Zedekunst dat is wellevenskunste

Sevenste hoofdstuck
Vande liefde

1. Wt het voorzeyde vande hete ende onwyze minne valt licht om mercken den aart vande reyne ende wyze liefde. Deze is een lustigheaant. hertstochte om na maght int ghoede tgheliefde te ghelieven. Haar eyghenschappe is den liefhebber te verenighen met het gheliefde, maar dit mede alleenlyck int ghoede. Want liefde bestaat in die ghoedheyd.

2. Daar uyt komt de liefde oock voort vermidsaant. kennisse, niet die valsch of twyfelyck, maar die warachtigh is. Want liefde heeft alleen de waarheyd, maar de begheerte heeft waarheyd ende loghen voor oghen. Dus lieft de liefde altyd alleenlyck tghene ghoed is ende nimmermeer tquade, daar de begheerte zo wel het quade (ja leyderaant. meest) als het ghoede begheert.

3. Nadien nu elck ding zyns ghelyck voortbrengt, zo is deze liefde, zo wel als huer oorsprong schoon, warachtigh, wys ende ghoed; hierom is zy oock door hare hemelsche schoonheyd behaaghlyck voor alle waarheyds kenners.

[p. 36]

4. Want hare waarheyd maackt dat zy altyd ghetrouwelyck gheeft 'tghene zy belooft, te weten alle dat ghoed is, ja oock haar zelve. Daar toe wyst ende stiert oock hare Goddelycke wysheyd. Want zy kent boven al het ongheschapen oneyndlycke ende eeuwighe ghoed.

5. Dat doet zy den mensche dan oock lieven boven al met oneyndlycker liefden. Vraaghdy met wat mate? Ick zegghe boven alle mate. Want het opperste ghoed en heeft gheen mate. Zo is dan onmate der liefden rechte mate.

6. Deze heeft lief uyt alle krachten, die wassen oneyndlyck met het wassen vande liefde totte ghoedheyd. Want dat verkryght zy altyd ghewisselyck, zo vele zy des kan begheren, welck verkryghen van ghoedheyd die liefde altyd meer ende meer doet vermeren.

7. Ter liefden van dat ongheschapen ende eeuwighe ghoed heeft zy oock lief zyne schepselen, dat zyn de gheschapene ende eyndlycke dingen, maar dit met haar rechte mate, te weten met eyndlycke ende tydlycke liefde, zo dat met het eynden of verghaan vande gheliefde dinghen deze liefde oock eynd ende verghaat.

8. Ick meynt aldus: heeftmer lief ryckdomme, ghezondheyd, wyf, man of kinderen, zy matight zo na der dinghen aart des liefhebbers liefde, dat hy zulx lief heeft met vluchtighe, verdwynende of sterflycke liefde, zo dat int verlies vande ryckdommen, int verdwynen vande ghezondheyd, of int sterven van gheliefde menschen, deze wyze liefhebbers liefde tot ryckdom vlucht, tot ghezondheyd verdwynt ende totte gheliefde menschen sterft.

9.⁹ Dit maackt dat de wyze liefhebber de ryckdommen, ghezondheyd ende vrenden zonder eyghenschap doet bezitten, zonder angst doet ghebruycken ende zonder droefheyd doet verlaten, ende alle zulx met ghelyckmoedigher herten doet opofferen den Schepper, alst hem belieft zulx weder te nemen.

10. Dit valt altyd anders met d'onwyze liefhebbers zodanigher ende andere derghelycke dinghen. Want zy binden 'therte zo vast an de

9 zonder eyghenschap vgl. Franck, Paradoxa, N 153 (S. 386): ‘... hat der Heilige Geist den Christen, acht ich, auch ihr Eigens zugelassen, doch also, dasz sie es ohn Eigenthum besitzen, als besitzen sie es nicht’. Coornhert kan, evenals Franck, deze uitdrukking overgenomen hebben uit de Theologia Deutsch; zie b.v. cap. 50, 51 (ed. Mandel, Lpz. 1908, S. 94, 96). In Hooft en Hert-sorghe (1562) spreekt hij over ‘eyghendom’ (W.W. III 410^d).

[p. 37]

zelve, dat het moet schueren doort wechghaan vande zelve. Huere onwyze begheerten tot de verganckelycke dinghen blyven in huer onverganckelyck. Wat is dit anders dan altyd te begheren tgheen zy altyd moeten ontberen? Wat anders dan dit maackt die onrustighe droefheyd? Deze dwazen leven dan niet wel, maar qualyck, niet zalichlyck, maar ellendelyck; ende alzo hen zelve zulck jammerlyck quaad andoende, en konnen zy niemand te recht ghoed doen.

11.¹¹ Anders ist met ware ende wyze liefhebbers. Want de liefde die in haar is zelve ghoed is, daarom en heeft zy in henluyden niet quaads lief, maar alle dat ghoed is (zo ghezeyt is). Deze liefhebbers en doen dan oock niemanden (oock niet haar doodvyanden) quaad, maar elcken, daar zy moghen, al dat ghoed is. Hoe zoude deze liefde iemanden moghen doen of gheven tghene zy zelf niet en is noch dat zy niet en heeft, dat is quaad? Neen, dat is onmoghelyck.

12.¹² Want de liefde is ghoed ende doet ghoed. Altyd laat zy haar ghoedheyd anderen ghenieten. Voor anderen, niet voor haar zelve leeft zy. Zo licht ende warmt de zonne ons, niet haar zelve; zo bedouwet de lucht het land voor ons, niet voor haar zelve; zo draaght het aardryck vruchten voor ons, niet voor haar zelve, ende zo draaght het schaap voor ons de wolle ende gheeft melck, niet voor zich zelve.

13. Nemmermeer en zoeckt ware liefde haar eyghen, maar altyd een anders eere of nut. Ten werd zelf niet lief ghehadt, datmen om wat anders willen lieft. Zo heeft hy 'tghelt zelve niet lief die dat lieft om ampt of ere willen. Dit zietmen licht daar an dat zulck een 'tgheldt ghaarne over gheeft om die gheliefde leckerheyd, Venus, of ampt of ere te bekomen. Want zulcke 'tghelt alleen begheert om zodanighe zyne lieve afgoden te verkryghen. Dat mocht niet zyn, zo hy 'tgheld om zich zelfs willen, dats om 'tghelds willen, lief hadde.

14. Die liefde is nut allen diet begheren, maar niemanden schadelyck. Zyn dat niet ghoede, ja d'alderbeste menschen? Wat machmen beter leven bedencken? Dit vermagh deze zalighe liefde inde ware liefhebbers vant opperste ghoed.

15. Want zy komt van Gode inden menschen, zy is zelf oock van godlycker aart ende maackt elck daar inne zy woont, oock godlyck,

11 zo ghezeyt is zie §2.

12 zo draaght het schaap ... zelve vgl. W.W. III 368^v en Brieven-boeck blz. 42 (= W.W. III 96^c; Coornherts brief aan Spiegel, geschreven in Emden 1586).

[p. 38]

dats God ghelyck van aart, zo wyt als zulx de menschelycke nature deelachtigh magh zyn ende ontfanckelyck. Nu ontfangt God noch en begheert van niemande yet. Zo en begheert oock gheen ware liefhebber van iemande wat zonder nood, maar stortet alle haar vermoghen uyt in aller recht behoeftighen nood.

16. Tot wat eynde? Om daar voor yet van iemande te ghenieten? Neen, dats gheen gheven, maar goey koop kopen, gheen schencken, maar hanghelen, leenen, ja woeckeren. Zulx is de aart van elck die zich zelf lief heeft. Want deze bemint gheen ding dan om zich zelfs willen. Zyn vrend wenscht hy ryckdom, zyn wyn zoetheyd ende zyn paert sterckheyd, want alle zulx acht hy nut voor hem zelf te wezen.

17. Zo en ist niet mette ware liefde, die ziet op de ghoedheyd daar uyt zy voortkomt, ende niet op eyghen baat, daar alle eyghenzoeckelycke begheerten op ooghtaant.. Zonder alle eyghenzoeckelickheyd is de Godlycke liefde totten menschen, ende zodanigh behoort oock de menschelycke liefde te zyn tot God ende menschen.

18. Warachtighe liefde zoeckt vereenighing met alle dat ghoed is, niet als 'tloon huers doens, maar als 't eynde daar toe zy streckt. Want nemmermeer is liefde een ghierigheaant. loonzoextere, maar altyd een recht milde gheefstere.

19.¹⁹ Wiemen recht lief heeft, diens welvaren ende verbeteringhe zoecktmen. Zo lieft een ghoede moeder haar kindeken. Honghert dat, zy ontreckt den gheknouden smakelyken bete huer hongherighe maghe ende gheeft die tgheliefde kindeken, niet op dat haar, maar op dat den kindeken wel zoude zyn. Liefde is zelf weldoens oorzake ende fonteyne. Om dat elck zich zelf lief heeft, doet elck zich zelve ghoed, maar wie ist doch die zich zelf yet ghoeds doet om eenigh loon van zich zelve te ghenieten? Niemand.

20. Zo ghoedtdadigh is alle oprechte liefde, dat haar 'tgoed doen, 'thelpen ende 'tgheven meerder lust is, dant den behoeftighen is weldaad te ghenieten, gheholpen te worden of te ontfanghen.

21. Nu doet elck ghaarne al wat hem lustighaant. valt int doen. Watmen ghaarne doet, dat doetmen dickmaals. Watmen dickmaals doet, dat

19 zy onttreckt ... kindeken vgl. Franck, Paradoxa, N 155 (S. 390): Eine Mutter entzeucht ein Ding ihrem hungerigen Magen und streicht es den lieben Kind ein. Vgl. W.W. III 494b (a^o 1577).

[p. 39]

leertmen wel doen. Den behoeftighen ghoed te doen, te helpen ende te gheven, is wel leven. Dit leert alles die liefde. Tis dan oock die liefde, die wel leert leven.

22. Nadient oock der liefden meeste blydschap is, anderen wel te doen, nadien oock elck boven alle dinghen ghaarne ende dickmaal doet tgheen hem meest verblydt, ende nadien niemanden tot ghenen tyden of plaatsen, oorzaken en ontbreken om wel te doen den behoeftighen, die altyd over al ghenoech zyn, zo doet de liefhebber altyd ende over al wel. Ende want dit wel leven zyn meeste blydschappe is, zo leeft zulck liefhebber altyd ende over al blydelyck ende mitsdien oock zalighlyck.

23.²³ Mede is waarachtigh dat de liefde in huer doen ende laten Gode ghelyckt, als een recht beelde Godes. Zo maackt oock alle ghelyckheyd int ghoede vrendschappe. Vrendschappe vereenight de herten, makende van vele menschen een. Immers die vriendelycke liefde vereenight den menschen in heylighe ende eeuwighe vrendschappe (of vereenschap) met Gode zelf, die d'eeuwighe blydschappe is. Wie anders zoudet dan wezen dan die liefde, die den mensche hier brengt ter eeuwigher blydschappen ende zaligheyd?

24.²⁴²⁴ Dat is dat zy den mensche zo vereenight met die eeuwighe liefde Godes, datmen niet en magh vinden dat zulcken waren liefhebber daar af magh scheyden. Want hare wysheyd kent het ongheschapen ghoed zo heyligh, zo schoon ende zo hoochwaardigh, dat zy zonder zwarigheyd om dats willen alle gheschapene dinghen (zwygheaant. het ongheschapene niet ende de wezentloze loghen) als dreck doet verachten ende verwerpen.

25. Want men vint gheen wezen dan ongheschapen ende gheschapen wezen (al 't ander is niet), dat is men vint niet dan schepper ende schepselen. Die recht bekende schoonheyd ende ghoedheyd des scheppers is oorzake vande liefde tot hem inden mensche. Daar by en is aller schepselen schoonheyd ende ghoedheyd niet dan onschoonheyd ende onghoedheyd te rekenen; recht als 'tlicht der sterren, ja oock vande mane, byder zonnen over clare glantse niet dan onlicht of duysterheyd en is te achten. Ist dan oock ghelooflyck datter yet

23 vrendschappe-vereenschap vgl. de etymologie van vriend in IV. 13. 5 (blz. 295).

24 het ongheschapen niet zie hierna, noot bij III. 2. 12 (blz. 162).

24 wezentloze loghen zie hierna, IV. 8. 2 (blz. 250).

[p. 40]

schoonders of beters dan de schepper zelve is, voor d'oghen zynre liefhebbers zoude moghen verschynen, dat henluyder liefde vanden schepper tot zich anlocken, zwygheaant. trecken zoude moghen?

26. Dat God is het opperste ghoed en lochent niemand. Dit opperste ghoed stadelyck na te volghen is wel leven. Nu ist die liefde die den mensche, ghelyck de ghoudbloem de zonne volght, 't opperste ghoed stadelyck doet na volghen. Zo is dan oock die liefde een moeder vant wel leven.

27. Het wel leven maackt dat de mensche die deze reyne liefde heeft, in cuyscheyd werd bewaart, 'twelck matigheyd is; dat hy door gheen anvechtinghe noch cruys en werd verwonnen, 'twelck sterckheyd is; dat hy niemand boven noch neven God en eert, 'twelck rechtvaardigheyd is, ende dat hy door gheen list noch loghen en werd bedroghen, 'twelck wysheyd is. Dit alles vermagh inde mensche die ware liefde. Niet en vintmen zo hard, dat doort vier der liefden niet en werd verteert. Wy zien dat vele minnaren ende dienaren van 'tghelt, vande ere ende vande vroukens zich zelf om 'tghelts, om der eren wille ende om een wyfkens wille willighlyck inden dood hebben begheven.

28.²⁸ Vermagh dan zulx die blinde minne om dinghen die vluchtigh ende oock dickmaal niet ghoed en zyn, wie zal moghen ontkennen dat die liefde tot het ware eeuwighe ende eenighe ghoed (die stercker is dan de dood) zulx niet en zoude vermoghen inden ware liefhebberen Godes?

29. Die dat wil lochenen, die moet lochenen datter martelaren zyn gheweest die ter liefden van Gode met waarheyd, ja ketters die ter liefden van haar waarghewaande loghen, huer zelf willighlyck inden dood hebben begheven. Vermagh die nietighe ende zwacke loghen zulx inden onwyzen, zal die wezentlycke waarheyd zulx niet vermoghen inden recht-wyzen menschen?

30. Zodanigh is dan die liefde ende dat in d'een mensche meerder, in dander minder. Maar altyd is zy haar zelf daar inne ghelyck totten menschen, dat zy niet altoosaant. om haar zelfs willen van iemande begheerd te ontfanghen, maar haar zelf met al dat haar is altyd uytstort om met te deylen den ghenen diet behoeven.

28 die stercker is dan de dood vgl. Hoogl. 8:6.

[p. 41]

31. Een jong boomken dat nu al vruchten (maar die noch cleyn ende luttel) draaght, magh, ja moet (blyft het groeyende staan) groter worden van tacken ende stamme ende zal mitsdien in zyn volwassenheyd groter ende meerder menighte vruchten draghen, dan eerst in zyn cleyne jongheyd; maar niet minder en draaght het jonghe boomken zyn vruchtghens in cleynen ghetale, na al zyn vermoghen voor anderen ende nemmermeer voor zich zelve, dan doude boom zyn groten by menighten.

32. Zo gaat het mede te wercke mette levende ende ware liefde. Want die niet minder in hare onvolwassen tederheyd dan in hare volwassen oudtheyd na al haar vermoghen hare weldoens vruchten draaght voor anderen ende nemmermeer voor haar zelve. Altyd zoeckt zy eens anders, gheen tyd haar zelfs nut.

33.³³ Hier zoude oock wat ghezeyd worden van valsche liefde, die in allen dinghen haar zelven zoeckt. Maar dit en doe ick niet, om dat ick niet en can gheloven datter valsche liefde byden menschen magh wezen, maar wel valsche begheerte. Derhalven wil ick, om nu oock wat vande begheerte te handelen, vande liefde niet meer handelen, zo 'tgheen daar af ghezeyd is voor den ghoedwillighen ghenoech is. Voor den quaadwillighen helpt gheen zeggen.

34.³⁴ Doch zalt iemand een wondersproock moghen schynen, dat ick hier zegghe datter gheen valsche liefde en is, ghemercktaant. meest elck houdtaant. datter meest valsche ende zeer zelden ware liefde is byden menschen.

35. Maar van zulck myn zegghen zal zich niemand verwonderen die daar merckt datter zo weynigh valsche liefde, als valsche waarheyd of valsche dueghde magh wezen. Magh waarheyd oock waarheyd zyn, als zy valsch, dat is bedrieghlyck ende mitsdien loghen is? Of maghmen de ontrouwe loghen vermenghen mette ghetrouwe waarheyd?

36.³⁶ Alzo mede en magh dueghde gheen dueghde wezen, als zy on-

33 zo 't gheen in alle uitg. staat hier: zo ick 't gheen.

34 wondersproock. Dit woord komt evenals wonder-reden, paradox, vrij vaak bij Coornhert voor, zie o.a. W.W. I 215^b, 218^d, 415^v; III 87^d, 101^c, 387^b, 380^b. Seb. Francks Paradoxa ducenta octoginta, Das ist: Zweyhundert unnd Achtzig Wunderred (1534) waren Coornhert reeds in 1560 bekend (zie W.W. III 19^b).

36 liefde ... hooftsom vgl. Rom. 13:9.

[p. 42]

dueghtlyck ware, vele min als zy ontrou of valsch ware. Nu is liefde dueghde, ja alder dueghden hooftsom. Is dan oock ghelooflyck dat liefde valsch zoude moghen wezen?

37. Oock ist dalder eyghentlyxte aart der liefden dat zy zoeckt niet haar zelfs, maar een anders nut. Valscheyd zoeckt haar zelfs bate met een anders schade. Maghmen oock iet bedencken dat de liefde platteraant. teghen is? Zoude de liefde, indien zy valsch waar, oock niet eyghenzoeckelyck moeten wezen?

38. Zo magh dan die liefde zo weynigh valsch zyn, als waarheyd loghen, als dueghde zonde, ja als 'tvier koudt zoude wezen. Maar dit magh wel vallenaant. inde begheerlyckheyd, te weten dat zy valsch is. Want deze hangt niet minder an loghen dan an waarheyd.

39. Dat zy nu ghenoegh tot bewys van myn zegghen datter gheen valsche liefde en is. Van waar ick nu kome tot die begheerte, oock tot d'onderscheyd die daar is tusschen haar ende tusschen de liefde. Welcke onderscheyd by velen zo weynigh is ghemerckt, dat zy deze twe ghenoeghaant. ghehouden hebben voor een zelve ding, immers dat zy int beschryven vande liefde, de zelve noemen te wezen een begheerte.