Zedekunst dat is wellevenskunste

Neghenste hoofdstuck
Vande onderscheyd tusschen liefde ende begheerte

1. Dats dan wel een merckelyke onderscheyd tusschen de liefde ende de begheerten, te weten dat alle liefde altyd bestendigh, maar de begheerte den meesten tyd onbestendigh is. Oorzake is huer beyder oorsprong. Want gheen liefde komt uyt waan, maar alleen uyt weten, daar teghen komt gheen begheerte uyt weten, maar alleen uyt waan, alsmen eyghentlyck ende niet na de ghemene onbescheydenheydaant. wil spreken. Want als de wane verandert in weten, zo verandert de begheerte oock in liefde, ende ghelyckmen na weet datmen eerst waande, zo heeftmen na lief 'tgheen men eerst begheerde.

2. Oock en ankleeft de liefde niet dan 'tghene inder waarheyd ghoed is, daar teghen hanghen de begheerten meest an dinghen die quaad zyn. Dit maackt, dat het navolghen vande begheerde dinghen zorghlyckaant. is, daar die liefde de gheliefde dinghen veylighlyck na jaaght. Ghemercktaant. men al de begheerde dinghen niet en verkryght, die dan noch al verkreghen zynde, dickmaal den verkrygher verderven, maar al 'tgheliefde werd vanden liefhebber altyd verkreghen, ende want het ghoed is dat hy lieft, zo maackt hen 'tverkryghen van dien altyd beter.

3. Daarom is de liefhebber altyd blyde, daar de begheerders meesten tyd droevigh zyn. Wien verblydt niet het verkryghen van 'tgheliefde ghoed? Wien bedroeft oock niet het ontberen van 'tbegheerde ghoed, ja het verkryghen vant ghevreesde quaad? Dit valt altyd by alle begheerders, maar dat in alle liefhebbers.

4. Zo maackt de liefde nemmermeer droevigh ende de begheerten zelden blyde. Want liefde lieft alle tydlycke dinghen na huer waarde, dats met tydlycke liefde. Dit en vermagh d'onmatighe be-

[p. 47]

gheerte gheenssins, want deze ankleeft de eyndlycke dinghen met oneyndlycke begheerten verde boven huer waarde. Daar om zy den begheerder, als die dinghen verdwynen, doet trueren met pynen.

5. Dit komt door dien dat alle liefde wys is, maar de meeste begheerten zyn zot. Want wysheyd kent, maar zotheyd en kent gheenssins der dinghen aart ende waarde, zo wel vant quade als vant ghoede. Daar uyt komet dat liefde niet en doet dat quaad, maar al dat ghoed is, maar de begheerten doen meest dat quaad, maar zelden dat ghoed is.

6. Altyd wil de liefde uyt deelen ende altyd wil begheerte ontfanghen. Liefde zoeckt eens anders, maar begheerte haar zelfs bate. Zo is liefde altyd (daar zy magh) een yghelyck nut ende niemanden schadelyck. Zo ist niet mette begheerte, die is zelden iemand nut ende veeltyds velen schadelyck.

7. Want liefde maackt altyd onder den liefhebberen eendracht ende nemmermeer twist, maar wie merckt niet wat groter twist de begheerte veroorzaackt onder den begheerders? Ghemercktaant. deze altyd huer eyghen bate zoecken, dat gheentyds en gheschiet byden liefhebbers.

8. Ten laatsten zo streckt zich alle liefde altyd tot vereenighinghe metten gheliefden, maar de begheerte streckt tot het ghebruyck vant begheerde. Zo ziet de liefde op het eynde, maar de begheerte opt middel.

9. Dat zy hier mede ghenoegh (tot myn voornemen) ghezeyt vande liefde, vande begheerte ende van haar beyder zo merckelycken onderscheyd. Daar inne ick wel weet zulck myn ghevoelen niet heel over een te stemmen met de meyninghen van vele gheleerde mannen, zonderlinghenaant. daar inne niet, dat zyluyden houden datter zo wel is quade als ghoede liefde ende begheerte.

10.¹⁰ Maar zyluyden ghevoelen altzamen oock zelve in vele stucken

10 wet der naturen deze wet komt bij Coornhert in verschillende beteekenis voor. Hij gebruikt haar soms in den modernen zin van een natuurwet en noemt b.v. den dood een ‘wet der naturen’ (W.W. I 219^a). Soms bedoelt hij hiermede de ons aangeboren instincten; zie hierna, IV. 14. 2 (begin), waar de zucht tot zelfbehoud verklaard wordt door de ‘gheneghentheyd ende wet der naturen’. Maar in de d.o.v. regel blijkt die wet identiek te zijn met de lex moralis naturalis, het geheel van de zedelijke wetten die elk mensch van nature bezit (zie ook hierna, V. 7. 57). Als een onderdeel of een aspect van deze ‘wet der naturen’ zal Coornhert de z.g. ‘gulden regel’ beschouwd hebben, waarop hij zich zoo vaak en zoo gaarne in zijn geschriften beriep. Hij noemde ze ‘een tresoriere van de Wet ende Profeten’ (W.W. II 385^d) en schreef hierover in 1564: ‘Datter nyet ghemeenders en is gheweest by den Heydenen dan die Leere Tobie: Datmen eenen anderen nyet en sal doen dat wy ongaarne lijden (Tob. 4:16), ende dan die Leere Christi, daar mede accorderende: Alle dat ghy soudt willen u van den Menschen te gheschieden, doet henluyden (Matth. 7:12) - is nyemant verborghen, die oyt eens Philosophen boeck gheopent heeft. Daar uyt dese Wet oock in alle Mans mondt de Wet der Naturen ghenaamt schijnt te werden. Sy moet dan ghewislijck oock natuerlijck wesen, ghemerckt die Wet oyt gheweest is by den ghenen die wy segghen nyet Godtlijcks ofte over-natuerlijcx te moghen bereycken’ (Godts Gheboden licht. W.W. I 227^c). De ‘gulden regel’ komt in de Wellevenskunste behalve op de boven vermelde plaatsen nog acht keer voor: I. 10. 18; 16. 21; II. 2. 18, 19; III. 1. 41; 5. 67; IV. 2. 15, 16; 8. 49; 11. 7; 14. 3. Zie over den ‘gulden regel’: A.T. Cadoux, The implications of the Golden Rule in The International Journal of Ethics, XXII (1912), pp. 272-287. L.J. Philippidis, Die ‘Goldene Regel’, Eisleben 1929. J.O. Hertzler, On golden rules in The International Journal of Ethics, XLIV (1933-34), pp. 418-436. I.J. de Bussy, De wetenschap der moraal, Amst. 1939, blz. 107-110.

[p. 48]

anders dan andere gheleerde mannen. Dat hebben zy ghaarne, datmen henluyden niet qualyck af en neme. Zo zal henluyder wet der naturen huer oock wel leren met my hier inne te handelen, zo zy ghaarne van anderen ghehandelt zouden zyn, dat is dat zy my ghoedlyck (dole ick) onderwyzen ende kan icx niet begrypen, in myn mesverstandtaant. dulden.

11.¹¹ Dit zullen zy noch te lichtelycker doen, niet alleen ten anschou vande redenen by my hier voor van dit myn ghevoelen verclaart, maar noch vele meer ten anschou van 'tgrote gheloof, dat by my hebben ende by henluyden oock behoren te hebben de woorden vanden beschryver vande liefde zelve.

12. Die houden dat zy niet en zoeckt dat haar is, dat zy niet quaads en denckt ende dat zy is het eynde ende d'onderhoudinghe des wets. Dit alles is verde vande begheerte, oock als die noch al ghoed ware. Want dat de liefde nu al heeft ende doet, dat begheert de begheerte te verkryghen ende te doen. Wie mach 'tghene hy nu al heeft begheren te verkryghen? Wie en merckt dan oock niet dat de begheerte niet en is tzelve dat de liefde is?

11 beschryver vande liefde zelve zie 1. Cor. 13:5; 1. Tim. 1:5; Rom. 13:10.