Zedekunst dat is wellevenskunste

[p. 1]

Toe-eyghen briefaant.

Hier ziedy, Jonstigheaant. Spieghel¹, mynre ghedachten spieghel vande zonden ende dueghden int Licht voortkomen voor alle mans ghezichte. Zo nu iemand zich daar inne alzo spieghelt datze hem dient tot ware kennisse van zynen state, dats van zich zelve, die heeft naast Gode ende zyn andachtigh opmercken in dezen spieghele, die ick u mits dezen toe eyghene, u daar af te bedancken. Want ghy alleen zyt de man die alder eerst my dit werck hebt angheraden ende door u stadigh anporren by na anghedronghen. Ghemercktaant. ick zo onghaarne daar an quam, overmidsaant. tzelve my dochte meer dan in myn vermoghen was te vereyschen, alst my wel scheen an te locken overmidsaant. den groten nut die ick zagh voor velen daar inne te zyn gheleghen, te meer overmids ick wiste dat zulx noch noyt in ghemene talen en was ghedaan. Hier toe hulp noch myn beduchten, dat door de grote verscheydenheyd van meyninghen in zaken des gheloofs, die nu al is, daghelyx toe neemt ende by koeveringaant. anwassen zal, de ghemeyne man van zo menighvuldighe kyf-boecken te lezen walghen, van tot waarheyds kennisse te moghen komen vertwyfelen, van alle ghoede zeden zich roeckeloos afkeren ende al zo ghantselyck in een Libertynsche vryheyd² ende godloos leven verwilderen zal. Dan zal de laatste noch d'alder arghste doling worden. Of dan noch al schoon eenighe het lezen der boecken niet gheheel en zullen verlaten, zoo zullen dit zyn partydighe, dier meest zyn, of een weynigh onpartydighe menschen³.

1 Hendrik Laurensz. Spiegel. Over Coornherts vriendschap met hem zie Inleiding.

2 Volgens de libertijnen wordt alles wat geschiedt, gedaan door God, die goed is; dientengevolge bestaat er geen kwaad of zonde. - Bij de bestrijding van de prae-destinatieleer brengt Coornhert herhaaldelijk het ‘libertiniseren’ en de ‘libertynsche vryheyd’ ter sprake, zie b.v. W.W. II 350^b, 420^v, 451^b, 471^d-472^d, 586^c; III 235^d, 238^d vlg.

3 Over partijdigheid en onpartijdigheid zie hierna, II. 3. 3, 10-20; 4. 4, 5.

[p. 2]

De partydighe lezen zelden de godlyke, maar doorghaansaant. de menschelyke schriften, te weten: elck die ghemaackt zyn byde leraren daar an hy is hanghende. Daar inne vinden zy luttel dat henluyder Adamsche weetghiericheyd mach vernoeghenaant., maar veel dat de zelve meer ende meer vergrotet ende tot meer onghenoeghens voert. Want daar wroetmen diep om te gronderenaant. de drievuldicheyd, der dryer personen onderscheyd, de twee naturen in Christo, oock de wyze vande menschwording Christi ende of Christus na zyne menschheyd een zone, dan een schepsel Godes is, of Christus na zyne menschheyd over al is, oock de predestinatije, de verkiezinghe Godes (nu God betert by na noodlycke zaken gheworden zynde, zo 'tmesverstandaant. der zelver twee stucken alle ghoed opzet ende beteringhe der menschen belet of wechneemt) met meer andere dezer ghelyke hoghe trappen inde leere, die de leeraren meest al zelve zegghen voor allen menschelycken verstanden te hoghe, ja onbegrypelyck te wezen¹. Waart dan niet wel eens tyd, dat niemand en bestondaant. te beschryden d'alderhooghste trappen vande lere, voor ende al eer hy d'aldernederste trappen eerst schickelyckaant. voor-voets-op betreden hadde? Dat niemand zich vergheefs thoofd en brake om te leren lezen, zo langhe hy de letteren of a.b.c. noch niet wel gheleert en hadde? Deze nederste trappen ende a.b.c. zyn de ware ende ondervindlycke kennissen van onze eyghen ghebreken, van onze eyghen wandel ende van ons eyghen quaadheyd, dat is van ons zelve. Ist niet een loutere zotheyd, dat wy wanen d'onghemeten Godheyd met zyne godlycke verborghen weghen te doorgronden, daar wy onze bepaaldeaant. menscheyd ende onze eyghen weghen noch int minste niet en konnen verstaan? Dat wy zoo vlytelyck spueren om ydele ende wroeghende kennisse te bekomen, met moedwilligh verzuym vande ware ende vruchtbare, ja noodzakelycke kennisse ons zelves? Dat wy zo hovaardelyck opstyghen om te weten tgheen voor ons noch onmoghelyck is, zonder eens te dencken van in ons zelven neder te dalen om te verstaan tgheen ons licht ende heylzaam waar om kennen? Zo lezen, zo wroeten ende zo vernuftelizeren meest alle partydighe lezers, niet tot huer verbetering, maar tot huer verbittering ende quellinghe.

Angaande d'onpartydighe lezers, die weynich zyn, vindmen onder

1 Zie W.W. III 338, waar Calvijn, Beza en Ruardus Tapper vermeld worden.

[p. 3]

de zelve mede noch al 'tminste deel die uyt een rechte oorzake ende tot een recht eynde lezen. Dit zynse alleen, die uyt een ontwyfelyck weten van huer onverstandighe blindheyd angheport zynde, alleenlyck lezen met een voorghenomen ernst om des Heren wille te doen: int laten van tghene zy quaad ende int doen van tghene zy ghoed verstaan zullen te wezen. Dat is: zy begheren niet anders te verstaan dan huer eyghen quaadheyd om daar af te scheyden, ende Godes ghoedheyd daar met te vereenighen. Zodanighe Lezers der Godlycker schrifturen, Gode om verstand inden ghelove biddende, moghen wel verzekert zyn, dat de Vader des lichts zo weynigh henluyden als zich zelfs weygheren zal moghen. Maar dezer zynder luttel, hoewel elck, zich zelf bedrieghende, meynt een dezer te wezen. Waart dat eenigh Predikant onder zyn predicken bevaal allen Koopluyden over eynde op te staan, alleen Koopluyden ende gheen andere zouden op staan; bevaal hyt rentiers*, die alleen zouden op staan, bevaal hyt ambachtsluyden, gheen anderen zouden opstaan. Maar bevaal hyt alle den ghenen, die zyn predikatie waren ghekomen horen, alleenlyck om 'tgheen zy verstaan quaad te zyn te laten ende 'tghoede te doen, wie twyfelt daar en zouder niet een blyven zitten¹? Zo bedrieghen wy meest al ons zelve. Zo ghaat het mede met meest alle Lezers, zonderlinghenaant. mette partydighen. Die zwelghen inne, zo int lezen van bewyzinghen als van wederlegginghen, menighvuldighe verscheydenheyden van meyninghen. Huer onwyze herssenen en konnen die niet vereenighen. Daar moeten de zelve dan in de nacht des onverstands niet alleen teghen anderen, maar oock teghen zich zelve werrenaant., twisten ende dollizerenaant..

My ghedenckt, Jonstigheaant. Spieghel, dat een droncken buysaant., een Oostersch bootsman, als een buysaant. in zee lanx der straten quam zwieren ende laveren. Hy ghevoelde verscheyden drancken in zyn borste vast walghen en balghenaant., ende brack ten laatsten uyt met deze woorden: Ick zegghe dy, du Hamburgher, du Bremer, du Pruysser karel, dat du dy mit eyn ander vereynighen scholste, edderaant. ick werpe dy al te hope inden ghoten. Dit was ghezeyt, oock flux ghedaan. Daar lagh het onreyne mengsele van 't Hamburgher, Bremer ende Jopen bier inder ghoten. Ghave God dat desghelyx noch oock mocht gheschie-

1 Hetzelfde beeld gebruikt Coornhert in zijn Synodus (1582), W.W. II 8^d.

[p. 4]

den in vele Luyden, op dat zy alzo eens grondlyck wtghebraackt hebbende die menighvuldighe verwerringhen, by henluyden blindeling inne ghezwolghen, daar af noch bevryet, benuchtert ende totten heylzamen dranck des louteren Waarheyds bequaam mochten werden. Ghelyck nu de nuchtere luyden lichtelyck an den slimmenaant. ghanghen mercken dat iemand droncken is, zo ist weder onmoghelyck voor den droncken luyden te zien dat een ander, ende zwaarlyck dat hy zelve droncken is. Datter nu vele droncken zyn in ghoeddunckenheydaant. vande ware Lere ende den zelven niet nodigher noch nutter en magh zyn dan te komen tot kennisse van huer dronckenheyd, of ten minsten tot lezinghe van hare onware meyninghen, weet elck ander daar af berispende meer vele te zegghen, dan zelf van zich zelf zulx inder waarheyd iet te verstaan. Welck verstaan van eyghen dwaasheyd d'eerste trappe is tot ware wysheyd.

Hier toe merckte ick dit myn werck van Wellevens (of zo ghyt noemt) Zedekunste ofte Zedevorm¹ te moghen velen nut ende niemanden schadelyck wezen; want alle 'tzelve voornementlyck handelt vande middelen om te komen tot grondlycke kennisse vanden mensche zelve, van zynen state, handel ende wandel. Deze zaken zyn niemand te hooghe, yghelyck van noode ende licht om te ondervinden in zich zelf, zomer maar op wil acht nemen. Want dit myn schryven niet en styght boven inde Hemelen, maar diep nederdaalt inder menschen helle zelve, zo dat elck, dit naspuerende, licht zal moghen verstaan of ick waarheyd dan loghen betuyghe. Dat ick hier vele zaken schryve die ick uyt ondervinden wete, weet ick waarachtelyck. Ick schryve hier oock zaken die ick ghelove ende hope. In 'tghene ick wete en magh ick gheenssins, maar in tgheen ick ghelove ende hope magh ick wel dolen. Hier inne door iemand beter onderricht zynde, zal ick lichtelyck een yder, maar in 'tgheen ick wete magh ick niemanden wycken. Wie wisselt niet ghaarne koper om ghoud, eyckelen om

1 ‘Zedekunste’ komt in Spiegels werken niet voor. Voor ‘Zedevorm’ zie H.L. Spieghels Hertspieghel en andere Zedeschriften, uitg. door P. Vlaming (Amst. 1723), blz. 247, 266, 304. Vóór blz. 1 en vóór blz. 235 vindt men er ‘tafelen van Wellevenskunst’; hieruit blijkt dat Spiegel aan Coornherts term de voorkeur heeft gegeven boven ‘Zedekunste’. - Dirck Graswinckel schreef een Wel-levens wetenschap ende wysheyt ('s-Grav. 1643), de doopsgezinde predikant P. Langedult is de schrijver van de Christelijke Sedekonst (Leiden 1684).

[p. 5]

terwe, loghen om waarheyd? Deze myne arbeyd heb ick ghaarne tot yghelyx betering ghedaan; alle vrome luyden (zonderlingheaant. ghy oock, jonstighe Spieghel) zullen oock ghaarne de moeyten nemen van my, tot myn beteringhe, an te wyzen myne dolinghen die hier inne moghen wezen. Dit zal my een ghewenschte beloninghe zyn voor deze myne willighe moeyten. Want ick ben mede een mensche als andere, die zo lichtelyck magh dolen, als ick onghaarne dole. God alleen, gheen mensch, weet het alles; die is Gode naast, die de minste dolinghe heeft. Zo is oock die opten wech om de minste dolinghen te behouden, die meest bereyt is om ter liefden vande waarheyd zyn dolinghen rondelyck te bekennen ende spoedelyck te verlaten. Hier toe zal my (zo ick vast betrouw inden Here) alle berisper, hy zy my dan hatelyckaant. of jonstighaant., bereyt vinden. Insghelyx mede om alle diet zullen begheren, breder bewyzinghe te doen van tghene by my hier werdt ghezeyt, met redene of met autoriteyt vande H. schrift, zo elcken dat zal ghelieven. Want het my gheen grote moeyten ghevallen zoude zyn, al tghene hier bewezen is met Redene, oock te bevestighen mette H. schrifture. Dit waar oock al gheschiet, ten waar dan dat icx om zonderlingheaant. oorzaken¹ met voorraadaant. hadde ghelaten. Doch heeft elck die wil de H. schrift zelve, by welcker zonschynlycke claarheyd (als mer met eenvuldighe ootmoed inne ziet) niet alleen dit myn gheschrift, maar oock alder menschen schriften gheen duyster ster-licht en magh verstrecken. Totte Godlyke schrift wyze ick alle menschen. Die alleen behoort elck in allen te gheloven ende te volghen, maar dit myn schryven magh elck verachtenaant. ende verwerpen dient ghelieft.

Zo vele de tale by my hier inne ghebruyckt magh beroeren, ben ick ghedronghen gheweest int handelen van nieuwe stof in Neerlandsch, by wylen oock nieuwe woorden te ghebruycken, als die al in myne jonckheyd, daar ick mochte, vermyt hebbe vreemde bedellappen te brodden opten rycken mantele der Neerlandscher talen² Stoot zich iemand hier an, vrundlycke Spieghel, dat wil u, als oorzake

1 Zie Inleiding.

2 Vgl. Coornherts voorrede bij zijn vertaling van Cicero's de off. (Officia Ciceronis ... nu eerst vertaelt in nederlantscher spraken door Dierick Coornhert, Haarlem 1561. ‘De vertaelder totten Leser’, bl. * 6) en zijn ‘Voorreden’ bij de Twe-spraak vande Nederduitsche Letterkunst, Leiden 1584 (ed. K. Kooiman, Gron. 1913, blz. V).

[p. 6]

van dit myn werck, wel voeghen te verzachten. Deze verantwoordinghe wil ick u bevelen. Zynder dan oock die dit zo nieuwen werck berispen voor onvolmaackt (wat wert ten eersten volmaackt ghemaackt?), dat zal my van herten lief zyn, als zulx gheschiet niet met onvruchtbare woorden, maar met een vruchtbare daad: int maken ende int licht te gheven van een volmaackter ende beter werck dan dit myne is. Want dat zal stichtelyck berispen zyn ende daar toe heb ick dit eerst derrenaant. bestaanaant., op hopen dat het zelve haastaant. volmaacktelycker by een ander zoude worden ghedaan; ende dan zal icks my niet schamen, door beter werck in dit myn doen achter de banckaant. gheworpen te worden, als die niet myn eere (een vluchtighe dwaasheyd), maar der menschen betering, tot huer eeuwighe zalicheyd, hiermede zoecke. Dat weet de hertenkenner, dat weet ick zelve ende dat ghelooft ghy (hy vermoede wt zyn zelf hert van my anders die wil) van

u hertsvriendelyke

Thiroplusios Laoskardi¹.

1 Graeciseering van Dieryck Volckharts, zie Inleiding. - In de vier gesprekken over de praedestinatie die in 1611 te Gouda werden uitgegeven (Bibl. Belg. C 60, 61, 62, 115), treedt Coornhert op onder den naam Demosthenes. Onder den naam ‘Zythosthenes’ komt Coornhert voor bij Henricus Antonii Nerdenus, Systema Theologicum, Franeker 1611, Praefatio, f. C.