderen van elx welvaart ende 'tbehinderen van elx qualyckvaart.
50.	Om ander luyder mesbruyck der dinghen en moetmen die niet laten wel te ghebruycken of die dinghen heel verwerpen.
51.	Ghoed bedrogh ist, dat niemand en schadet ende den bedroghenen zelf of een ander nut is.
53.	Zo ist oock gheen zondelycke loghen, die niemand en schadet ende iemand nut is.

1) Er staat: Achimenes.

[p. 487]

54.	Zondelyck lieghen ist, daar iemand lieght tot zyn zelfs bate ende tot des bedroghens schade.
55.	Ofmen magh lieghen zonder zondighen tot kleyne schade vanden eenen, daar d'ander grootelyck by ghebaat zy.
56.	Zonde ist lieghen tot iemands schade ende tot niemands bate.
57.	Iemand magh lieghen zonder een loghenaar te wezen.
	Een loghenaar ist die door ghewoonte het lieghen qualyck kan laten.
58.	Loghen zonder nood brengt de ziel ter dood.
59.	Men lieght alsmen anders zeyt dant is.
	Men lieght met het ghelaat, metter praat of metter daad.
60.	Veinzen is lieghen metten ghelate.
62.	Het zondelyck lieghen is zo hatelyck dat oock een loghenaar zelf onghaerne heeft, datmen hem lieght.
	Het lieghen brengt tot schanden.
	Een loghenaar argher dan een dief.
63.	De loghen is menighvuldigh ende zeer vruchtbaar.
64.	Van des loghens wercken.
	Loghen is hatelyck by elck.
65.	Van des loghens vruchten.
66.	Het dickmaal lieghen maackt dat de loghenaar, als schoon waarheyd zeggende, niet en werd ghelooft.

IIII. Boex. IX. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Danckbaarheyd

3.	Danckbaarheyd is een rechtvaardicheyd die d'ontfanghen weldaad tot des doenders lof bekent ende na vermoghen vergheldt.
3.	Alle mensche is Gode ende menschen danckbaarheyd schuldigh.
4.	Al dat wy zyn, hebben ende vermoghen, hebben wy van Gode ende zyn dat Gode schuldigh.
5.	Vande danckbaarheyd tot Gode.
6. 10.	God en ontfangt niet altoos vanden menschen.
7.	Die zich zelf Gode danckbaarlyck op offert, gheniet zelf daar door de zalighe bestieringhe Godes.
7.	God heeft den mensch gheschapen tot ghenietinghe van zyn zalicheyd.
8.	Men pryst God meest met een godlycke wandel.
	Die is Gode meest danckbaar, die zich zelf meest van anderen laat ghenieten.
	Godes lust is gheven.

[p. 488]

9.	Danckbaarheyd maackt den mensche Godlyck van aard.
	Danckbare menschen zyn weldadighe Fonteynen.
10.	Die meeste lust heeft den naasten weldaad te bewyzen is meest danckbaar.
14.	Vande danckbaarheyd totten menschen int ghemeen.
16.	Danckbaarheyd is zo zeltzaam als loflyck.
	Danckbaarheyds werck is willighe vergheldinghe.
17.	De danckbare neemt wil voor werck.
	Waar macht ontbreeckt is de ghoede wille ghenoegh om danckbaar te zyn.
21.	Hoe danckbaarheyd gheschiet.
	De meeste danckbaarheyd toontmen anden behoeftighen.
22.	Men zal onthouden weldaad die anderen ons, ende mesdaad die wy anderen ghedaan hebben.
	Men zal vergheten weldaad die wy anderen, ende mesdaad die andere ons ghedaan hebben.
24.	Danckbaarheyd is eerlyck ende niet alle mans ding.
25.	Tis woeckersche weldaad, daarmen gheeft om meerder te ontfanghen.
27.	Woord-danck is by wylen een ghenietinghe vande toekomende dadelycke danck.
28.	Met woorden hoortmen d'ontfanghen weldaad groot, ende die metter daad kleyn te maken.
29.	Byden vermoghende behoort de danck den weldaad te overtreffen.
30.	Die gheldt betaalt mindert zyn gheldt, maar die danckbaarlyck weldaad vergheld meerdert zyn dueghde.
31.	Om danck te hebben en doet de milde gheen weldaad.
32.	Danckbaarheyd heeft zyn rechte tyd.
33.	De danckbare verlangt meer na tyd ende gheleghenheyd om danckbaarheyd te toonen, dan de ghierighe om wat te ontfanghen.
33.	Spoedicheyd vermeert de danckbaarheyd.
35.	Nemmermeer en ontbreken de danckbare middelen om met weldoen an huer naasten Gode te dancken.
37.	Rechte danckbaarheyd tot Gode en zoeckt daar met niet te verdienen, maar danckt noch God voor de ghave vant danckbare herte.
39.	De recht danckbare vergheet zyne weldaden an anderen ghedaan.

IIII. Boex. X. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Ondanckbaarheyd

1.	Ondanckbaarheyd ist alderschandlyxte quaad.
2.	Ondanckbaarheyd is een ongherechticheyd die daar vergheet, of niet en vergheld, of ontkent d'ontfanghen weldaad.

[p. 489]

3.	D'ondanckbare vergheld meest het goede met quaad.
5.	De rechte ondanckbare haat zynen weldoender.
7.	Der ondanckbaren eyghentlycke aard is d'oude weldaden te vergheten ende stadelyck op nieuwen te hopen.
9.	D'ondanckbaren zyn niemanden vriend, zo is henluyden oock niemand vriend.

IIII. Boex. XI Hoofdstux
Inhoudt
Vande Mildheyd ende quistghoedinghe

1.	Mildheyd maackt veel vrienden ende weynigh vyanden.
5.	Andere dueghden zyn dickmaal voor den vromen zorghelyck, maar mildheyd is voor den milden veyligh.
6.	Mildheyd is eenrehande rechtvaardicheyd die eyghen have anderen schenkt tot nut of lust van anderen.
7.	Mildheyd komt uyten wet der naturen.
	Mildheyd stopt een anders ghebreck met eyghen overvloet.
10.	Elck mensch is een deelken vande gheheele menschelycke nature.
12.	'tGhenieten van overvloet is onrechtvaardigh ghoed.
	D'onbermhertighe rycke is een dief vande have die hy zelf bezit.
18.	Der rycken overvloet is der rechte armen eyghendom.
20.	Zonder liefde is niemand een Christen.
	Liefde vast voor een gast.
21.	Mestrouwen Godes met quistghoedinghe zyn letselen vande mildheyd.
25.	Mestrouwen Godes komt uyt onkunde Godes.
26.	Quistghoeding is mildheyds vyand.
27.	Quistghoedinghe verandert den zotte ghever in een behoeftighen bedelaar.
31.	Kleyn behoeven maackt groot vermoghen.
36.	Groot behoeven baant het pad tot onrecht verkryghen.
37.	Veel behoeven maackt datmen luttel magh ontberen.
39.	Van ryckdoms ghebruyck.
40.	Mildheyd ghebruyckt de haaf te recht.
	Ryckdoms ghebruyck is na noodurft te teren ende 't overschot anden behoeftighen uyt te deylen.
41.	Mildheyds ampt is meer gheleghen int geven daart van noode is, dat int ontfanghen van tgheen onnodigh is.
42.	Mildheyd ziet op danckbaarheyd tot Gode ende der behoeftighen troost.
43.	Mildheyd zoeckt eer noch loon, maar d'ontfanghers welvaren.
44.	Der armen verblyden verblydt den milden.

[p. 490]

45.	D'arme milde magh zo wel als de rycke zyn mildheyd toonen.
46.	Mildheyd leydt int ghoede herte, niet inde groote ghave.
49.	Mildheyd gheeft van haat eyghen, niet van een anders ghave.
	De milden zyn zelden zeer ryck.
50.	De milde ontfangt zo ongaerne als hy gaerne gheeft.
51.	De milde gheeft meest, daar hy de meeste behoefte ziet.
	Die zyn aalmis waardigh die ghebreck hebben ende niet en moghen winnen of niet ghenoegh.
55.	Tot mildheyd behoeft lust om helpen, bescheydenheyd ende vermoghen.
58.	In alreleye behulpzaamheyd toont haar de mildheyd.

IIII. Boex. XII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Ghiericheyd

1.	Ghiericheyd is magher, arm ende onverzadelyck.
2.	Ghiericheyds benaminghen.
3.	Ryckdom is meer in weynigh begheren dan in veel hebben gheleghen.
4.	Ghiericheyd is een onrechtvaardighe begheerte met gheen verkryghen vernoeghende.
5.	Onrechtvaardigh is alle begheerte boven noodurft.
6.	Ryckdoms mesbruyck quetst den mesbruyckere.
7.	Begheerte des ghelds komt uyt waan, niet uyt naturen.
8.	Niet hongheren, niet dorsten, niet vervriezen is de mate vande behoefte der naturen.
	Natuurlycke behoefte is kleyn, maar waans ghebreck is oneyndlyck.
10.	Nature vernoeght met weynigh, maar waan met gheene dinghen.
11.	Hy begheert onmoghelycke dinghen die d'onverzadelycke ghiericheyd begheert te verzaden.
	Men vint gheen onzaligher armoede dan rycke ghiericheyd.
13.	Ghiericheyd is een willighe armoede.
	Wien zoude hy spyzen, die zelf verhonghert?
	De ghierighe is niemanden ghoed, maar zich zelven quaadste.
14.	D'onvernoeghende ghiericheyd heeft nemmermeer ghenoeght.
16.	Der ghierighen ghebreck meerdert niet min int winnen dan in 'tverliezen.
17.	De ghierighe handelt int inschrappen onrechtelyck, int uytgheven karichlyck ende int bewaren schandelyck.
18.	De ghierighe en acht op eer, gheweten, noch op Gode.
20.	Exempelen van eerlooze ghiericheyd.

[p. 491]

24.	De ghierighe verkoopt zyn eer om schantlyck ghewin.
	De ghierighe verliest zich zelf in zyn winnen.
25.	Vreze voor ghebreck is de moeder vant spaarlyck uytgheven ende schandelyck bewaren.
27.	De ghierighe ontfangt ghaerne, maar gheeft node.
28.	Der ghierighen schencken is woeckeren.
29.	De ghierighe verkoopt zyn ghaven.
30.	Laat zyn maghe ydel om zyn kist te vullen.
	Daar in is ghiericheyd rechtvaardigh, datzy huer dienaren den kost niet en kent waardigh.
31.	Uyt vreze van onzeker ghebreck lyd de ghierighe zeker ghebreck.
32.	'tGheldt is den ghierighen een onnutte last.
33.	De ghierighe acht zich zelf snoder dan 'tgheldt ende dat te recht.
35.	De ghierighe kryght het gheldt met moeyten, bewaart het met anxten ende verlaat het met rouwen.
36.	Ghemeenlyck spaart de spaarder voor een smetser.
37.	De ghierighe doet niet ghoeds dan in zyn sterven.
39.	Uytter naturen is niemand ghierigh.
41.	Nature, verberghende 'tghoudt diep inder aarden, schynt dat zy heeft willen de ghiericheyd voorhoeden.
42.	De mensche zelf is oorzake van zyn quaadheyd.
43.	Ghiericheyd komt uyt vreze voor ghebreck ende wantrou Godes.
44.	De mensch moet zich erghens op betrouwen.
45.	'tGheldt is der ghierighen God, troost ende toeverlaat.
	Ghiericheyd is een ghemene afgoderije.
46.	Ghiericheyds vruchten zyn willighe armoede met stadigh onghenoeghen.
	Onghenoeghen des ghemoeds is argher dan ghebreck des lichaams.
47.	Wie meer begheert dan hy heeft, en heeft niet ghenoegh, al hadde hy veel te veel.
	Altyd heeft de ghierighe gheldts ghebreck.
49.	Int minderen vander ghierighen behoefte, vermeert zyn begheerte.
50.	Ghiericheyd wast inden ghierighen metten jaren.
	Tis d'armste die daar leeft, die ghenoegh hebbende meer begheert dan hy heeft.
51.	Elck magh niet al kryghen dat hy begheert, maar elck magh laten te begheren 'tgheen in zyn macht niet en staat te verkryghen.
	Altyd leeft hy in ghoed ghenoeghen, die zyn begheerte na macht kan voeghen.
52.	De ghierighe begheert dat boven zyn vermoghen is.
53.	Gheldt en stopt gheen ghiericheyd.

[p. 492]

55.	De ghierighen achten kleyn dat zy hebben, maar groot dat zy begheren.
56.	'tGheldt is des ghierighen, niet hy des ghelds heere.

IIII. Boex. XIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Vriendschappe

1.	Onderscheyd tusschen vrienden ende maghen.
	'tGheschiet minst, dat meest behoort.
	Vriendschap is zelden tusschen broeders.
2.	Ghelyckheyd van zinnen int ghoede is oorzake van vriendschappe.
	Men vint meer vriendschap tusschen vreemden, dan tusschen maghen.
3.	Vriendschap is een rechtvaardighe wille, die vry is ende endt op des gheliefden lief.
7.	Of vriendschap is een vereenighinghe met liefde in godlycke ende menschelycke zaken.
8.	Een vriend is de tweede Ick.
9.	Eenheyd van wille maackt van vele een.
	Alleens te willen is vriendschaps eyghentlycke aard.
10.	Vrienden hebben lief ende leed ghemeen.
11.	Welck de vruchten zyn van ware vriendschappe.
13.	Gheen bezitting is lustigh zonder ghezelle.
14.	Een vriend is beter dan gheldt.
	Vriendschap is d'edelste ende zekerste have ter wereld.
16.	Vriendschap is zo haar oorzake is.
18.	Schynvriendschap is vriendschaps name onwaardigh.
	Valsche vriendschap lieft haar zelf ende niet den vriend.
19.	Vriendschap bestaat in onderlinghe liefde.
20. 27.	Ware vrienden zyn zo zelden als dierbaar.
	Ware dueghde is ware vriendschaps moeder.
21.	Ware vriendschap vermindert nemmermeer, maar vermeert altyd.
27.	Dueghdzame luyden zyn zeltsaam.
	Ware vriendschap komt niet uyt weldaad, maar weldaad komt uyt vriendschap.
28.	Wildy lang vriend blyven, wordt niet haastelyck vriend.
	In ware vriendschap heeft het rype oordeel den voorghang.
29. 32.	Proeft eer ghy vriend wordt.
30.	Vriendschaps vrucht is vast betrouwen.
33.	Tis gheen vriend die vriends verholentheyd ontdekt.
36.	Haast vriend, haast vyand.

[p. 493]

37.	Valsche vriendschap ziet op baat of lust.
39.	Ware vriendschap toont haar inder nood.
40.	Exempel van ware vrienden.
42.	Tusschen den ghoeden, niet tusschen den quaden word ware vriendschappe.
	Zelden is ware vriendschap tusschen grooten ende kleynen van state.
43.	Vriendschap met velen is slap.
44.	Eyghen baat, quaad vermoeden, met pluymstryckerije, zyn drie pestilentiale vyanden van ware vriendschappe.
46.	De haaf is tusschen vrienden ghemeen.
49.	Liefde en denckt niet arghs.
50.	Vereening is vriendschaps eyghen aard.
51.	Niemand maght zyn vriend achten, die hy meynt dat hem quaad wil doen.
	Quaad vermoeden valt een vriend hardt als de dood.
53.	Ware vriendschap is boven al ter wereld nut ende nodigh.
54.	Een schyn-vriend is een quade toeverlaat.
56.	De vriend spreeckt waarheyd tot zyn vriend.
57.	De pluymstrycker heelt waarheyd ende kallet na den ooren.
58.	De pluymstryckers verslinden huer heeren.
59.	Een pluymstrycker is ghants onnut.
	De pluymstryckers zyn der rycke dooren apen.
61.	De pluymstrycker verstyft den zotten in huer zotheyd.
63.	Vriendschap magh niet, maar jonste wel totten onbekenden.
65.	Een oprecht vriend vergheet haast zyn, maar nemmermeer vriends weldaden.
66.	Een wys vriend voorkomt oneenicheyds oorzaken.
	Oneenicheyds oorzaken zyn styfzinnighe kibbelinghen, bittere berispinghen, spotlycke verachtinghe, zwaarhoofdicheyd, toornicheyd ende baricheyd.
67.	De vriend berispt zoetelyck.
	Volmaackte vrienden vintmen zelden.
68.	Men moet den vriend in zyn onrechte begheerten niet bewillighen.
71.	Vriends zwackheyd zalmen draghen zo langhe de eer zulx magh lyden.
72.	Vriend wanhoopt langzaam an vriends beteringhe.
	Mesluckte vriendschap zalmen af ternen, niet afschueren.
73.	Men magh gheen vriend verlaten zonder onlust.

IIII. Boex. XIIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande veede of vyandschap

1.	Vyandschap is een ongherechticheyd, loerende uyt hate op eenigh mensche om hem te krencken.

[p. 494]

2.	Tis ongherechticheyd dat deen mensch dander vyand is.
3.	Vyandschap strydt jeghen den wet der naturen.
4.	Vyandschap is een kancker inde menschelyke nature.
5.	Deen mensche is des anders wolf.
7.	Vyandschap maackt den tammen menschen wreeder dan de wilde dieren.
9.	Vyandschaps oorzake is overdaad of mesdaad.
11.	Wraackghiericheyd is inden vyand een stadighe pynbancke.
12.	Vyandschap is een vruchtbare baarmoeder van vele quaden.
13.	De Vyandschap heeft een duvelsche ghedaante.
14.	Nutter ist van vyanden vrienden, dan van vrienden vyanden te maken.
17.	Ghoede ende quade menschen hebben vyanden.
	Een ghoed mensche is gheen mensch vyand.
	De ghoede mensch en wil noch en magh niemand quaad doen.
19.	De quade mensch is den ghoeden, oock den quaden meest vyand.
20.	Tis een deerlycke dwaasheyd datmen zyn beste vrienden vyand is.
21.	Waren de quaden haar quaadheyd vyand, zy zouden ghoed worden ende gheen mensche vyand zyn.
22. 23.	Die vroede ende ghoede menschen zyn tquade in huer zelf als in anderen vyand.
25.	Tis een ghoede ende heylighe vyandschap die daar is int ghoede tot het quade, inde waarheyd totte loghen, etc.
26.	Ghoede menschen hebben gheen ghoede menschen tot vyanden.
27.	Quade menschen moghen de ghoeden niet quaads doen.
28.	Der quaden vyandschap dient den ghoeden tot oeffeninghe ende beteringhe.
29.	Den ghoeden dienen allen dinghen ten besten.
30.	Der quaden quaadheyd vermeert der ghoeden ghoedheyd.
31.	De ghoeden leeren huer vyanden dancken voor mesdaad.
32.	De ghoeden scheppen nut uyt huer vyanden.

V. Boex. I. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Starckheyd

2.	Naden ghemoede overtreft 'smenschen alder dieren sterckheyd.
3.	Lyflycke sterckheyd is gheen dueghde, maar nature.
6.	Starckheyd is een dueghde die onversaachdelyck doet ende lyd naden wille Godes zware ende schrickelycke zaken.
7.	Starck heeft zyn name van Sta-recht.
8.	Hoedanigh de Starckheyd is.
9.	Starckheyd en laat haar in voorspoet of weelde niet mercken.

[p. 495]

10.	Starckheyd heeft haar werckinghe in teghenheyden.
10.	Gheen vreeslycke zaken en moghen starckheyd verschricken.
	Starckheyd hoopt noch vreest yet verghanckelyx.
13.	Vermetele stoutheyd en is gheen starckheyd.
14.	Toornicheyd en is noch en teelt gheen starckheyd.
16.	Vertwyfeltheyd en is gheen starckheyd, maar kranckheyd.
17.	Noot maackt stout, maar niet starck.
20.	Een daad maackt dueghde noch zonde.
22.	Het rechte ghebruyck der dinghen is, alsmens ghebruyckt tot zynen eynde.
23.	Pyne gheduldelyck lyden ten quaden eynden is gheen starckheyd.
26.	Starckheyd toont haar krachten in doen ende in lyden des lyfs ende des ghemoeds.
28.	Pyne quelt den lichame.
29.	Starckheyd magh altyd droefheyd, maar niet altyd pyne vermyden.
30.	Starckheyd lyd ghelyckmoedelyck pyne die niet vermydelyck en is.
	Wel lyden is willigh lyden.
31.	Onwil om te lyden magh alle lyden niet vermyden.
	Onwil maackt van enckel lyden dubbelt lyden.
32.	Niemand bedroeft zich om tgheen hy ghoed voor hem te wezen ghelooft.
35.	Pyne komt dickmaal noodlyck inden lichame, maar nemmermeer komt droefheyd noodlyck inden ghemoede.
	De Starcke vermagh pyn te ghedoghen zonder droefheyd.
37.	Starckheyd magh altyd 'tghemoedt voor droefheyd, maar 'tlichaam niet altyd voor pyn behoeden.
38.	Droefheyds oorzake is waan of wetenschap datmen wat heeft of verwacht dat quaad zy, of datmen wat ontbeert of verliezen zal dat ghoed zy.
41.	Tis ghoede droefheyd daarmen droeft om 'thebben van 'tquade of om 't ontberen van tghoede.
42.	Wat ydele droefheyd is.
43.	Wat niet warachtigh en is en magh niet gheweten, maar wel ghewaant werden.
50.	Starckheyd veracht vrywillighlyck wellust ende pyne des lichaams.
51.	Lichter vallet weelde wel te konnen draghen, dan teghenspoedt.
52.	Onbetemde wellust is verderflyck.
	Wellusts versmadinghe was de vrucht van Licurgus wetten.
53.	Weelde bederft steden ende landen.
	Lyfs wellust is een vloeck der vyanden.
55.	Dueghde is starcker dan de dood.
56.	Dueghde is beter dan lyflycke vryheyd.
62.	Pyne is de meeste vyand vande starckheyd.

[p. 496]

64.	Starckheyd overwint pyne ende dood.
66.	Starckheyd overwint de zonden.
68.	Beschryvinghe vande strydt tusschen Starckheyd ende de zonde, elck met zyn heyrlegher.
70.	Zonde en vermagh niet altoos teghen de dueghde.
72.	'tQuade is niet ende en vermagh van zelfs oock niet meer dan onze waan hem toelaat.
73.	Wat de zwacke mensch niet en vermagh, dat vermagh d'almoghende God lichtelyck inden mensche.

V. Boex. II. Hoofdstux
Inhoudt
Vande kranckheyd of zwackheyd

1.	Kranckheyd is 'tghevolgh vande zieckte der zielen.
2.	Kranckheyd komt uyt zieckte.
3.	Quaadheyd is ende maackt kranck of onmachtigh.
4.	Tghoede komt niet inden mensche, zo langhe men tquade lief heeft.
5.	Zonde is ontberinghe van dueghde.
6.	Quaadheyd is niet.
	Niet is 'tghequel der zielen.
7.	Kranckheyds oorzake is zieckte, doort ontberen van voedsele.
9.	Kranckheyd is een schuldigh ontberen van kracht, daar door men Gode na 'tbehooren niet en magh ghehoorzamen.
	Inden gheboren zotten is het blyvende, inden kinderkens het verghanckelycke onvermoghen onschuldigh.
10.	Zonder redens ghebruyck en maghmen God niet wel kennen.
13.	Onschuldigh is altyd d'angheboren onverstandigheyd.
15.	Niemand magh met reden berispen een gheboren zot om zyn blyvende zotheyd.
16.	D'angheboren onverstandicheyd, die veranderlyck is, en blyft niet inde bejaarden buyten hueren schulden, oock mede niet haar kranckheyd.
19.	Wiemen al kranck noemt.
	Onderscheyd tusschen schuldighe ende onschuldighe kranckheyd.
20.	Schuldigh is de kranckheyd die de mensch zelf heeft veroorzaackt.
	Onschuldigh is de kranckheyd die buyten ons toedoen in ons is ende blyft.
22.	Behoorlyck is al tgheen dat elck vermagh ende schuldigh is te doen.
24.	Schuldigh is d'onghehoorzaamheyd, daarmen mocht ende behoorde ghehoorzaam te wezen.
25.	Vande kranckheyd by verghelyckinghe van sterckere.

[p. 497]

27.	Onschuldigh is de kranckheyd inden kinderen dat zy gheen volwassen mans, ende in deze dat zy gheen paarts starckheyd en hebben.
28.	Gheen angheboren kranckheyd is schuldigh.
	Schuldighe kranckheyd komt uyte gheboorte vande loghen door ons vermetel toestemmen.
29.	Valsche wane is des loghens dochter.
	Onder schyn van ghoed wordt het quade begheert.
	Onder schyn van quaad werdt het ghoede ghevloden.
30.	Niemand magh 'tgoed dat hy quaad waant begheren.
	Dits oorzake vande kranckheyd ten ghoeden.
31.	Die tquaad ghoed waant, begheert dat ende maackt starck ten quaden.
32.	De krancke menschen wanen tquade ghoed te wezen.
	Wie 'tquade ghoed waant moet het quade liefhebben.
33.	Niemand magh wil hebben om tgheen hy liefheeft te vernielen.
35.	Vele ghelooven datmen het uytspruytsel van tquade magh afsnyden, maar weynigh hebben 'tgheloof datmen quaadheyds wortel magh uytroeden.
37.	Zwaarder vallet quaadblyvende ghoed te schynen, dan ghoed te worden.
	Lichter kanmen 'tquaad zelf vernielen, dan quaad blyvende tquade werck te laten.
38.	Niemand magh wille hebben om te doen tgheen hy niet moghelyck en ghelooft dat gheschieden magh.
	Macht zonder wil en doet niet altoos.
	De schyndueghden hebben schuldighe kranckheyd.
40.	Door middel van 'tgheloove maghmen tquade hier ghantselyck vernielen.
42.	Het quade is niet ende en vermagh daarom teghen tghoed, dat wezen is, niets niet.
44.	Lichtelyck moeten zy vallen die op een krancke grontvest staan.

V. Boex. III. Hoofdstux
Inhoudt
Vande grootmoedicheyd ende tvast betrouwen

1.	Grootmoedicheyd is een sterckheyd die zwacke, oock krachtighe ende grootschynende dinghen, veracht.
4.	Een groot ghemoedt is een onverwinnelycke kracht der zielen om groote dinghen te doen ende te lyden.
	Een groot ghemoedt verkiest groote dinghen.
6.	Grootmoedicheyds eyghentlycke aard is groot ende uytghelezen te zyn in dueghden.
	De grootmoedighe bekommert zich luttel mette snode dinghen den lichame anghaande.

[p. 498]

7.	Byden grootmoedighen is kleyn lief of leedt in uyterlycke zaken.
10.	Grootmoedicheyd blyckt int verachten van groot gheachte dinghen.
11. 12.	Hoedanigh een grootmoedigh mensche is.
12.	Wat de wercken eens grootmoedighen zyn.
13.	De grootmoedighe verstaat dat hem niemand quaad magh doen.
14.	Des grootmoedighen wrake is niet te wreken daar hy magh wreken.
15.	De grootmoedighe beklaaght zich van gheenen zaken die hem opkomen.
16.	De grootmoedighe en bemint, noch hy vreest oock gheen ghevaarlyckheyd.
17.	De grootmoedighe wapent zyn ghemoedt met voordacht teghen alle onghemack dat hem magh opkomen.
	De grootmoedighe hoopt noch vreest aartsche zaken.
18.	De grootmoedighe heeft een dueghdlycke hooghmoedicheyd, die haar door gheen teghenheyden en laat vernederen of onderdrucken.
	Gheen voorspoed verhovaardight noch gheen teghenspoed en vernedert een recht grootmoedigh herte.
	De grootmoedighe verhooght in verachtinghe ende vernedert zich in pryzinghe der menschen.
	De grootmoedighe is hoogh inden hooghen Gode, maar neder in zich zelf.
19.	De grootmoedighe heeft zyn wandelinghe int hoghe, van daar hem de ghantse wereld met al haar huysraad kleyn schynt te wezen.
20.	Gheen mensche is grootmoedigh zonder kracht des alderhooghsten.
22.	Grootmoedicheyd maackt den mensch ghelyckmoedigh in alle onghelyckheyd ende veranderinghen.
23.	Tgrootste onder alle menschelycke dinghen is een grootmoedigh mensch, die grootghewaande dinghen verachten kan.
24.	Grootmoedicheyds oorsprong is een warachtigh oordeel.
25.	Gheen grootmoedighe zoeckt eere des volx.
26.	Grootmoedicheyd streckt haar tot het volbrenghen van groote zaken.
	Grootmoedicheyd arbeydt niet om loflyck gheacht te worden, maar om lofwaardigh te wezen.
27.	Vast betrouwen.
	De grootmoedighe staat na goedwordinghe met vast betrouwen opt vast toezegghen vanden ghetrouwen Gode.
29.	De grootmoedighe magh zo weynigh wancken als Godes woordt, dat zyn grondvest is ende toeverlaat.
30.	Die Godes beloften vast betrout, en vreest voor gheen kommer.
31.	Hy versaacht niet, die daar betrout dat Godes ghoedheyd den zynen niet en laat verzoecken boven vermoghen.
33.	Wie God vastelyck betrout kan in zyn lyden verblyden.
34.	De grootmoedighe zoeckt noch vreest gheen vervolghinghe.

[p. 499]

35.	De grootmoedighe beraad zich niet of hy waarheyd lochenen, dan pyn ende dood anghaan zal.
36.	De grootmoedighe doet ende lyd groote dinghen ter liefden vande waarheyd.
37.	De grootmoedighe weet wat hy vermagh ende weet, ende wat niet.
38.	Hy betuyght waarheyd zo wel van zyn niet weten, als van zyn weten.
39.	Hy blyft den waarheyd ghetrou tot inder dood toe.
40.	Des grootmoedicheyds ghezelschappe is vast betrouwen met hope op Gode.

V. Boex. IIII. Hoofdstux
Inhoudt
Van kleynmoedicheyd ende mestrouwen

2.	Kleynmoedicheyd is een kranckheyd, die voorspoedt noch teghenspoedt en kan draghen.
	Kleynmoedicheyd is hovaardigh, lichtvaardigh ende onstadigh.
4.	Kleynmoedicheyds moeder is onverstant.
	Zy verkiest dwaaslyck het snoodste voort beste.
7.	Kleynmoedicheyds dwaze oordeel waant verkeerdelyck de hanteringhe der dueghden streng ende lastigh te wezen.
8.	Ghemeene waan werdt boven waarheyd meest ghevolght.
	Onmoghelyck ghewaande zaken bestaatmen niet.
	Traacheyd is kleynmoedicheyds ghezellinne.
9.	Hoedanigh de kleynmoedicheyd is.
	Kleynmoedicheyd acht kleyne teghenheyd groot, klaaght lichtelyck, versaacht anxtelyck ende valt elcken lastigh.
10.	Kleynmoedicheyd ziet meest op voorspoedt, zelden op teghenspoedt.
11.	Zy laat haar licht van dueghden afschricken ende tot zonden anlocken.
16.	Die uyt wanhoop zich zelfs ombrengt, is kleynmoedigh.
17.	Kleynmoedicheyd is zot, kranck ende blode.
18.	Mestrouwen is onverstants ghezellinne.
	D'onverstandighe en magh Gode niet betrouwen.
19.	De mensch moet erghens op betrouwen.
20.	Al die op God niet en betrout, die betrout op eenigh schepsel.
	Hy bouwet opt zand, die op eenigh schepsel betrout.
21.	Daart betroude valt, daar valt het betrouwen ende de moed.
22.	Vreeze voor ghebreck ende traacheyd spruyten uyt mestrouwen Godes.
23.	Mestrouwen Godes komt uyt onkunde Godes.
	Licht magh elck verstaan dat de Schepper beter is dan zyn schepselen.
24.	Zorghvuldelycker bezorght God zyne, dan die menschen huer kinderen.

[p. 500]

25.	Hy en kent God niet, die hem niet en betrout.
26.	Kleynmoedicheyd heeft gheen lust om tquade te wederstaan.
28.	Kleynmoedicheyd en ghelooft niet dat God wil ende magh helpen.
	De kleynmoedighe heeft gheen recht opzet om tquade te wederstaan.
29.	Kleynmoedicheyds vrucht is een snoode dienstbaarheyd der zonden.
30.	Mestrouwen van eyghen krachten is heylzaam.
	Godes ghoedheyd ende Almoghentheyd te mestrouwen is verderflyck.
30.	Eyghen mestrouwen voordert om God te betrouwen.
31.	Zonder God te betrouwen gheniet niemand zyn ghetrouwe bystant.
	Wie God niet betrout, moet eenigh schepsel betrouwen.
32.	Eyghen mestrouwen bedrieght ende brengt in rouwen.

V. Boex. V. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Ghelyckmoedicheyd

2.	Ghelyckmoedigheyd is een starckheyd des ghemoeds, des zelfs gherustheyd in alre stilheyd bewarende.
3.	Ghelyckmoedicheyd heeft haar werckinghe in alle toevallende dinghen ende zaken, buyten des menschen macht wezende.
5.	Zy draaght de teghenheyd pryslyck zonder klaghen.
	Zy lyd willigh, dat zy niet en magh keren.
7.	De Schepper heeft recht over al zyn schepselen na wil te ghebieden.
	Gode te dienen is de opperste vryheyd.
8.	Gheen schepsel magh 'tgheschieden van des Scheppers wil beletten.
9.	De ghelyckmoedighe matight zyn wil na zyn machte.
	Gheen mensch vermagh al dat hy wel zoude willen.
	Niet te willen datmen niet en magh, is in des verstandighen macht.
10.	Alle verstoornisse komt uyt anders te willen dan daar gheschiet.
	De ghelyckmoedighe en wil niet anders dan daar gheschiet.
11.	Hy magh niet anders dan daar gheschiet, verkiezen.
12.	Hy verstaat, dat hy der dinghen uytghang niet en verstaat.
13.	Menigh mensch verderft doort verkryghen van zyn wensch.
	Teghenspoet spoet menigh mensch tot zyn zalicheyd.
14.	Het verstaan van eyghen onverstant doet dat wy niet verkiezen.
	Niet te verkiezen is ghelyckmoedicheyds wortele.
16.	Niemanden werdt iet eyghen benomen.
18.	De ghelyckmoedighe offert met vrueghden Gode het zyne.
20.	Teghenheyd voordert den ghelyckmoedighen ter dueghden.

[p. 501]

21.	Tis billycker dat het schepsel den Schepper, dan dat de Schepper zyn schepselen volghe.
25.	De ghelyckmoedighe wint warachtighe ghoederen int verliezen vande valsche.
26.	'tVerachten van verachtinghe maackt den verachte hooghachtbaar.
28.	De ghelyckmoedighe vermanghelt argher om beter ghoederen.
31.	Hy onderscheyd eyghene van vreemde ghoederen.
	Rechtvaardicheyd gheeft elck het zyne.
32.	Wyze rechtvaardicheyd baart de rustighe ghelyckmoedicheyd.
34.	De ghelyckmoedighe kan zich in voorspoet ende in teghenspoet recht schicken.
38.	Het snoodste valt licht te ontberen, daarment waardighste kryght.
39.	De ghelyckmoedighe verstaat dat hy meer ghoeds dan quaads heeft ontfanghen.
40.	Hy voorbeeldet zich in allen uyterlycken dinghen het quaadste.
	Voorzien teghenheyd quetst minste.
41.	Den ghelyckmoedighen ghemoet altyd min teghenheyd, dan hy te ghedoghen ghetroost was.
43.	Ghedult is ghelyckmoedicheyds wapen.
	Een lydzaam ghemoed is de verwinster van teghenspoet.
44.	Een onschuldigh gheweten blyft onverzaaght, al viel de Hemele.
45.	De vroede ziet altyd op zyn ellendigher.
	Wie zich zelf weet zaligh te zyn, en magh in zulx niet trueren.
46.	Licht vint elck iemand die armer dan hy zelf is.
47.	De ghelyckmoedighe bereyd door ghewoonte zyn hert tot anvechtinghe.
49.	De ghelyckmoedighe kan zo rechtschapen bidder als ghever wezen.
50.	De ruste des ghemoeds blyft alleen stadelyck byden rechtvaardighen.
51.	Watmen recht bezit, dat kanmen recht, dats ghelyckmoedelyck, verliezen.
	Gheen bezitting is lustigh dan diemen bereyt is te verliezen.
52.	De ghelyckmoedighe hoopt noch vreest iet verganckelyx.
53.	Hy weet dat hy niet en weet, of hem 'thebben dan 't ontberen der tydlycke dinghen best is.
	Niemand werdt ontrust om tgheen hy niet en weet dat hem ghoed of quaad is.
54.	Ryckdom ende armoede komen beyde van Gode.
	De ghelyckmoedighe verstaat al wat hem opkomt ghoed voor hem te wezen.
55.	De ghelyckmoedighe leeft hier zalighlyck.

[p. 502]

V. Boex. VI. Hoofdstux.
Inhoudt
Van Zwaarmoedicheyd

1.	Zwaarmoedicheyd is een kranckheyd des ghemoeds, waar door 'tzelve lichtelyck werdt verstoort of ontrust.
3.	De zwaarmoedighe kan noch voorspoet noch teghenspoet recht ghebruycken.
4.	Onvoorziene teghenheyd quelt zeerste.
6.	Lyflyke teghenheyden zyn noodlyke oorzaken van pyne.
7.	'sMenschen verstant en verandert de nature niet.
8.	Een ghemeene plaghe rust wel.
9.	Teghenheyd in uytwendighe zaken en is gheen noodlycke oorzake van droefheyd.
11.	Het ontberen van Eeldom, Staten of Ryckdommen en magh niemand die ghoed is quaad, of die ghezond is zieck maken.
12.	Waan, niet waarheyd, maackt droevigh om uyterlycke dinghen.
14.	Droefheyds oorzaken zyn vermetele oordeel ende zotte wille.
15.	Zotheyd wil boven machte.
	Zot verkiezen doet rust verliezen.
	Zotheyd quelt.
17.	De zwaarmoedighe beklaaght zich t'onrecht over anderen van 'tgheen zyn zelfs schulde is.
18.	Meest elck pooght zottelyck na tgheen niet en magh zyn.
19.	Eyghen liefde is zwaarmoedicheyds oorzake.
	Zelden vernoeght iemand met zynen state.
21.	Den zotten gheschiet altyd min liefs dan zy verhoopten ende meer leeds dan zy vreesden.
22.	Zelden ziet iemand in zyn ghoede op quade daghen, noch in zyn quade op ghoede daghen.
	Zwaarmoedicheyd maackt oock vande voorledene droefheyd een teghenwoordighe.
23.	Zwaarmoedicheyd schynt ghenueght te scheppen uyt het trueren.
24.	Zot begheren doet ruste ontberen.
	Zwaarmoedicheyds voorneemlyxte oorzaken zyn onwyze begheerten met een onrecht leven.
26.	Een quade Conscientie is een wrede pynbancke des ghemoeds.

[p. 503]

V. Boex. VII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Lydzaamheyd

1.	Lydzaamheyd verdryft de zwaarmoedicheyd.
	Waar lydzaamheyd de voochdije bekomt, daar komt ghelyckmoedicheyd.
2.	Lydzaamheyd heeft groote ghemeenschap mette standvasticheyd.
4.	Alzo oock mette ghelyckmoedicheyd.
5.	D'onderscheyd tusschen lydzaamheyd ende standvasticheyd is, dat lydzaamheyd magh vermeeren, maar standvasticheyd niet.
	Onvolmaackte lydzaamheyd is oock al lydzaamheyd.
6.	Standvasticheyd is gheen standvasticheyd, als zy niet volmaackt en is.
8.	Lydzaamheyd lyd, maar standvasticheyd werckt.
9.	Lydzaamheyd heeft gheen oeffeninghe in voorspoedt, maar standvasticheyd wel, ja meest.
12.	Lydzaamheyd is een willigh, starckmoedigh ende behoorlyck ghedooghen van teghenheyd.
14.	Willighlyck lyd hy, die het lyden door onrecht doen hadde moghen ontghaan, of die, macht hebbende om zyn leedt te wreken, dat niet en doet.
16.	Een voorbeeld van lydzaamheyd in Lycurgo.
20.	Lydzaamheyd laat haar mercken in teghenheyd ende pyne.
21.	Onderscheyd tusschen den mensche ende 'tzyne.
22.	Des menschen dinghen zyn zo de mensche is.
23.	Wat ghoed ghewaande dinghen zyn.
24.	Watmen ghoed waant om hebben, dat waantmen quaad om t'ontberen.
28.	Wat d'onlydzamen onmoghelyck dunckt voor henluyden, dat achten zy voor ieghelyck onmoghelyck te zyn.
30.	'tVerkiezen ende betrouwen van ende op onstadighe dinghen veroorzaackt innerlyck lyden.
31.	D'onwyzen oordelen qualyck vande wyzen, na huer onwyze herte.
32.	Het vermetel oordeel en is niet noodlyck in alle menschen.
	D'uyterlycke ghoed-ghewaande dinghen en maken niemanden zaligh.
35.	Men vint ghemeenlyck meer byden armen dan byden rycken een rustigh ende lustigh leven.
	Het ontberen vande uyterlycke ghoeden is gheen noodlycke oorzake van droefheyd.
36.	De ghelyckmoedighe lydzaamheyd is gherust int hebben ende int ontberen vande schyn-ghoeden.
38.	Wat iemand van anderen magh benomen worden en is zyn eyghendom niet.
	Wat eenen gheschiet magh ons allen gheschieden.

[p. 504]

	Lydzaamheyd behoeftmen noodlyck om zalighlyck te leven.
41.	Alle menschen behoeven lydzaamheyd.
42.	Om lydzaamheyd te verwerven maghmen de teghenspoet niet derven.
42.	Zonder dickmaal te lyden maghmen de lydzaamheyd niet verkryghen.
44.	Tot lydzaamheyd voordert het anmercken van onzer zonden grootheyd ende van onze strafs kleynheyd.
45.	Om kleyn onghemack kooptmen groote dueghden.
46.	Niemand kan 'tgheen hy niet en heeft gheoeffent.
47.	Door dickmaals willigh lyden wordtmen lydzaam.
49.	De vroede ontfanght alle teghenheyd als van Godes hand.
	Hoemen in lyden kan verblyden.
51.	Door oeffeninghe van 'tkleyn leertmen allenxkens oock 'tgroot.
	Om niet en kryghtmen niet.
53.	Voorbeeld van lyden in een Heyden.
55.	Het lezen alleen, oock 'tpraten van dueghde en leert gheen dueghde.
57.	Wy verachten ghemeenlyck die beter zyn dan wy.
58.	Lydzaamheyd en doet niet, maar zy ghedooght.
	Lydzaamheyds aard.
61.	Het verstaan vande godlycke lydzaamheyd tot ons sterckt onze lydzaamheyd totten naasten.
	'tVerblyden vermindert het lyden.
62.	Om 't onbekende is niemand droevigh.
	Niemand bedroeft zich om dat hem ghoed gheschiet.
63.	Noch lydzaamheyd noch verstant en moghen niet maken dat pyn gheen pyne zy.
64.	Men verkiest een korte pyne te lyden om een langhdurighe te vermyden.
	Onwilligh lyden is dubbelt lyden.
65.	Onder de pyne te lyden magh 'tghemoed verblyden.
	Pyn bestaat in vleesch, zenuen, beenen ende bloed.
67.	Droefheyd bestaat int ghemoed.
68.	Men behoeft verstant om lydzaam te zyn.
70.	Lydzaamheyd voordert tot verkryghing vant opperste ghoed.
71.	Lydzaamheyd verdraaght der quaden quaadheyd om henluyden tot ghoed heyd an te voeren.
72.	Lydens verzoecken leert den mensch zich zelven kennen.
73.	Lydzaamheyd verwint het quade.
75.	Zotheyd ist om een anders quaadheyd zelf quaad te worden.
77.	Lydzaamheyd is ootmoedigh.
78.	Ootmoed starckt de lydzaamheyd.

[p. 505]

V. Boex. VIII. Hoofdstux.
Inhoudt
Vande Onlydzaamheid

2.	Onlydzaamheyd is een kranckmoedighe onwilligheyd om teghenheyd te ghedoghen.
3.	Onlydzaamheyd wil altyd, maar magh zelden de teghenheyd ontvluchten.
4.	Onlydzaamheyd komt uyt vermetele zotheyd.
5.	Lueye weelde houdt in onwetenheyd.
	Oeffeninghe gheeft verstant.
7.	Onlydzaamheyd vreest arbeyd ende onghemack.
8.	Ghemeene waan acht onmoghelyck om te ghedoghen het lyden, dat zeltzame dueght betoont wel moghelyck te zyn.
9.	Om wel te lyden behoeftmen wille, macht ende verstant.
	Int onwilligh lyden der onlydzamen blycket dat zyt mochten lyden.
10.	Onwil en bevryt niet vant lyden.
	Die minst willen lyden, vallen meest int meeste lyden.
	Elck maackt zyn zelfs kruys.
14.	Onrechtvaardicheyd vermeert d'ongheduldicheyd.
17.	God berooft den onwyzen dick van huere tydlycke ghoeden, op dat zy zynre eeuwighe ghoeden ontfanckelyck zouden worden.
18.	Meest elck truert onlydzamelyck om tgheen zyn welvaren is.
19.	Hooghvaardicheyd maackt onlydzaam.
21.	Ongheduldicheyd brengt dick tot vertwyfeltheyd.
21.	Hovaardighe luyden en konnen gheen verachtinghe verdraghen.
22.	Ongheduldicheyds ghezelschap is toornicheyd, dreyghementen ende wraackghiericheyd.
25.	Beter ist zyn lyden wel dan qualyck te draghen, nadien ment doch moet draghen.
26.	Willigh lyden is wel lyden.
27.	Willigh lyd hy die 'tlyden nut voor hem te wezen verstaat.
28.	God heeft ons liever dan wy onze kinderen.
	God is wyzer dan de mensche, ja de wysheyd zelve.
	God zend elck dat elck best is.
	God oeffent ons uyt liefden met lyden tonzer beteringe.
29.	Wy zyn meest al waanwys.
	Meest elck doet ghaerne 'tquade, maar lyd onghaerne de ghoede straf.

[p. 506]

V. Boex. IX. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Stantvasticheyd

1.	Onghestadicheyd int quade is ghoed.
2.	Stantvasticheyd is een starckheyd des ghemoeds zonder ophouden het quade latende ende het ghoede anhanghende.
5.	Stantvasticheyd doet onzalicheyd verliezen ende zalicheyd verwerven.
6.	Elck is tot zalicheyd gheneghen.
	Liefde spuert na ghoedheyds verkryghinghe.
7.	Liefde ten ghoeden maackt den mensch stantvastigh.
8.	Metten anwas van liefde wast wil ende macht ten ghoeden.
9.	Zoecken zonder vinden verslapt het ernstigh zoecken.
	Het stadelyck vinden vermeert zoeckens ernst.
10.	Het quade leertmen eerst kennen.
	Het recht bekende quaad magh niet door lust bekoren.
12.	Waan-kennisse magh wel, maar ware kennisse en magh gheenssins van 'tbekende quaad bedroghen worden.
13.	Het bekende quaad magh den liefhebber des bekenden ghoeds daar af niet trecken.
14.	Die 'tghoede door ware kennisse recht lief heeft, en magh daar af niet ghescheyden worden.
15.	Die ghoedheyd boven al lief heeft is recht stantvastigh.
16.	Stantvasticheyd bestaat op waarheyd ende rechtvaardicheyd.
	De stantvastighe weet ghewisselyck wat hy noch niet en weet.
17.	Met reden begheert noch vreest niemand onbekende dinghen.
17.	De stantvastighe hoopt noch vreest gheen uyterlycke dinghen.
18.	De stantvastighe verkiest niet in uyterlycke dinghen.
	Daarmen niet onbekents en begheert, en werdt niet altoos met druck ontbeert.
	Waar gheen lief en is, daar en is gheen leed.
20.	De stantvastighe blyft onverandert mids in alreleye veranderinghen.
21.	De rechtvaardicheyd styft de stantvasticheyd.
24.	De rechtvaardighe verstaat dat Godes, niet zyn wil in als behoort te gheschieden.
25.	Gods wille willigh te volghen is rechtvaardicheyd.

[p. 507]

V. Boex. X. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Onstantvasticheyd of Onghestadicheyd

1.	Wel beghinnen zonder voleynden is verloren moeyte.
	Tis gheen ware stantvasticheyd die aflaten magh 'tghoede te hanteren.
2.	Vele beghinnen, maar luttel volharden int ghoede.
4.	Onstantvasticheyd is een zwackheyd des ghemoeds, die het beghonnen ghoed niet en voleynd.
4.	Onstantvasticheyds oorzake is onvoorzichticheyd. 22. met verkeert oordeel.
5.	Onverstant bestaat voor 'tryp beraad.
6.	Volherden int quaad opzet is niet stantvasticheyd, maar hartneckicheyd.
7.	Vele wanen te weten die noch niet en weten zomen weten zoude.
	Die warachtelyck het quade haat ende 'tghoede lieft, die weet het quade ende 'tghoede.
8.	Die 'tquade recht haat maghs niet doen, al stont daar loon toe.
	Die 'tghoede recht lieft en maghs niet laten al stont daar straf op.
10.	Onkunde van ghoed ende quaad maackt onstantvastigh.
12.	Stantvasticheyds oorzake is haat ten quaden ende liefde ten ghoeden.
13.	Onrecht beghinnen heeft zelden een recht eynde.
	Elck ankleeft zyn lief ende verlaat zyn leed.
14.	Die 'tquade lievet moet dat anhanghen.
	Die 'tghoede haat moet dat vlieden.
15.	Onverstant heerscht inde meeste menichten.
	Onverstant oordeelt het quade ghoed ende 'tghoede quaad te zyn.
16.	Inden onverstandighen is gheen opzet om 'tquade te laten ende 'tghoede te doen.
17.	D'onwyze vreest Godes ende hoopt zyn eyghen wille te volbrenghen.
	Meest elck is stadigh int quade.
18.	Elck acht willekens leven zoet.
19.	Zolanghe 't oordeel onrecht blyft, magh de mensch niet stadigh zyn int ghoede.
20.	Zonder ware kennisse van eyghen quaadheyd maghmen die niet haten, veel minder verlaten.
21.	Meest elck spout uyt der dueghden wortele, eer hy haarder vruchten zoetheyd smaackt.
23.	Zonder 'tverlaten van onrusts oorzaken komt niemand tot stadigher rusten.
24.	D'onwyze lieven de quade zonde ende haten de ghoede straffe.
26.	Onmoghelyck ghewaande dinghen en bestaat niemand met ernst.
28.	Onstantvasticheyd verandert het opzet na de veranderinghe van zaken.

[p. 508]

29.	Meest elck boeleert met het hoerken ghenaamt eyghenwille.
30.	Het meerder lief doet het minder leed ghedooghen.
31.	Voorbeeld van onstadicheyd.

VI. Boex. I. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Maticheyd

1.	Maticheyd is een dueghde matelyck bestierende alle der zielen ende des lichaams beweghinghen.
3.	Maticheyd is een vyandinne van onkuyscheyd ende ghulzicheyd ende een vriendinne van haar teghendelen.
4.	Maticheyd geeft alle menschelycke wercken huer mate.
	Zy verdryft de onbehoorlycke ende matight de gheoorlofde lusten.
5.	Zy is meest onledigh inde lust ende pyne, doch meest inde lusten die zy betemt.
	Daar is natuurlycke ende onnatuurlycke lust.
6.	Natuurlycke wellust spruyt uyt het noodurftigh ghebruyck.
7.	D'onnatuurlycke wellust heeft waan tot een moeder.
8.	Daar is ghoede, quade ende middelbare lust.
10.	De matighe mensche matight al zyn doen ende laten na redens bescheydenheyd.
11.	De quade lusten verdwynen, wanneer zy, zo zy zyn, bekent worden.
12.	Men magh niet quaads begheren dan onder 'tmomaanzicht van ghoedheyd.
13.	De matighe mensche ghebied over zyne lusten.
14.	Maticheyd neemt haar kracht uyt waarheyds kennisse.
15.	Maticheyds vrucht is ghezondheyd in ziel ende lyf.
	Altyd pynight het volbrenghen der quade lusten.
16.	Altyd volght na 'tbetemmen vande quade lusten een godlycke luste.
	'tVolghen vande quade lusten maackt quaad, het betemmen ghoed.
18.	Elck vlied dat hy quaad, maar volght dat hy ghoed waant.
	Zo groot de kennisse is, zo starck is de wille.
19.	Zalicheyd is ghoedheyds verkryghinghe.
20.	Het hanteren der quade lusten gheeftse voedsel.
21.	Ghulzigh wordt hy die dickmaal zyn lust in leckerheyd volght.
	Zo wordt hy onkuysch die dickmaal onkuyscheyd hanteert.
22.	Quade lusten werden doort volghen sterck, doort jeghenstaan kranck.
23.	Waar 'tquade inden mensche ontwordt, daar wordt het ghoede in die plaatse.
25.	Maticheyd streckt tot verkryghinghe vant opperste ghoed.

[p. 509]

	Maticheyds vrucht is vereenighing met Gode.
26.	Wie met Gode een is die volght Godes wille alleen.
	'tGhoede leven magh niet quaads doen.
27.	De doode zonde doet gheen zonde.
	Wat dood is en doet niet.
28.	Middel tot doodinghe der quade lusten.
29.	Om matigh te worden behoeftmen waarheyd ende wysheyd.
30.	Wysheyd is maticheyds ooghe.
	Wysheyd onderscheyd de quade vande ghoede lusten.
	Maticheyd helpt de lust ter dueghden, zy vernielt de lust ter zonden ende zy bestiert des lyfs lust tot des lichaams onderhoudt.
31.	Lust behoort den noodurft, maar de mensch behoort niet de lust te volghen.
32.	De dienstbaarheyd van des lyfs lusten verandert den menschen in beesten.
34.	Maticheyd ghebruyckt de lust tot haren behoorlycken eynde.
36.	Natuurlycke noodurfts mate is niet hongheren, niet dorsten ende niet verkouden.
37.	Maticheyd sterckt, onmaticheyd kranckt den nature.
38.	Min ghevaarlyckheyds is in te luttel, dan in te vele eten of drinken.
40.	Maticheyd bruyckt de gheoorlofde wellust recht.
	Maticheyd mengt bescheydelyck verscheyden dinghen te zamen tot 'smenschen welstant.

VI. Boex. II. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Onmaticheyd

1.	Onmaticheyd veroorzaackt een verdrietigh leven.
	Zy doet in allen te luttel of te vele.
	Zy quetst de nature.
2.	De ghierighe rycke heeft te veel, maar niet ghenoegh.
	De ghedurighste armoede is byden ghierighen.
4.	Het doorbrenghen kryght haast, maar 'tghierigh begheren kryght nemmermeer een eynde.
5.	De onmaticheyd quelt huer dienaren onmatelyck.
6.	Onmaticheyd is een zonde die in allen dinghen te veel of te luttel doet of laat.
7.	Onmaticheyd heeft haar werckinghe meest inde begheerlycke krachten.
9.	Onmaticheyds oorzake is onverstant.
	Natuurlycke lust heeft een eynde.
	De zot maackt van het middel zyn eynde.

[p. 510]

10.	Onnatuurlycke luste derft eynde, als oock haar moeder^1) de wane.
	De lustghierighen zyn onverzadelyck.
12.	Lustghiericheyd brengt tot een truerigh eynde.
13.	Die de lust meest begheren moeten haar meest ontberen.
14.	Valsche lust loont met ware pyne.
15.	Alle onmate quelt.
16.	Onmaticheyds vruchten.

1) Er staat: meeld. - Vgl. hiervóór, Inhoudt van VI. 1. 7.

VI. Boex. III. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Welluste

1.	Daar is wellust des ghemoeds ende des lichaams.
	Daar schynt wat onderscheyds te zyn tusschen wellust ende lust.
3.	Wat onderscheyd daar is tusschen lust ende blydschappe.
5.	Ghoede lust des ghemoeds spruyt uyt warachtigh anschouwen van 't opperste ghoed.
	Quade lust des ghemoeds komt uyt een bedrieghlycke verbeeldinghe vant opghepronckte schyn-ghoed.
6.	Uyte ghoede lust komt ghoede begheerte.
7.	't Opperste ghoed begheert de kenner niet om zyn eyghen nuts wille, maar om des oppersten ghoeds schoonheyds ende waardicheyds wille.
8.	Het edelste is datmen 't opperste ghoed om zyn ghoedheyds willen begheert, doch waar te wenschen, dat vele dat om huer eyghen zalicheyds willen begheerden.
10.	Veel menschen achten onwetende huer zelf beter dan Gode.
11.	Watmen om wat anders willen begheert, houdtmen voor minder ghoed dan dat ander om welx willen men dat begheert.
13.	De ghoede lust is zelf niet het opperste ghoed, veel minder de quade vleeschelycke, ja beestelycke lust.
15.	Ten is van zelfs niet ghoed wat mesbruyckt magh worden.
16.	Des lyfs wellust en is niet het opperste ghoed.
18.	Des lyfs wellusten zyn der onwyzen quaadste vyanden.
20.	Lyfs wellust is den zotten een bedrieghlyck aas an den doodlycken hanghel der zonden.
21.	't Opperste ghoed magh niet mesbruyckt worden.
	Mesbruyckte lust is den mesbruycker venyn.
22.	Wat het werck is vande mesbruyckte wellust.

[p. 511]

23.	Vruchten des mesbruyckten lusts.
24.	Willighe verbeeldinghe der voorleden wellusten is oorzake vande onnatuurlycke lusten.
25.	Onkuysche verbeeldinghe met hare werckinghe.
26.	Zondelycke lusten met hare vruchten.
28.	Ledighe ghedachten konnen zich qualyck voor quade inbeeldinghen wachten.
30.	Gheeft der ghedachten molen ghoed werck, of zy maalt quade lusten.
31.	Uyt quade ghedachten bloeyen quade, uyt ghoede ghoede lusten.
	Veel is gheleghen an 'twaarnemen der ghedachten.
32.	Ledicheyd ist oorkussen vanden onkuyschen duvele.
33.	Vande quade lusten des ghemoeds.
34.	Lust int quaad doen is een duvelsche luste.
37.	Der ellendigher droefheyd is den nydighen een luste.

VI. Boex. IIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Pyne

1.	Pyne is een staart-Joffer vande quade luste des lyfs.
	Pyn bestaat inden lichame.
	Pyn is een smertigh ghevoel inden lichame.
4.	De lydelycke pyn oeffent 'smenschen gheduldicheyd, maar d'onlydelycke rooft hem 'tleven.
5.	De lydelycke pyn magh duyren, maar niet d'onlydelycke.
8.	Alle pyne mindert door den tyd of door de ghewoonte, of zy eyndet den mensche.
10.	Pyne komt uyt nature, uyt toeval of uyt wille. De laatste is mydelyck, maar niet de twee eerste.
13.	Pyne inden zondaren werdt verzelschapt met droefheyd.
14.	Waar gheen zonde is, en magh gheen droefheyd wezen.
15.	Pyne is gheen noodlycke oorzake van droefheyd.
16.	Onderscheyd tusschen pyn ende droefheyd.
18.	Alsmen pyne quaad waant, maackt zy droevigh.
19.	Daarmen pyne ghoed acht, maackt zy blyde.
20.	Pyn is niet dan vant jeghenwoordighe, maar droefheyd is daar en boven oock wel vant verledene ende toekomende zeer of quaad.
21.	Wat niet een zelve ding en is, dat maghmen 't een hebben zonder 't ander.
	Men magh droefheyd hebben zonder pyn te hebben.
22.	Men magh pyn hebben inden lichame ende blydschap inden ghemoede teffens.

[p. 512]

VI. Boex. V. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Tem-lust ende Volgh-lust

1.	Temlust is een maticheyd waar door de lust by redens bestieringhe werdt betemt.
2.	Temlust besnoeyt wat boven nodurft is, ende wederstaat alle quade lusten.
4.	Volghlust is een onmatighe bewillighinghe van onbehoorlycke lusten, teghen reden strydende.
5.	Dits een vruchtbaar zaad alder zonden.
6.	Daar teghen is de temlust een uytroeystere vant onkruyt uyten acker des herten.
7.	Vande wercken van Temlust ende Volghlust.
8.	Ghevolghen vande volghlust.
9.	Temlusts werck.
10.	Temlust is meest onledigh int matighen van Venus, vande tonghe, vanden buyck ende vanden slape.
12.	Oorzake van Volghlust is niet nature, maar waan met quade ghewoonte, ende onkunde zyn zelfs. 14.
13.	Volghlust stelt lust boven reden, de maarte boven de vrouwe.
15.	Tverstant baart lust tot beteringhe der zielen.
	Tverstant onderwerpt de lusten onder de reden.
17.	Welck het edelste eynde is vande Temlust.
18.	Van quade Temlust.
19.	Vande vruchten vart Volghlust.
22.	Temlusts edele vruchten.
	Lusts zeltzaamheyd vergroot de lust.
24.	Of volghlust voortkomt uyt onverstant, dan uyt der lusten machte.
27.	Niemand magh vrywilligh met opzet doen tgheen hy weet voor hem verderflyck te wezen.
	Tquaad begheertmen onder schyn van ghoedheyd.
	Ghoedheyds waan bedrieght.
28.	Door ondervonden bedrogh der quader lusten maghmen haar quaadheyd kennen, haten ende laten.
30.	Lust of blydschappe locken an tot zonden.
	Pyn of droefheyd schricken af vande dueghden.
	Zulcken locken te volghen of schricken te vlieden is verwonnen werden.
31.	De verwonnen is krancker dan de verwinner.
	Waan verwint int quade.
	Waar quade lust verwint, daar is van zulx de waan krachtigher of grooter dan de waarheyd.

[p. 513]

32.	Van quade luste overwonnen te worden is den mensche quaad.
33.	Zommigh hebben van pyn of droefheyd is den hebber ghoed.
34.	Meest elck houdt pyn ende droefheyd voor quaad, maar lust ende blydschap voor ghoed.
	Zodanighe lust ende blydschap houdt men voor quaad, die den mensch van meerder lust ende blydschap berooft.
35.	Zodanighe pyn ende droefheyd houtmen voor ghoed, die van meerder pyn ende droefheyd verlost.
37.	Die 'tquade noch doet en kent dat niet te recht ende werdt verwonnen van zyn onverstant.
38.	Daar is onschuldigh onverstant.
39.	Daar is oock schuldigh onverstant.
40.	Elck magh voor 'tverkiezen weten, dat hy tghene hy wil verkiezen waarlycken kent of niet en kent.
41.	In tgheen men waarlyck weet en werdtmen niet bedroghen.
	Watmen weet niet te weten behoortmen te laten. 43.
	Hy magh niet bedroghen worden, die niet en verkiest dan 'tghene hy weet dat hy kent.
42.	Elck behoort voort doen te onderzoecken, of hy tgheen hy doen wil verstaat dan niet.
43.	Die niet te doen en bestaat, dan tgheen hy wel verstaat, die wandert veylighlyck.
45.	Wat een heylighe oeffeninghe is voor allen menschen.

VI. Boex. VI. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Zachtmoedicheyd ende barmherticheyd

2.	Zachtmoedicheyd is een maticheyd des ghemoeds, die de toornighe krachte in stilheyd houdt teghen die den mensche veronghelycken.
3.	Zachtmoedicheyds eyghenschap is in stille onverstoortheyd te blyven.
	Anders is der Princen, anders des volx zachtmoedicheyd.
4.	D'overheyd magh niet alle, oock niet heel gheen mesdaad vergheven.
5.	Hy straft de ghoeden, die de quaden spaart.
8.	Loflyck ist een Prince scherper te spueren na oorzaken van ghenade dan van straffe.
	Alle twyfel int straffen behoort over de bermhertighe zyde te hollen.
9.	Dolen over de barmhertighe zyde is draaghlycker dant dolen over de strengste zyde.
10.	Zachtmoedighe barmherticheyd is inden Princen de pryzelyxte dueghde.

[p. 514]

12.	Onderscheyd tusschen der Princen ende 'svolx barmherticheyd.
16.	Liefde is de moeder van barmherticheyd ende zachtmoedicheyd.
	Zachtmoedicheyd ooght op 't opperste ghoed.
19.	Van zachtmoedicheyds werck ende vruchten.
22.	Van Barmherticheyds gheslachte ende aard.
24.	Barmherticheyd is een lustighe hertstochte om een anders lyden te verlichten.

VI. Boex. VII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Wreedheyd

1.	Van wreedheyds ghedaante.
3.	Wreedheyd is een onmaticheyd des ghemoeds int straffen.
	Wreedheyd is onrechtvaardigh, hatelyck, onverzoenlyck, wraackghierigh, bitter, bloedigh ende verwoedigh.
4.	Wreedheyds oorzake is een stadigh herdencken van ontfanghen leedt.
5.	Een voorbeeld van wreedheyd.
6.	Schadelyker is eens Princen dan een ghemeen mans wreedheyd.
7.	Waar an des ghemeen volx wreedheyd ghemerckt kan worden.
8.	Hovaardighe pronck met brooddroncken leckerheyd verjaghen de behulpsame barmherticheyd.
10.	Vande felheyd der hovaardighen ende weeldighen.
12.	Vande felheyd der bedriegelycke vossen.
13.	Vande felheyd der ghierighe wolven.
14.	Des volx wreedheyd ghaat vermomt, maar der Princen wreedheyd wandelt naacktelyck.
16.	Van eenigher Tyrannen wreedheyd.
19.	Van gheroemde wreedheyd.
20.	Vanden aard der Tyrannen.

VI. Boex. VIII. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Ootmoedicheyd

1.	Ootmoedicheyd is een rechtmatighe vernederinghe onder Gode ende menschen uyt ware kennisse van eyghen onwaardicheyd.
2.	Van viereleye oorzaken van Ootmoedicheyd.
3.	Van ons zelfs hebben en vermoghen wy niet.
7.	Lichtelyck magh elck zyn eyghen quaadheyd kennen.

[p. 515]

10.	Een liefhebber der Waarheyd is ghaarne gheacht voor tgheen hy weet dat hy is.
11.	D'ootmoedighe verblydt in zyn schuldighe verachtinghe.
12.	Niemand is dueghdelyck buyten zyn weten.
	Wie daar weet dat de dueghde van Gods ghenade in hem is, kan God dancken en eeren, ende zich zelf diep verneren.
13.	Vande benaminghen van ootmoedicheyd.
15.	D'alderhooghste stort meest zyn ghenade inde nedersten.
16.	Wie daar waant dat hy nu al ghoed is, en maghs niet begheren te worden.
17.	Ware ootmoedt begheert ende ontfangt de godlycke ghaven.
18. 25.	Vande aard ende wercken des ootmoedicheyds.
20.	Hovaardige ootmoedt zoeckt eer in haar vernederinge.
22.	Ware ootmoedt is lydzaam.
26.	Rechte ootmoedighen heelen haar dueghden, ghelyck de hovaardighe huer zonden.
27.	D'ootmoedighe wordt niet toornigh.
28.	Ootmoedt bemint de nederheyd.
30.	Hoe heyligher hoe ootmoedigher mensche.
32.	Der ootmoedighen wysheyd is, dat zy weten wiens de ghaven zyn.
33.	Hoe meerder ponden, hoe zorghvuldigher ter wel bestedinghe.
35.	Daar de hooghste ghaven zyn, is de diepste ootmoedicheyd.
36.	Ootmoedicheyds ghoede ghiericheyd.
37.	Die meest is verlicht, is d'onwaardighste in zyn zelfs ooghen.
39.	Rechte ootmoedicheyd streckt tot onderdanicheyd Godes.
41.	D'ootmoedighe meshaaght altyd hem zelf, twelck hem Gode behaaghlyck maackt.
42.	Die zich vernedert wordt verheven.

VI. Boex. IX. Hoofdstux
Inhoudt
Vande Hooghvaardicheyd

2.	Hooghvaardicheyd is een overmatighe verhevinghe zyns zelves.
3.	Hovaardije lyd niemand neven, veel minder boven haar.
	Zy houdt veel van haar zelve ende veracht anderen.
	Hovaardije is nydicheyds moeder.
4.	De hovaardighe heeft nemmermeer ruste.
	Hy werdt altyd veracht.
5.	Des hovaardighen waan-weten verstyft hem in zotheyd.
	Hovaardicheyds bynamen ende werckinghen.

[p. 516]

	Hovaardicheyds eerzucht verschoont die ghebreken.
7.	De hovaardighe schryft zich zelve toe dat Godes is.
	Hy schuyft zyn ghebreken op anderen, die hy met zyn vuyl bekladdet.
	Eyghen behaghen is hooghvaardicheyds moeder.
8.	Valsche waan baart eyghen behaghen.
	Van onbekende dinghen magh niemand recht oordelen.
	Eyghen liefde oordeelt verkeerdelyck.
	De hovaardighe waant zyn zonden kleyn ende dueghden groot te wezen.
10.	Daar is hovaardie van ghaven, niet zonder 'smenschen vlyte in den menschen komende.
12.	D'arghste hovaardie is van ghaven die den mensche angheboren of angheerft zyn.
15.	Maar kindisch ende spotlyck is de hovaardie in vreemde ende gheleende dinghen.
16.	Zot is de hovaardije die met haar ghebreck proncket.
18.	De eere kost veel te houden.
	De hovaardighen kopen meest huer eere met schandelycke daden.
19.	De hovaardighe zoeckt valsche eere ende vint ware schande.
20.	Den verkeerden zyn alle dinghen verkeert.
	Onder den hovaardighen is altyd twist.
	By d'ootmoedighen is vrede.
21.	De hoovaardighe zoeckt zyn eere met een anders schande.
22.	Die hoghe klimmen vallen laghe.