Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 142]

Van wellevens kunste
III. Boeck

Eerste hoofdstuck
Vande dueghde

1. Int naastvoorghaande Boeck ghesproken hebbende vande middelen daar door men komt totte dueghde, ist nu eens tyd om van haar zelve oock zo vele te zegghen, als de mate van dezen wercke zal moghen ghedoghen. Alzo kome ick nu vande ghereedschappen van Wellevens kunste tot de kunste zelve, bestaande oock in de dueghde zelf.

2.^§2 Deze is de rechte wegh tot het uyterste eynde van alle begheerlycke dinghen. Dit eynde wanen vele luyden onwyselyck wat anders te zyn, te weten eenighe: ryckdommen, zommighe: wellust, anderen: moghentheyd, eere of vermaartheyd.

3. Maar alle wyze menschen, anmerckende dat alle dinghen, ende daar onder oock deze voorghemelde dinghen, hueren oorsprong hebben uyten eenighen oorsprong ende schepper aller dinghen, te weten uyt Gode, houden met groot recht God den schepper zelve beter dan alle zyne schepselen ende uytvlietende deelkens of glanskens zynre ghoedheyd.

4.^§4 Alzo zegghen deze vroede menschen dat God zelve het uyterste

§2 Vgl. Boeth. Phil. cons. III 2 p. 47sq.: ... alii summum bonum esse nihilo indigere credentes, ut divitiis affluant, elaborant, alii vero, bonum, quod sit dignissimum, veneratione iudicantes adeptis honoribus reverendi civibus suis esse nituntur. Sunt qui summum bonum in summa potentia esse constituant: hi vel regnare ipsi volunt, vel regnantibus adhaerere conantur. At quibus optimum quiddam claritas videtur, hi vel belli vel pacis artibus gloriosum nomen propagare festinant. Plurimi vero boni fructum gaudio laetitiaque metiuntur: hi felicissimum putant voluptate diffluere..

§4 Vgl. Boeth. Phil. cons. III 10 p. 65: Deum, rerum omnium principem, bonum esse communis humanorum conceptio probat animorum; nam cum nihil deo melius excogitari queat, id, quo melius nihil est, bonum esse quis dubitet? Ita vero bonum esse deum ratio demonstrat, ut perfectum quoque in eo bonum esse convincat.

[p. 143]

eynde is van alle datmen ghoeds magh begheren. Zo is dan God als het eenighe ware ende volkomen ghoed alleenlyck om zyn zelfs ghoedheyds wille ende nemmermeer om iet anders wille (ghemercktaant. daar niet beters en magh zyn) te begheren. Want daar en is niet dat hy meer magh begheren die God zelven heeft.

5.⁵ Tot Gode, die vande wegh het eynde is, komtmen alleenlyck doort hantteren vande dueghde, die d'eenighe wegh is tot Gode waart; deze wegh is van eyghender aard licht ende lustigh om te bewanderen. Maar de ghewoonheyd der zonden inden zondaren doetse henluyden zwaar schynen ende verdrietigh.

6.⁶ De dueghde en is gheen erfgoed, zo datmense vanden ouderen magh an-erven. Want vele ouderen winnen quade kinderen. Dus werdt de dueghde niemanden angheboren vande ouders, maar allen menschen angheboden van Gode ende byden menschen vrywilligh verkoren ende anghenomen.

7.⁷ Maar de moghelyckheyd om dueghdlyck te worden is allen redelycken menschen angheboren. Doch ghelyck als een zeer vernuftigh mensche vermidsaant. zyn angheboren vernuft niet en wordt gheprezen voor dueghdlyck, ende alle vernuftighe menschen niet altyd dueghdlyck en zyn, alzo en wordt oock een dom verstand om zyn dom verstand niet voor quaad of zondigh ghelastertaant., ghemercktaant. zy niet alle zondigh of ondueghdlyck en zyn die niet scherpzinnigh en zyn van naturen.

8.^§8 Voorwaar, zo de dueghde den mensche angheboren is, zo en mochte niemand, vande jonckheyd op, eenigh quaad of zonde

5 deze wegh ... te bewanderen vgl. Sen. de ira II. 13. 1: Nec ... arduum in virtutes et asperum iter est: plano adeuntur.

6 werdt de dueghde niemanden angheboren.

7 de moghelyckheyd ... angheboren vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 1. 2sq.: Ex quo etiam perspicuum est, nullam virtutem moralem insitam nobis esse a natura. ... Ergo neque natura, neque praeter naturam in nobis exsistunt virtutes; sed insunt ut sic affectis, ut ad eas suscipiendas apti simus natura, perficiamur autem perpoliamurque more et consuetudine.

§8 Vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 1. 2: Nihil enim eorum quae natura constant, assuefaciendo potest affici aliter, quam est a natura comparatum: ut lapis, qui deorsum fertur natura, nulla ratione assuefieri possit, ut sursum moveatur, ne si decies millies quidem aliquis eum sursum iacens assuefacere conetur; neque ignis unquam deorsum feratur; neque quicquam aliud eorum quae aliter a natura comparata sunt, aliter assuefieri possit.

[p. 144]

anwennen. Want wat angheboren is en magh niet altoosaant. teghen zyn nature anwennen. Men werpe hondert duyzent maal an malkanderen een steen inde lucht opwaarts, zy en zal nemmermeer ghewone worden van zelfs opwaarts (als des viers vlammen) te styghen, zo weynigh als men met onderdrucken den vlammen magh wennen neerwaarts te zincken.

9.^§9 Nu zynder verscheyden dueghden. Daarom wil ick hier eerst spreken vande dueghden int alghemeen ende daar na van elck der zelver op zich zelf alleen. Datter dueghde is, blyckt inde dueghdlycke daden vande dueghdzame menschen. Zo behoeft dat gheen bewys. Dus wil ick haar met haren aard, eyghenschap, oorsprong, vruchten, werck ende ghedaante int korte beschryven.

10.^{§§10, 1110} De verstandighste vande ouden zeyt de dueghde te zyn een ghelyckenisse Godes, oock d'alderbeste ghedaante der redelycker menschen, wezende uyt eyghender aard pryslyck. Item oock een stadighe vluchte vant quade ten ghoeden. Hier mede stemt oock over een Horatius, zegghende:

Tis dueghd te vlieden 'tzondigh begheren,
En d'eerste wysheyd zotheyd t'ontberen.

11. Andere wyze mannen hebben de dueghd anders beschreven, doch in zodanigher wyzen, dat zy meest al inde grond over een stemmen. Om nu door 'tverhaal alle der zelver beschryvinghen niet te

§9 Vgl. Foxius, o.c., p. 210: Quamobrem de toto quidem prius earum genere disseremus, tum singula membra subsequentur. Itaque quoniam virtutem esse aliquam in hominum actionibus constat, quid sit eadem, primo statuamus: nam unde nascatur, deinceps exponemus.

§§10, 11 Vgl. Foxius, o.c., p. 211: Plato vero in Theaeteto similitudinem cum Deo virtutem definit, tum optimum animantis habitum, ac per se laudabilem, aliis in locis appellat; p. 212: qui dum virtutem fugam esse ex hoc mundo, et cum Deo similitudinem inquit, illam ipsam similitudinem summum esse bonum statuit: actionem autem et virtutem ad idem consequendum, fugam ex hoc mundo appellavit, id est, ab his vitiis corporeis; p. 211: Nos ergo, ne plurium definitiones enumeremus, virtutem esse statuimus, rectam mentis affectionem, qua recte homines vivant, quaque nunquam male utantur.

10 Horatius Epist. I. 1. 41sq.: virtus est vitium fugere et sapientia prima stultitia caruisse.

[p. 145]

langhe te worden, houde ick de dueghde te wezen een oprechteaant. ghewoonte des ghemoeds, daar door de menschen wel leven.

12. De ghewoonte is een daadvaardicheyd om te doen dierghelycke wercken, als die zyn daar uyt zy is gheboren. Ick zegghe de dueghde te zyn een oprechteaant. ghewoonte. Want alle ghewoonte en is van zelf niet ghoed, maar zy is zo de dinghen zyn daar toe men daadvaardigh ende diemen ghewoone is.

13.¹³ Deze dinghen moghen ghoed wezen, als een ghewoonte van zynen toorn te bedwinghen, ende oock quaad, als een ghewoonte om zynen toorn den ruymen tueghel te gheven. Zo zyn dan oock eenighe ghewoonten ghoed ende eenighe quaad ende eenighe noch ghoed noch quaad, als bestaande in middelbare dinghen, die van zelfs noch ghoed noch quaad en zyn.

14.¹⁴¹⁴ De dueghdlycke ghewoonte komt dan voort inden mensche uyt een stadighe oeffening van dickmaal dueghde te hanteren. Want ghelyck één bontekray (zomen zeyt) gheen winter en maackt, alzo en maackt eens aalmis te gheven gheen bermhertigh mensche. Als insghelyx over d'ander zyde eens droncken te drincken gheen dronckaard en maackt.

15. Want dat eerste beter een weldaad dan bermherticheyd, ende het laatste beter een mesdaad dan dronckenschap ghenaamt moghen worden. Maar zoude uyt zulx beyde stadelyck te pleghen, 't een tot dueghde ende 't ander tot zonde ghedijen ende veranderen moghen.

16. Voorwaar, als de mensche zo ghestadelyck ende dickmaal met ernst de dueghde hantteert, dat zy in hem door een krachtighe ghewoonheyd een tweede nature schynt gheworden te zyn, zo valt hem het pleghen der dueghden een lust ende het laten van dien een verdriet. Daar de dueghde zodanigh is, verdient zy eerst eyghentlyck der dueghden name.

17. Want dan eerst doet de mensche alle ghoede werck willens, wetens, van zelfs ende stadelyck, met een standvastighen moede ende

13 middelbare dinghen zie hiervóór, I. 14. 6 vlg.

14 De dueghdlycke ... te hanteren vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 1. 4: At virtutes consequimur prius exercentes illa quae virtutis sunt; ... Item iustis actionibus exercendis iusti, temperantibus temperantes, fortibus fortes efficimur.

14 eens droncken ... maackt hetzelfde voorbeeld ook in W.W. II 585^c, III 88^d.

[p. 146]

opzet om der duechden wille. Waar de dueghde haar werckinghe in zulcker wyzen heeft, daar is zy warachtelyck, ende maackt zulcken mensche oock inder waarheyd dueghdelyck.

18.¹⁸ Ghemercktaant. in deze mensche de dueghde niet en is alleen in een ledigh betrachtenaant., maar in dadelycke krachten. Men doet daar 'tgheen men verstaat recht te zyn. 'tVerstand volght de wil int beraden, ende de kracht volght het verstand inde daden. Dan ghebruycktmer alle dinghen recht, in dit recht ghebruyck bestaat alle dueghde. Want dueghde en magh niet, maar vernuft ende kunstaant. moghen wel mesbruyckt worden. Alle middelbare dinghen maghmen licht mesbruycken, maar dueghde, als van zelfs ghoed wezende, nemmermeer.

19. Wt deze edele wortel der dueghdelyckheyd spruyten dan voorts veel lieflycke vruchten, als namentlyck een eerlycke wille, oprechteaant. daden, een dueghdelyck leven ende een ghoede, rustighe ende vrolycke conscientie, 't alder beste ghezelschappe wezende in dezen leven.

20.²⁰ Des dueghds woonplaatse is der menschen heyligh ende neder ghemoed, dat onzichtbaar is, ghelyck de verborghen Hemelen de wooninghen Godes zyn. Men vintse oock uyterlyck veel eer in arme ende nedere dan in rycke ende hoghe huyzen. Want in deze zyn meer weeldighe aftrexelenaant., ende in die meer teghenspoedighe oeffeninghen der dueghden.

21. Het eynde daar toe de dueghde streckt is God, dat is ghoedheyd; daar leedet zy den mensche, daar maackt zy hem deelachtigh der godlycke goedheyd, daar door wordt de mensche ghoed ende mits dien vereenight met het eenighe ware ghoed, dat is met God zelve.

22.²² Maar d'oorzaken daar uyt de dueghde werdt gheboren inden

18 Alle middelbare dinghen ... nemmermeer vgl. Augustinus, De libero arbitrio 1. II 50 (P.L. 32, 1268) virtutibus nemo male utitur. Vgl. slot van de aanhaling uit Foxius bij §§10, 11.

20 Des dueghds er staat: De dueghden.

22 God biedt an ... lichte vgl. Ps. 36:10: in uw licht zien wij het licht. Dat met ‘zyn verschyning zelf in dat zyn ghenaden lichte’ Christus is bedoeld, blijkt o.a. uit W.W. III 194^d §99 (‘'t licht dat Godt is ... wy niet en moghen zien noch kennen dan in Godes licht, dat Christus selve is’) en uit III 375^c (‘zodanighe bedroefde ... geesten verschijnt het licht der ghenaden Christus Jesus’). Zie ook Van de Erfzonde (1579; niet in de W.W.) f. 7^a: ‘in synen lichte ('twelck Christus is) mach men alleen het lichte sien’. Vgl. ook W.W. I 152^d-153^a.

[p. 147]

mensche, zyn God ende de mensche te zamen. God als een mild ghever, de mensche als een begheerlyck ontfangher. God biedt an doort licht zynre alghemeyner ghenaden ende zyn verschyning zelf in dat zyn ghenaden lichte. Ende de mensche, daar op met begheerlyker andacht merckende, ontfangt die edele ghave.

23. Daar uyt dan komt een warachtigh oordeel met een ghoede wille. Het oordeel bestiert dezen wille ter dueghden, ende die wille volght ende ghehoorzaamt zulck wel stierende oordeel. Het oordeel heeft waarheyd, maar de wille ghoedheyd voor oghen ende als tot een wit daar elck op mickt ende zich na streckt.

24.²⁴²⁴ Hier uyt konnen nu verstaan worden tweereleye gheslachten van dueghden, waar af d'eene ghenaamt werdt redelycke ende d'ander zedelycke. De redelycke ist diemen alzo voors. staat bekomt doort anschouwen met het oghe des redelyckheyds, ziende opte inlichtingaant. ende verschyning Godes, daar door waarheyds kennisse toeneemt int verstand. Deze heeft oock groot behulp uyt waarheyds onderwyzinghen ende leeringhen.

25.²⁵ De zedelycke dueghde en bestaat niet alleen inde kennisse, maar oock inde werckinghe. Daarom en is zy niet daarmense niet en hanteert, of mense al schoon meynt te verstaan ende te hebben. 't Is maar een onvruchtbare verbeelding, wanneer zy zonder dadelyckeaant. oeffening blyft gheschildert inde speculerende of schouwende ghedachten.

26. Zo behoeft die zedelycke dueghde dan een dadelycke oeffening, zo dat de wille werckt het verstaan ghoed. Door dit dickmaal bewercken of hanteren wordt allengskens gheboren, ghevoedt ende versterckt de ghoede zede, dat is de zedelycke dueghde. Want zede betekent ghewoonte, zo betuyght werdt by 'tspreeckwoord: Lants eere, Lants zede.

24 Hier uyt ... zedelycke vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 1. 1: Quum sint autem duo virtutum genera, unum earum, quae rationis sunt, alterum earum, quas morales a moralibus appellamus ...

24 redelycke (dueghd) in §31 heet zij ‘verstandighe’, in §76 ‘verstandelijcke’ deugd. Bedoeld is de ἀρετὴ διανοητική van Aristoteles, die bij Thomas van Aquino virtus intellectualis, bij Foxius (o.c., p. 126) virtus intelligibilis heet.

25 De zedelycke ... werckinghe vgl. Aristot. Eth. Nicom. X. 9. 1: virtutis non sola notio sufficit, sed actionem usumque accedere oportet.

[p. 148]

27.²⁷ Maar men gheraackt eer ande redelycke dan ande zedelycke dueghde. Want elck ding werdt eer verstaan dan ghedaan. Zo maackt een zake, eens te recht verstaan zynde, wel de redelycke dueghde, maar tot de zedelycke behoeft meer dan een daad. Met eenmaal schietens en werdt niemand een ghoed schutter, ende met eenmaal verdraghens en werdt niemand gheduldigh.

Die dueghde wil leeren,
Moetse stadelyck hanteren.

28.^{§§28, 29} Veel onbedachte luyden en bestaanaant. zulx niet, ick zwygheaant. dat zyt zouden doen. Zy houden zich zelf al voor dueghdlycke menschen, wanneer zy maar eenighe vernuftighe woorden vander dueghden konnen naklappen, die zy door horen zegghen of door lezen van anderen hebben ghestolen.

29. Deze doen rechtsaant. als eenighe ziecke luyden die den Medecynmeester ghaarne ende vlytelyck horen ende van huere qualen ende ghenezing met der zelver oorzaken ende middelen fynkens klappen, ende nochtans niet altoosaant. en doen of laten van 'tghene de Medecynmeester henluyden te laten ende te doen beveelt. Deze en ghenezen niet naden lichame, ende d'andere niet naden ghemoede, maar blyven met haar klapper-zucht stadelyck in huer oude zondelyckheyd ende kranckheyd.

30. Want dat is ghewis, dat alle wyze mannen daar inne over een stemmen dat de zedelycke dueghde bestaat niet int vernuftigh bedencken alleen, maar ghezamentlyck int recht verstaan ende int wel doen. De redelycke dueghde vernoeght haar alleen met waarheyds kennisse, maar de zedelycke dueghde eyscht een stadigh pleghen van 'tghene men weet ghoed te wezen, ende dit in twereleye wyzen.

27 tot de zedelycke ... gheduldigh vgl. de aanhaling uit Aristoteles bij §14.

§§28, 29 Vgl. Aristot. Eth. Nicom. II. 4. 6: Sed multo maxima hominum pars quum haec agere minime curet, ad verba confugiendo philosophari se arbitratur, itaque sperat futurum ut boni sint ac virtute praediti: quales non multum ab aegrotis differunt iis qui medicos studiose quidem ac diligenter audiunt, at nihil eorum, quae ab illis praecipiuntur, facere volunt. Porro quemadmodum aegrotis talibus nunquam valetudo bona constatura est, dum ita curantur, sic neque istis animus recte erit affectus, dum hoc modo philosophantur.

[p. 149]

31.^§§31-33 Van alle dueghde ende zonde komt eerst een kennisse inden ghemoede, dat zulx ghoed is of quaad. Daar men zulcke kennisse dickmaal erkauwet ende nadenckt met overlegging van redene, werdt zy zo vast gheprent inden ghemoede, dat daar uyt voortkomt een daadvaardicheyd int wel oordelen van zulcken bekende zake. Hier openbaart zich die redelycke of verstandighe dueghde.

32. Wanneer dan deze dueghde werdt angheport vande hertstochten, het zy dan tot anlockinghe vant bekende ghoed, ofte oock tot afwyckinghe vant bekende quaad, zo volght daar op (ismen deze kennisse ghetrou) het dadelyckeaant. werck van 'tbekende ghoed te doen ende 'tbekende quaad te laten.

33. Zulx werdt dan in zodanighen mensche dickmaal, zo int doen als int laten, ghehanteert; zulck dickmaal hanteren baart een ghewoonte of daadvaardicheyd tot het ghoede te doen ende 'tquade te laten. Ende hier uyt werdt dan alzo gheboren de zedelycke dueghde, daar af ick in deze Boecken nu handele.

34. Waar uyt nu licht werdt verstaan dat die innerlycke werckinghe der redelycker dueghden den voorghang heeft voor de wercking der zedelycker dueghden, zonder welcke de redelycke oock wel magh bestaan. Doch en magh deze, tot eenighe waarheyds kennisse ghekomen zynde, haar zelf in zulx niet inwendelyck verberghen, maar zy moet ter eerster gheleghenheyd dat tonen (zo ghezeyt is) inden uytbreck des werx vande zedelycke dueghde.

35. Maar deze en magh oock niet altoosaant. ghoeds doen noch uytrechten zonder die voorghaande innerlycke werckinghe vande redelycke dueghde. Uyt het verstand komt zy inde hand, maar niet uyte hand int verstand. Neen, het ghoed weten ghaat voor alle ghoeddoen.

36.³⁶ Der dueghden eyghen aard is anderen wel te doen met meerder

§§31-33 Vgl. Foxius, o.c., p. 215sq.: In omni ergo virtute ac vitio, primum rem animo comprehensam vel bonam esse, vel malam intelligimus, propter naturale dignoscendi boni iudicium. Eius vero rei cognitio a mente diiudicata, examinataque et in animo impressa, cum in habitum iam evasit ex usu virtutes efficit intelligibiles: cum autem eadem ab affectu quasi motu quodam impellitur, et in aliquam actionem prodit externam, cuius usu frequenti confirmatur, virtutes parit morales.

36 de eyghen Poëet Van der Meer, a.w., blz. 72, veronderstelt dat eyghen hier de beteekenis heeft van ‘ipse (bij uitstek)’ en identificeert den ‘poëet’ met Homerus. Hij haalt aan Od. 19. 332sq.: Qui autem bonus ipse sit et bona sentiat, huius quidem gloriam latam hospites perferunt omnes ad homines, multique eum eximium dicere solent. De overeenkomst is m.i. vrij vaag; bovendien is het niet Coornherts gewoonte een citaat te verkorten, hoe vrij hij het soms ook moge vertalen. - Indien eyghen hier zelfde beteekent (zie Ned. Wdb. III 3986), moet met Poëet Horatius bedoeld zijn, dien Coornhert in §10 heeft aangehaald. Eyghen kan ook onvrij beteekenen: dan zou het kunnen slaan op Plautus of Terentius (vgl. Spiegel, Hertspieghel IV 100; zie ook hierna, het citaat uit Terentius in IV. 11. 4, dat men ook in deze paragraaf kan herkennen). Als men er op let dat in het citaat sprake is van ghonners, terwijl men in verband met den voorafgaanden tekst het woord vrienden verwacht, is men geneigd te veronderstellen dat Coornhert hier een eyghen d.i. Nederlandschen dichter heeft aangehaald.

[p. 150]

lust dan van anderen weldaad te ontfanghen. Daar uyt komet dat de dueghd niet als de waarheyd vyandschap, maar vriendschap baart. Dit verstond de eyghen Poëet als hy zeyde:

Ghonners heeft hy veel en ghoed
Die altyd wel en dueghdlyck doet.

37. Want elck heeft ghaarne datmen hem wel doe. Dit doet de dueghde, yghelyck ghont ende doet zy ghoed, maar niemanden quaad. Dit maackt den dueghdsamen (uytghenomen int waarheyd zegghen alleenlyck) altyd anghenaem by een ieghelycken.

38. Nu en ontbreeckt een mensche by menschen wonende nemmermeer gheleghenheyd om iemanden met raad of met daad weldaad te bewyzen. Hier inne heeft de dueghdlycke mensche zyn alder hooghste luste. Zo doet hy dan oock altyd iemanden wat ghoeds. Zo gheniet hy dan oock altyd in zulck ghoed doen de hooghste ende edelste luste.

39.³⁹ Hier by blyckt nu oock dat het dueghdlyck leven het alderlustighste ende vrolyxte leven is, want de edelste ende eerlyxte wellust is een onafscheydelycke ghezellinne van alle ware dueghde. Zo is dueghde altyd haar zelfs beloning.

40.⁴⁰ Want zy is een dood der quader begheerten, een ghezondheyd des ghemoeds ende een schoonheyd der zielen. Overmidsaant. zy haar schoonheyd mede deelt allen zielen daar met zy vereenight. Die hare schoonheyd is zo wonderbaarlycken anghenaam, dat zy alle herten

39 dueghde altyd haar zelfs beloning zie hiervóór, noot bij I. 14. 47 (blz. 80).

40 zo een oude wel zeyt Plato, aangehaald bij Cic. de off. I 15: Formam quidem ipsam ... et tamquam faciem honesti vides; quae, si oculis cerneretur, mirabiles amores (ut ait Plato) excitaret sapientiae.

[p. 151]

tot haar liefde zoude anlocken, indien zy met menschelycke oghen mocht ghezien worden, zo een oude wel zeyt. Zelf is zy ghoed ende onverwinnelyck ende maackt oock ghoed ende onverwinnelyck allen menschen die haar annemen tot een meestresse haars levens.

41.⁴¹ Tot verkryghinghe van deze dueghde voorderenaant. niet altyd schoone woorden alleen, maar wel het daghelyx hantteren van oprechteaant. daden, zeden van ghedaante de dueghde ghelyck zynde, tyd of beleeftheydaant., ghoede opvoeding van jonghs op, ghoede onderwyzinghe ende hertelycke vermaninghen. Oock wetten met loon ende straf, eerlyckeaant. oeffeninghen, ende byzonder een vlytighe navolghing vande wet der naturen int doen van een ander alsmen ghaarne ghedaan zoude zyn. Welcke wet allen menschen als een zaad ende uytghenomen behulp der dueghden is angheboren.

42.⁴² Daar uyt dan al mede verstaan magh worden dat de dueghde inden mensche niet en is van, noch oock niet jeghen nature, maar dat de menschen van naturen ghemaackt zyn ter dueghden, dat is bequaam om dueghdelyck te worden ende dit door 'tbegrip vande redelyckheyd ende door de wille, haar door dadelyckeaant. oeffeninghe tot een ghewoonte makende.

43. Laat ons nu comen ten onderzoecke of de wercken daarinne de dueghde bestaat, willigh zyn dan niet. Daar en magh gheen werck zyn of ten heeft een beghinne, dats iemand die dat werck veroorzaackt of werckt. Want zonder oorzake en gheschiet niet.

44. Alle menschen doen eenighe wercken. Van deze is oorzake de mensche zelf alleen, of wat anders dan de mensche alleen, of de mensche ende wat anders dan hy is te zamen. Ist wat anders alleen dan de mensche, dat is buyten of inden mensche, te weten tis God alleen, of des menschen nature alleen.

45. Doet God iet inden mensche zonder of teghen des menschen wille, dat is dwang ende voor den mensche onvermydelyck. Zo en magh zulx dan voor den mensche gheenssins wezen noch dueghde noch zonde, want ten is niet des menschen werck, maar noodlyck lyden. Wat schepsel magh des Scheppers almoghentheyd wederstaan? Buyten ende zonder wille des menschen heeft God den mensche

41 wet der naturen zie hiervóór, noot bij I. 9. 10 (blz. 47).

42 daar uyt ... te worden zie hiervóór, noot bij §6 (blz. 143).

[p. 152]

gheschapen redelyck. Wie magh om zulck werck Godes den mensche, als oft zyn werck ware, pryzen? Of wie magh een gheboren zot om zyn onverstand te recht mespryzen?

46. Zo dan oock alle der menschen wercken hueren oorsprong hadden ende voort quamen uyt 'smenschen nature, ghelyck als het athemen komt, men zoude die wercken altsamen moeten noemen noodzakelyck. Wat noodzakelyck gheschiet en magh niet anders dant gheschiet gheschieden. Alle zulx is onvermydelyck.

47. Zo moet een hongherighe Koe, ghestelt zynde op een grazighe weyde, onvermydelyck eten, overmidsaant. haren ingheplanten nature. Ist nu dat alle menschelycke wercken alzo mede veroorzaackt worden uyt een onvermydelycke ingheplante nature, men zal voorwaar moeten bekennen dat oock de dueghden, als mede menschelycke wercken wezende, natuurlyck, onvermydelyck ende noodzakelyck zyn. Maar dit en zal niemand moghen zegghen die wel eer, hongherigh komende an een tafele vol ghoede spyzen, zonder eten daar van is ghescheyden door eenighe voorghevallen droevighe mare of andere oorzake.

48. Ende voorwaar, zo deze ingheplante noodzakelyckheyd oorzake ware van alle menschelycke wercken, zo zouden oock noodzakelycken alle menschen altyd zonder eenighe verandering moeten wercken niet dan ghoed, niet dan quaad, of niet dan ghoed ende quaad te zamen.

49. Dan waar oock onmoghelyck dat eenigh mensche, die noodlyck niet dan ghoed moste wercken, immermeeraant. eenigh quaad doen; die noodlyck niet dan quaad moste doen, tot eenigher tyd eenigh ghoed doen, of die noodlyck ghoed ende quaad te zamen moste doen, eenigh minder of meer ghoed of quaad dan zyn ingheplante nature mede brengt, doen zoude.

50. Want wat niet anders en magh gheschieden dant gheschiet, gheen verandering en magh lyden ende zouden midsdien alle menschen, ghelyck het met allen onredelycken schepselen toe ghaat, noodzakelyck altyd moeten blyven in hueren eersten natuurlycken state, zonder iet daar teghen te moghen doen, dat is zonder te zondighen.

51. Indien zulx ware, zo zoude men trouwen moeten bekennen dat gheen mensche zelf, maar alleen de ingheplante nature oorzake ware van des menschen wercken. Maar dan zoude men oock moeten zegghen dat gheen mensche ter wereld dueghde of zonde doet, ghemercktaant. alle zyne wercken niet zyne, maar der naturen wercken zyn

[p. 153]

zouden, die zulx alles inden mensche zelve zoude doen, zonder toestemmen of bewillighing vande mensche.

52. Immers, zomen niet en wil zegghen dat de nature haar zelve heeft gheschapen, maar van Gode gheschapen is, men zal, vande nature opstyghende, moeten komen tot God zelve ende zegghen dat God zelve oorzake ende werckman alleen is van alle datter by den menschen werdt ghedaan.

53. Dit zegghende moetmen noodzakelyck zegghen een van beyden, te weten dat in gheenen menschen eenigh quaad of zonde en gheschiet of ghedaan werdt ende midsdien datter gheen zonde en gheschiet, of men zal moeten zegghen dat God zelve, als schepper ende werckman vande nature, door haar alleen doet alle de zonden die inden menschen gheschieden.

54. Maar dit is beyde openbaarlycken valsch. Zo ist dan mede openbaarlycken valsch dat alle des menschen wercken zouden voortkomen uyt Gode of uyt de nature. Zo en zyn dan noch God noch de nature gheen oorzake alleen van alle der menschen wercken.

55. Wie zal nu anders de derde zyn die daar mede oorzake is vander menschen wercken, dan de mensche zelve? De mensche is dan een medewercker met Gode vande dueghde in hem, maar hy is de werckman alleen van zyn zonde.

56.⁵⁶ Voorwaar, zo de mensche inde dueghde of zonde zelf niet altoosaant. en dede, maar alleenlyck vande ingheplante nature of van Gode zonder zyn willigh toestemmen beweeght of ghebruyckt worde, ghelyck een zwaerd, byl ofte ander ghereedschappe van een mensche werdt beweeght of ghebruyckt, men zoude zo weynigh den mensche om eenighe zyne ghoede of quade wercken pryzen of schelden, belonen of straffen moghen met redene, alsmen 'tzwaerd ofte byl daar mede iemand een mensche beschermt of doorsteeckt, ofte een schip wel of qualyck ghetimmert hadde, te recht loven of laken, verghelden of straffen zoude.

56 pryzen of schelden, belonen of straffen in de gesprekken Vande veranderinge vander Menschen quade in een goede Wille (ongedateerd; geschreven in 1583: in §8 verwijst Coornhert naar het ‘onlancx uytgegeven’ Nadencken opt sevende capittel totten Romeynen, dat eind 1582 of begin 1583 verscheen) zegt Coornhert dat het ontkennen van den vrijen wil ‘gantschelijck wech (neemt) loon ende straf, prijs ende laster, welcke vier stucken wel het vierde deel zijn vande gantsche Bijbele’ (W.W. I 154^d).

[p. 154]

57. Nadien nu alle wercken gheschieden uyt bedwang, uyt noodzakelyckheyd, uyt willekuere of uyt vryen wille, ende men uyt het ghene voors. staat bekennen moet dat de dueghdlycke of zondelycke wercken niet en gheschieden uyt bedwang of uyt noodzakelyckheyd, wat maghmen hier uyt doch anders besluyten dan dat alle zondelycke of dueghdelycke wercken gheschieden uyt willekuere of uyt vrye wille?

58. Daaromme ist oock dat zy inder waarheyd pryzens ende belonens, of lasterens ende straffens waardigh zyn, 'twelck anders gheenssins en zoude moghen wezen, ende midsdien prys ende laster, beloninghe ende straffinghe van alle menschelycke wercken zouden moeten wechghenomen werden.

59. Hier toe komt noch dat elck redelyck mensche in alle zyn doen ende laten 't oghe alleen heeft op 'tghene hem ghoed is of quaad, om 'tgheweten of ghewaande ghoed te verwerven, of om 'tgheweten of ghewaande quaad te ontvlieden. Zo verschynen dan oock voor den menschen dinghen die daar zyn ghoed of quaad, ghoed ende beter, quaad ende argher.

60. Hier tusschen is de kuereaant. ghestelt, die niet anders en is dan een toestemmingheaant. in twyfelycke zaken tot het gheen dat best werdt gheacht.

61. Na de toestemminghe volght altyd het oordeel. Dan treckt zy het herte tot het ghene ghoed, ende schricket af van 'tghene quaad is gheoordeelt. Op deze hertstochte ofte afkeer volght het toestemmen des oordeels ende voorts de wille, bereyt om te doen 'tgheen daar ghoed ende om te laten 'tghene daar quaad te wezen is gheoordeelt ende ghestemt.

62. Waar dan macht is om 'tghewilde te volbrenghen, daar doet de mensche 'tghoede ende laat het quade, al waart oock zulx dat zyn oordeel zo verkeert ware, dat hy het ghene ghoed is quaad, ende 'tghene quaad is ghoed gheoordeelt mochte hebben. Hier uyt komen voort dueghd ende zonde, te weten uyt wille ende kuereaant., daarom mens oock wel noemt willekuereaant..

63.⁶³⁶³ Nadien nu alle menschelycke wercken, gheene uytghenomen

63 zo zietmen ... willigh zyn vgl. Aristot. Eth. Nicom. III. 5. 2: ... virtus in nostra est potestate; similiterque et vitium.

63 daar voor af is ghezeyt zie §§ 45-47.

[p. 155]

(dan alleen die noodzakelycke of dwinghelycke wercken, daar voor af is ghezeyt), haren oorsprong hebben of uyt begheerte om wat ghoeds te verkryghen, of uyt een afkeer om wat quaads te ontghaan, ende gheen van alle zodanighe wercken inden mensche en gheschieden zonder wille ende kuere tot ende tusschen dinghen die ghoed of quaad zyn ofte schynen, waar inne alleen alle dueghde of zonde is bestaande, zo zietmen licht dat alle zondelycke ende dueghdlycke wercken, hoedanigh die oock moghen wezen, niet en gheschieden uyt dwang of noodzakelyckheyd der naturen ofte anders, maar alleenlyck uyte voors. willekuere ofte vrywillicheyd, ende dat midsdien inder waarheyd alle dueghdlycke ende zondelycke wercken willigh zyn.

64.^§64 Ende ghemercktaant. ick hier voor neven den name willigh tot een onderscheyd oock hebbe ghestelt den name vrywilligh, werdt hier af oock alhier vereyscht de verklaring vandien. Deze zal licht ghemerckt worden inde beschryving van die twee, oock vande voors. twee andere namen, by deze twee ghestelt wezende.

65.^{§§65, 66} Alzo houde ick voor vrywillighe wercken te wezen alle die alleen uyten menschen zelve hueren oorsprong nemen, ende die daar gheschieden uyt voorghaande berading ende kuereaant., zonder alle bedwang of noodzakelyckheyd.

66. Anders zyn de wercken die gheschieden uyt willekuere, want al ist zo, dat zy mede niet en gheschieden zonder voorghaande berading

§64 In 1584 schreef Coornhert aan Justus Lipsius: Hier toe dient eerst d'onderscheyt tusschen dese vier namen, in 'smenschen wercken te aenmercken, als bedwangh, noodtsakelijckheydt, willigheyt ende vrywilligheyt. Waer van d'onderscheydt tusschen die twee laetste soo cleyn schijnt als sy groot is: Ende by my noch noyt uyt yemandt ghelesen of ghehoort (W.W. III 139^c). In zijn tractaat, vermeld in de noot bij §56, maakt Coornhert het onderscheid tusschen ‘willigh’ en ‘vrywilligh’ nog niet. Ook daar komt hetzelfde aan Aristoteles ontleende verhaal voor (zie hierna, §§ 68-72), maar daar begeeft de koopman zich ‘vrywilligh’ op zee en geschiedt het werpen van zijn have in de zee ‘vrywillighlijck’ (W.W. I 153^d).

§§65, 66 Vgl. Aristot. Eth. Nicom. III. 1. 10: Atque e diverso quae per se quidem invite suscipiuntur, sed hoc tamen tempore et prae alteris, sunt optabilia, quorum item principium est in eo qui agit; ea per se quidem invite facta sunt, verum hoc tamen temporis puncto et prae istis alteris, sponte suscepta. Iis quidem certe quae sponte suscipiuntur, talia sunt similiora.

[p. 156]

ende kuere, zo en nemen zy haren oorsprong niet alleen uyten mensche zelve, ende en zyn oock niet gheheel vry van bedwang, als ghemengt wezende met dwang, maar zyn doch mede gheheel vreemd van alle noodzakelyckheyd.

67.^§67 Maar die ghedwonghene ende oock noodzakelycke wercken gheschieden beyde zonder alle voorghaande berading ende kuere. Doch hebben zy onderlinghen deze onderscheyd, dat de ghedwonghene door eenigh uytwendigh gheweldt boven des menschen machte zynde, maar de noodzakelycke door een ingheplante nature, doch beyde onvermydelyck wezende, gheschieden.

68.^§§68-72 Des neemt tot verklaring alle ende elck der voors. vierderleye verscheyden aard van wercken, uytghebeeld in een eenighe ghelyckenisse. Men neme dat een Koopman waren heeft, daar an hy hier te lande int verkopen magh winnen. Hy begheert meerder winst ende twyfeltaant. dat hy in Spaignen meer zoude winnen, zo hy ende zyne waren daar waren.

69. Zo treedt hy in beradinghe of hy zich zelf met zyn waren over zee zal hazaarderen dan die hier verkopen. Hy verkiest het hazaarderen over zee. Hier is beradinghe ende vrije kuere ende wille.

70.⁷⁰ Hy vaart met zyne waren na Spaignen. Dit werck is ghants vry-

§67 Vgl. Aristot. Eth. Nicom. III. 1. 3: Per vim porro illud agitur, cuius principium extra est, atque id eiusmodi, nihil ut adiumenti afferat is, qui agit aut qui patitur; id. ib. 1. 10: Quaenam igitur sunt dicenda vi facta? Anne simpliciter quidem ac proprie, quum causa in eis est, quae sunt extra et is, qui agit, nihil operae suae ad actionem confert?

§§68-72 Vgl. Aristot. Eth. Nicom. III. 1. 5: Cuius modi ratio est in iacturis, quae tempestate in mari coorta fieri solent. Nam si rem absolute simpliciterque consideres, nemo sua sponte rerum suarum iacturam facit; ceterum pro salute sua ac ceterorum omnes faciunt, qui quidem sanae sunt mentis. Atque huiusmodi actiones sunt illae quidem mixtae, ceterum iis, quae sponte aguntur, similiores esse videntur. Sunt enim optabiles et eligendae tum, quum aguntur. Actionis porro finem opportunitas moderatur. Quocirca sponte agi aliquid aut invite dicendum est tum quum agitur. Atqui eo tempore sponte agit talis; in ipso enim est principium movendarum earum, quae instrumentorum locum obtinent in huiusmodi actionibus, partium; quarum autem rerum in aliquo principia insunt, earum quoque agendarum vel non agendarum penes ipsum est potestas. Sponte facta ergo dicenda sunt, quae sunt huiusmodi; interim tamen simpliciter spectata fortassis invite facta dicentur. Nemo enim quicquam tale ipsum propter se optaverit.

70 zyn lyf ende waren er staat: van lyf ende waren.

[p. 157]

willigh, nemende zyne oorzake alleen uyten Koopman zelve. Op zee dwingt hem een storme zyn waren in zee te werpen, of in de hooghste nood zyn lyf ende waren, doort verzincken vanden schepe, te verliesen.

71. Hier is mede beradinghe, oock mede kuere ende wille, maar gheen van beyden heel vry, als die bedwonghen is een van beyde die quaden te verkiezen, te weten zyn waren alleen, of hem zelf met zyne waren te verliezen.

72. Alzo werpt de Koopman met zyn zelfs handen zyne waren overboord ende dit willigh, doch niet vry van dwang. Dit is wel een wilkuerigh of willigh, maar gheen vrywilligh werck.

73. De storm vermeerdert, breeckt het schip ende werpt gheweldelyck den Koopman in zee; die magh dat niet keren, ende is een ghedwonghen werck zonder alle beraad, kuere ende wille des Koopmans, die alzo legghende inde zee het lyf zo vervult met water, dat d'athem ende leven daar uyt moeten ruymenaant..

74. 'tWelck gheschiedende moet noodzakelyck de Koopman sterven door d'ingheplante nature, die zonder athemen ende onder 'twater blyvende niet en magh int leven blyven. Dit is een noodzakelyck werck, zonder alle berading, kuere ofte wille gheschiedende.

75. Daar zietmen nu licht den onderscheyd tusschen elck dezer vierreleye wercken onderlinghen zeer merckelyck ende groot te wezen.

76.^76§76 Tot deze voorghaande beschryving des dueghds magh noch ghevoeght worden 'tgheen by eenighe werdt ghehandelt vande middelmaticheyd. Want hier inne stellen eenighe hooghgheleerde mannen de dueghden, te weten niet de verstandelycke, maar de zedelycke, die daar bestaan inde hertstochten.

76 Want hier ... hertstochten vgl. Foxius, o.c., p. 221: (virtutum mediocritas) quibusdam philosophis adeo placet, ut sine illa non putent constare posse virtutes: aliis vero tantum improbatur, ut tanquam inutilem et ridiculam (zie §79), ab hac morum philosophia illam explodant ... Aristoteles in Ethicis ad Nicomachum ... mediocritatem ... in ipsis etiam virtutibus ... ponit, ita ut cum eaedem vel morales, vel intelligibiles sint, illae quidem duntaxat in mediocritate ponantur, hae vero non item.

§76 vlg. Dat Coornhert zelf in 1562 de ‘middelmaticheyd’ als kenmerk van de deugd beschouwde, blijkt uit dl. I van zijn Hooft ende Hert-sorghe: Alle deughde bestaet in 't middele dat's in de mate, soo dat alle 't gunt dat te vele is of te luttel, sonde is (W.W. III* L III^b; ongefoliëerd). - Zie ook hiervóór, II. 5. 36.

[p. 158]

77.^§77 De middelmaticheyd houden zy voor een ghelyckheyd tusschen 'tghene dat te vele is of te luttel, zulx dat die beyde uyterste even verde zyn vande middelmate. By na ghelyck als of neghen te vele ende drie te luttel ware, daar zes de middelmate zoude wezen.

78.^§78 Zo stellen zy inde schrickelycke dinghen vromeaant. sterckmoedicheyd voort middel als dueghde, maar vermetele stoutheyd voor 'tghene dat te vele ende vervaarde angsticheyd voor 'tghene dat te luttel is, ende beyde zonde. Insgelyx int uytgheven van 'tgheld, mildheyd voort middel als dueghde, onbescheyden doorbrenghingaant. als te veel ende zonde, ende onnutte ghiericheydaant. als te luttel ende zonde. Ende inden daaghlyxen ommeghang metten menschen stellen zy beleefde boerticheyd voort middel, maar slordigheaant. rabauwerijenaant. voor te vele, ende boerachtighe stuursheyd voor te luttel, ende zo voorts an in meer andere derghelycken.

79.^{§79 en 80§§79, 80} Daar teghen verwerpen andere gheleerde mannen zulcke middel-

§77 Zie Aristot. Eth. Nicom. II. 6. 4sqq.: Aequum autem quiddam medium est inter nimium et parum. Iam medium appello, quod aequaliter abest ab utroque extremo ... exempli causa, si decem multa, duo pauca sunt, sex medium ad rem sumi oportuerit: aequaliter enim superant et superantur.

§78 Zie Aristot. Eth. Nicom. II. 7. 2: Ac fortitudo quidem medietas est inter metus et fidentias, ... qui ... fidendo modum superat, audax appellatur. Qui autem metuendo ultra modum progreditur, fidendo modum deserit, ignavus. - 7. 4: In dandis autem et accipiendis pecuniis medietas quidem est liberalitas; nimium autem et parum, effusio et illiberalitas. Id autem, quod est in dando et accipiendo medium, contraria inter se ratione vitiosi homines superant et deserunt. Prodigus enim in profundenda quidem pecunia ultra modum progreditur, in accipienda veto modum deserit; illiberalis in ea accipienda immoderatus est, in accipienda parcior ac restrictior aequo. - 7. 13: In iucunditate porro ea, quae in ioco cernitur, medius quidem facetus ac urbanus et affectio ipsa urbanitas nominetur; nimium scurrilis dicacitas et qui ea affectus est, scurra; qui modum deserit, rusticus quidam seu insulsus et habitus rusticitas sive insulsitas.

§79 en 80 Die ghoed ... moghen wezen vgl. Foxius, o.c., p. 224: ... considerandum est quidem affectuum esse alios natura sua bonos, alios autem malos, alios demum neutros. Prioris generis sunt benevolentia, misericordia: secundi, odium, petulantia, invidia, livor, superbia, desperatio: tertii, ira, spes, audacia, cupiditas, amor, gaudium, tristicia, metus. Quicunque igitur boni affectus sunt, mediocritate illa Aristotelis non egent, quando vel si nimii, vel exigui sint, bonitatem retinent suam ... Contra vero ii qui per se vitiosi sunt, quantumcunque temperentur, virtutem efficere non poterunt, cum vitiositas vel mediocris mala sit ... Postremo neutri, et indifferentes, ut ira, amor, gaudium, voluptas, mediocritate rationis indigent, si virtuti debeant congruere, nec per se sunt aut vitiosi, aut boni appellandi, cum irasci, gaudere, delectari, afficique multis modis liceat, dummodo fuerit rationi consentaneum. Contra sine consilio et immoderate perturbari, aut nullo prorsus affectu tangi, valde vitiosum est.

§§79, 80 Uit den eersten zin, die een paraphrase is van wat Foxius op p. 221 van zijn werk zegt, blijkt dat Coornhert voornemens was het standpunt uiteen te zetten van de tegenstanders van Aristoteles' theorie der ‘middelmaticheyd’. Wat daarop volgt is echter een weergave van Foxius' eigen opvatting, die een middenpositie inneemt tusschen de aanhangers en de bestrijders der theorie. Hij schrijft (p. 223): Nos ergo, ... brevi quadam affectuum distinctione facta, quo pacto mediocritas possit constare, videamus. Neque enim Peripateticis plane assentiendum existimo, dum affectuum quamcumque mediocritatem satis ad virtutem esse existimant: nec iisf etiam, qui omnino illam labefactant et tollunt. Itaque ut nos mediam inter illos (p. 224) sententiam sequamur, considerandum est etc. (zie het citaat bij §§79, 80). Coornhert, die begonnn was met Foxius' denkbeelden abusievelijk den tegenstanders van Aristoteles toe te schrijven, schijnt aan het eind van zijn uiteenzetting Foxius' meening overgenomen te hebben; hij liet het slot ervan, waarmee hij het in geen geval eens kon zijn, weg en verving het door een opmerking die meer in zijn lijn lag.

[p. 159]

maticheyd in dezen dinghen voor een onnodighe ende spottelycke verzieringaant. door dezer ghelycke redenen. De hertstochten daar inne alle zedelycke dueghden bestaan, zyn van zelfs ghoed, als liefde Godes, lust om helpen ende ghoedwillicheyd tot allen menschen, of zy zyn van zelfs quaad, als nydicheydaant., hovaardicheyd ende wanhoop van ghoed worden, of zy zyn middelbaar, als hope, vreze ende droefheyd.

80. Die ghoed zyn van zelf en behoeven gheen middelmate om dueghden te wezen, want zy zyn al dueghd, weder zy opt alderkleynste of opt uyterste groot zyn. Die quaad zyn van zelfs en moghen door gheen vermindering of maatstellingaant. dueghden worden, want zy zyn ende blyven zonde, hoe kleyn zy oock moghen wezen. Maar die middelbaar, dat is die van zelfs ghoed noch quaad en zyn, en zyn noch gheen dueghde noch zonde, 'twelck zy oock niet en worden doort matighen of onmatighen, maar alleenlyck doort eynde daar toe zy strecken. Is dit ghoed, zo zyn zy dueghde, maar is dit quaad, zo zyn zy zonde, het zy dan dat zy kleyn zyn of groot.