|
| |
| |
| |
| |
j. Prose.
Als Philosophie deze dingen met een eerwaardigh ghelaat ende bedaarde rypheid van monde zachtelyck ende zoetelyck hadde ghezongen: zó hebbe ick des ingheplanten drux nóch niet ghants vergheten zynde, afghebroken haar wóórd dat zy nóch scheen te willen zeggen ende sprack, O vóórghanxter des warachtighen lichtes, de redenen die ghy tót nóch toe hebt voortghebracht, zyn, zó door haar Gódlyck inzien, als door uwe bewysredenen onverwinnelyck ghebleken: Hoe wel my die door den druck des onghelyx onlanx waren vergheten: des niet te min en hebdy niet verhaalt dingen, die my voor dezen tyd ghantselyck waren onbekent. Maar dat is voorneemlyck zelf d'alder meeste óórzake myns truerens, hoe datter enighe quade dingen wezen, óf onghestraft door ghaan moghen, nadien de bestierder der dingen ghoed is. Aanmerckt nu, hoe zeer dat zulx verwonderens waardigh is. Daar by komt nóch wat anders, dat meerder is. Want als de bóósheid heerschapt ende bloeyet, zó en ontbeert de duechde niet alleen lóón, maar leyt vertreden onder der bóóswichten voeten, ende word in plaatse van bóósheden ghestraft. Dat zulx dan gheschiet int ryck des alwetenden, almoghenden, ende niet dan ghoedwillenden Góds, en magh zich niemand te
| |
| |
vollen verwonderen nóchte beklaghen. Doe sprack zy, Het zoude oneyndlyck verwonderens waardigh, ende grouwelycker dan enighe monstren zyn, indien (zó du waanste) inde alder schickelyxte huyzinghe van zódanighen vader des huysghezindes, de snóde vaten gheeert, ende de dierbare veracht waren. Maar ten is niet alzó. Want ist dat de dingen, die nu onlanx besloten zyn, zonder wancken nóch staan blyven, zó zulstu by hulpe des ghenen van wiens rycke wy nu spreken moghen verstaan, dat de ghoeden altyd moghende, ende de quaden altyd veracht ende onmaghtigh zyn: dat de zonden nemmermeer en zyn zonder straf, nóch de duechden zonder lóón: dat den ghoeden altyd gheluckighe, maar den quaden altyd ongheluckighe dingen wedervaren: met meer andere dingen van dier aard, die, dyne beklachten begraven hebbende, dy met een vaste verzekertheid zullen verstercken. Ende na dien du onlanx door myne onderwyzinge des warachtighen zalicheids ghedaante ghezien, óóck waar inne die is gheleghen verstaan hebste, zó wil ick, doorlopen hebbende alle de dingen die my nódigh dochten te zyn niet over te slaan, dy den wech aanwyzen die dy weder thuys zal brengen. Ick zal dynen ghemoede óóck aanheften vederen, daar met het zich zal moghen opheven; op dattu, na dat de verstoornisse verdreven zal wezen, door mynen belede, door myne paden, ende met mynen
| |
| |
waghen ghezond weder keren mooghste in dynen Vaderlande.
| |
j. Rym.
Want ick heb veren vluchtigh,
Daar met ick vlieghe luchtigh
Van d'Aard' ter luchtwaarts hóógh en klaar.
Wanneer het snel ghemoede
Die aandoet rasch met spoede,
Veracht het d'Aartsche ghoeden zwaar.
Het stycht van verde boven
De Hemels hóógh om loven,
En ziet te rug de wolcken dicht.
Het vlieght snel boven t'vuyre,
Wiens wermt de vochte lucht verlicht.
Tót dat het zonder merren
Opryst int huys der sterren,
En neemt zyn wegh by Phebum schóón.
Vóórt styghet na den ouden,
Saturnum voocht der kouden,
Het hóóghste licht an s'Hemels tróón.
Daar vlieghet op en neder
Des luchts klaare óghen glinstrigh maalt,
Tót dat het zat van kycken
Van daar opwaarts ghaat strycken
Na Gód daar al t'schóón licht van straalt.
Daar ziende t'licht eerwaardigh
Het biedt zyn rugge vaardigh,
| |
| |
Den alderhóóghsten Hemels klóót.
Dan haast het vóórt te komen
Daar Gód stiert met zyn tomen
Als Koning al zyn schepsel gróót.
Dees rechters krachten jaghen
De snel en lichte waghen,
En rust zelf stil in klare macht.
De wegh daar op voert weder
Die nu al was uyt u ghedacht.
Dits t'Vaderland hóógh pryslyck,
Daar af my nu van nieus herdenckt.
Hier uyt ben ick ghesproten,
Hier uyt was ick ghesloten,
Hier blyf ick nu t'my Gód weer schenckt.
Maar zoudt u weder lusten
Te ghaan in d'aartsche onrusten
Die ghy verliet door ghoeden raad:
Die t'arme vólck verslinden,
Als vreemden fel vol overdaad.
| |
ij. Prose.
Doe zeydick, O wat gróter zaken beloofdy my. Dóch twyfele ick niet, óf ghy en moghet volbrengen: ist maar dat ghy niet en doet vertoeven den ghenen dien ghy hebt angheport. Doe zeyde zy, Voort eerste zuldy verstaan, dat die ghoeden altyd moghende, ende de quaden
| |
| |
altyd onmachtigh zyn: waar af het eene blyckt uyt het ander. Want nadien ghoed ende quaad malkanderen teghen zyn; zó moet de kranckheid vant quade blycken, indien bevonden werdt dat het ghoede machtigh is. Blyckt dan óóck de zwackheid vant quade, zó is de moghentheid vant ghoede mede bekent. Maar op dat de ghelóófwaardicheid myns ghevoelens des te overvloedigher zy, zó wil ick door beyde deze weghen vóórtvaren, ende myn vóórtstellen nu uyt d'een, dan uyt d'ander bevestighen. Daar zyn twe zaken inde welcke bestaan alle werckingen der menschen: te weten, Wil ende Macht: zulx dat een van beyden ghebrekende, gheen ding en magh volbracht werden. Want wille ghebrekende, en bestaat niemand te doen t'ghene hy niet en wil: maar ontbreeckt daar maghte, de wille is vergheefs. Daar uyt komet, dat zó ghy ziet dat iemand wat wil verwerven, t'welck hy niet en verwerft, datmen gheenssins en magh twyfelen, óf hem en heeft ontbroken maght om zulx te volbrengen. Dat is klaar, zeyde ick, ende en magh gheenssins ghelóchent worden. Maar zó du zietste, dat iemand t'ghene hy doen wilde, heeft volbracht, zuldy óóck twyfelen óf hy dat heeft vermoghen? Gheenssins. Want elck is sterck int gheen hy vermagh, maar in t'ghene hy niet en vermagh kranck te achten. Ick bekenne dat, zeyde ick. Maar en ghedenckt dy niet (sprack zy) by onze voorghaande redenen besloten te
| |
| |
zyn, dat het voornemen van alle menschelycke wille, (dat by verscheyden meyningen werd volvoert) zich haastet ter zalicheid. My ghedenckes, zeyde ick, óóck dat t'zelve is bewezen. En herdencket dy óóck niet dat zalicheid het ghoede zelf is, zulx dat, als zalicheid werd begheert, dat dan van allen (menschen) het ghoede werdt begheert? Dat en herdenckt my (zeyde ick) gheenssins, want icx nóch vast houde in myne ghedenckenisse. Zó póghen dan alle menschen ghezamentlyck ghoeden ende quaden met ghelycker voornemen te komen tót het ghoede? Dat vólght zulx (zeyde ick) daar uyt. Maar het is ghewis, datmen door verkryghinge vant ghoede ghoed word. Dat is zeker. Die ghoeden verkryghen dan t'ghene zy begheren? Dat schynt zó. Zó de quaden verkreghen t'ghoede dat zy begheren, zy en mochten niet quaat zyn. Alzó ist. Nadien zy dan beyde het ghoed begheren, ende de ghoeden dat verkryghen, maar de quaden gheenssins; zó ist gheen twyfel dat de ghoeden moghende, ende de quaden kranck zyn. Zó wie daar an twyfelt, die en aanmerckt niet der dingen nature, nóchte óóck t'ghevólgh van redene. Wederomme sprack zy. Zó daar twe zyn die een voornemen hebben na der naturen, t'welck d'een doort natuurlycke middel doet, ende óóck volbrengt, maar d'ander dat gheenssins moghende volbrengen doort natuurlycke middel, t'zelve bestaat te doen door een ander middel
| |
| |
dan de nature betaamt, zonder dat hy zyn voornemen volbrengt, maar den volbrengenden naaapt; welck van deze twe óórdelt ghy de maghtighste te wezen? Al hoe wel ick wel rame, zeyde ick, wat ghy meynt: zó beghere icx nóchtans naackter uyt u te hóren. Zuldy, sprack zy, óóck ontkennen, dat de menschen hebben een beweghinge na der naturen, omme te wandelen? Gheenssins, zeyde ick. Twyfeldy óóck dat de voeten het natuurlycke middel daar toe zyn? Dat, zeyde ick, en twyfele ick mede niet. Zó dan iemand moghende ghaan met zyne voeten wandelt: ende een ander dien dat natuurlycke middel ontbreeckt, op zyne handen stuenende bestaat te wandelen: welck dezer twee magh met recht de maghtighste gheacht worden? Voeght daar by vóórts, zeyde ick, d'andere dingen. Want niemand en twyfelt óf de maghtighe zyns natuurlycken middels en is maghtigher dan de ghene die des zelfs onmaghtigh is. Maar (sprack zy) het opperste ghoed, daar na zó wel de quade staan als de ghoeden, werdt vande ghoeden begheert dóór het natuurlycke middel der dueghden: t'welck de quade póghen te verwerven door verscheyden begheerlyckheid, dat het natuurlycke middel niet en is om t'ghoede te verkryghen: Óf houdyt anders? Gheenssins, zeyde ick, want t'ghene datter uyt vólghet, blyckt mede: te weten, dat uyten dingen by my nu toeghelaten zynde, ist nóódlyck dat de ghoeden
| |
| |
moghende, ende de quaden zwack zyn of kranck. Dat overloopstu, sprack zy, te recht, ende is zó de Medecyns pleghen te hopen, een teken van eender bekomender ende versterckter naturen. Maar want ick dy nu vermercke te wezen uyter maten bereyd omme te verstaan, zó wil ick de redenen by hópen vermenichvuldighen. Aanmerckt daaromme hoe gróót zich de kranckheid der zondigher menschen openbaart: die óóck niet en konnen gheraken daar toe daar henluyden de natuurlycke meyning toe ledet, ja by na toe dwinget. Wat zoudet dan wezen, indien zy waren verlaten van zó gróten ende by na onverwinlycken hulpe der voorkomender naturen? Aanmerckt dóch met wat gróter onvermoghen de bóze menschen zyn bevangen. Want ten is gheen kleyn nóch spótlyck lóón dat zy begheren, t'welck zy niet verwerven óf verkryghen en moghen: maar zy komen te kort int opperste ende inden tóppe der dingen, ende en ghebueren dezen ellendighen daar inne niet de vruchten, waar na alleenlyck zy nacht ende dagh trachten: waar inne zich der ghoeden menschen krachten openbaren. Want ghelyck als du den ghenen zoudeste achten d'aldermoghenste te zyn om te wandelen, die met zyne voeten inghaande hadde moghen komen ter plaatsen na de welcke men voorder niet en magh ghaan óf komen: alzó moetstu óóck nóódlyck den ghenen d'aldermoghenste óórdelen te wezen, die daar
| |
| |
heeft verkreghen het eynde der begheerlycke dingen, boven t'welcke niet meer en is te begheren. Ende hier uyt komet, t'welck het jeghendeel is, dat de bóze menschen zelve schynen beróóft te zyn van alle krachten. Want waaromme de duechde verlaten hebbende, vólghen zy de zonden na? Ist niet door onkonde der ghoede dingen? Maar wat vindtmen dóch onkrachtigher dan de blindheid des onwetenheids? Óf kennen zy de dingen diemen behóórt na te volghen, zó dat haar de quade luste daar af verrucket? Zó zynze dan óóck door onmaticheid zwack, zulx dat zy niet en moghen de zonde wederstaan. Óf verlaten zy wetens ende willens het ghoede, ende wycken af ten zonden? maar zó doende laten zy af, niet alleen machtigh te wezen, maar laten óóck ghantschlyck af te wezen. Want die daar het ghemene eynde alder dingen verlaten, die laten óóck ghezamentlyck af meer te wezen. T'welck moghelyck iemanden wonder zoude schynen te wezen, te weten, dat wy die quaden, t'welck de meeste menschen zyn, zeggen niet te wezen: maar t'es nóchtans alzó. Want dat de ghene die quaad zyn, quaad zyn en ontkenne ick niet; maar dat zy louterlyck ófte eenvuldelyck zouden zyn, ontkenne ick. Want ghelyck men een zieloos lichaam wel magh noemen een dóód mensche, maar niet simpelick een mensche: alzó laat ick wel toe datmen de zondighe menschen quaad zegge te
| |
| |
wezen; maar dat zy eyghentlick zouden wezen, en zoude ick niet moghen toelaten: want zulck ding is, dat zyn schicking ende aard navólght; maar dat daar af vervalt, verlaat óók te wezen t'ghene in zyn nature is gheleghen. Maar (zuldy zeggen) de quaden hebben vermoghen. Dat zal ick óóck niet ontkennen. Maar deze hare macht en komt niet vande machte, maar vande onmachte: Want zy moghen t'quade, t'welck zy nemmermeer en zouden vermoghen zó zy hadden moghen blyven inde werckinge van t'ghoede: Welcke moghelickheid nóch klaarder betóónt, dat zy niet en vermoghen: want t'quade (zo wy hier voor verhaalt hebben) is niet. Nadien nu de bózen alleenlyck t'quade vermoghen, zó blycket dat zy niet en vermoghen. Dat is openbaar. Maar op dat du mooghste verstaan welcke de kracht zy dezer moghentheid, zó hebben wy een weynigh hier voor besloten, datter niet moghenders en is, dant opperste ghoed. Alzó ist, zeydick. Maar dat zelve en magh niet quaads doen. Gheenssins. Is daar (zeyde zy) óóck iemand die daar meynt dat de menschen alles vermoghen? Niemand dan die onzinnigh ware. Maar de menschen moghen t'quade. Óch, zeydick, óf zy dat niet en vermochten. Nadien dan dat de moghende van t'ghoede alles vermagh, ende de moghende van t'quade niet alles en vermagh, zó is openbaar dat die t'quade moghen, minder vermoghen. Hier by komt nóch dat wy
| |
| |
betóónt hebben, dat alle moghentheid te rekenen is onder de begheerlycke dingen, ende dat alle begheerlicke dingen zich strecken ten ghoeden, als tót eenrehande tóppen zynre naturen: maar de moghelickheid om bóósheid te bedryven en magh zich niet strecken ten ghoeden: daarom en is zy dan óóck niet te begheren. Maar alle moghentheid is om te begheren. T'blyckt dan dat de moghentheid int quade gheen moghentheid en is. Uyt alle welcke dingen voorwaar óóck de moghentheid der ghoeden, ende der quaden onvermoghen ghants ontwyfelyck blycket. Zó blyckt dan óóck warachtigh het ghevoelen Platonis, Dat alleen de Wyzen vermoghen te doen, t'gheen dat zy begheren: ende dat de quaden wel moghen bestaan, maar niet volbrengen t'ghene dat zy begheren. Want zy doen wel t'gheen dat henluyden ghelieft, als zy door de dingen, waar inne zy verlustighen, meynen te verwerven het ghoede dat zy begheren, maar zy en verkryghens gheenssins, want de bóósheden en gheraken nemmermeer ter zalicheid.
| |
ij. Rym.
Men ziet in hóghe woningen
Zeer hóógh verheven Koningen,
Met glantsich purpur schóón bekleedt,
Omringt met droeve wapens wreed.
Huer óghen dreyghen fellichlyck
| |
| |
En t'hert verwoed zeer quellichlyck.
Zó iemand wech naam d'ydel pracht,
En t'dexel van verwaande macht:
Hy zagh den Heer inwendelyck
Benaut in banden schendelyck.
Hier quelt de gheyle lust zyn hert,
In Venus pynlyck net verwert:
Daar brandt des dolle tóórens gloed
En pynt met stoornis t'dwaas ghemoed:
Óf druck dees slaven druckigh druckt,
Óf zótte hóóp die niet gheluckt.
Als dan zó veel tyrannen fel
Een hert dus dwingen met ghequel,
En doet het zelf niet zyn begheert,
Maar is van Heren quaad verheert.
| |
iij. Prose.
Ziedy daarom nu niet in welcken slycke de bóósheden wentelen, ende in welcken lichte de vroomheid blincket? Daar by nu klaarlyck ghezien werdt dat den ghoeden nemmermeer belóningen, nóch den quaden nemmermeer huere straffingen en ghebreken. Want met t'onrecht, van den dingen die ghehandelt worden, t'gheen daarom elck ding gheschiet des dings lóón magh ghenaemt zyn: ghelyck den ghenen die ter wedlóópe lóópt, de króóne zyn lóón is, daarom ghelópen werdt. Nu hebben wy betóónt dat de zalicheid zelf het ghoed is daarom alle dingen ghedaan werden. Zó is dan het ghoed zelf als een
| |
| |
ghemene belóning voorghestelt den menschelycken wercken: maar t'ghoed en magh niet afghescheyden worden vanden ghoeden. Want niemand te recht ghoed magh gheheten werden, die t'ghoede ontbeert: Daarom en verlaat het lóón gheenssins den ghoeden zeden. De quaden verwoeden dan óóck zó zy willen, zó en ontvalt nóch en verdort den wyzen huer Króne niet. Want vreemde bóósheid en beróóft den oprechten herten niet van haar eyghen verciering. Waart dat henluyden enigh ding van buyten anghekomen zynde, verblyde; zó mochte dat iemand, óf óóck diet hadde ghegheven, henluyden benemen. Maar want dit elck verwerft door zyn eyghen dueghdsaamheid, zó zal hy dan eerst zulck zyn lóón verliezen, als hy af laat dueghdelyck te wezen. Endlyck, nadien alle belóning begheert werd daaromme, dat alle lóón ghoed te zyn werdt ghelóóft, wie zal den ghenen óórdelen onghelóónt te zyn, die t'ghoede heeft verworven? Maar van wat lóón? Het alderschóónste ende alder gróótste. Dus ghedenckt des voortreffelycken toeghifts, die ick dy onlanx hier voor ghaf, ende besluyt aldus: Nadien t'ghoed zelf zalicheid is, zó blycket dat alle ghoede menschen, door dien zelf dat zy ghoed zyn, óóck zaligh worden: Maar die daar zaligh zyn, behóren Góden te wezen. Zó is dan der ghoeden lóón, t'ghene dat gheen dagh en verslyt, dat gheen moghentheid en vermindert,
| |
| |
nóch dat gheen bóósheid en verduystert, te weten, Góden te worden. Ghemerckt nu deze dingen alzó zyn, en magh de Wyze man óóck niet twyfelen van de onafscheydelycke straffinge der quaden. Want overmids het ghoede ende t'quade, óóck lóón ende straffe met een wederwertigh aanzien strydigh zyn: zó moet nóódlyck zyn, dat het jeghendeel moet vallen inde straffinge der quaden, van t'zelve dat wy zien gheschieden int lóón der ghoeden. Daarom ghelyck den ghoeden haar ghoedheid zelve een belóning is, alzó moet den quaden huere quaadheid zelve een straffing wezen. Zó wie nu óóck ghestraft wort, die en twyfelt óóck niet óf hy en is met quaadheid ghequelt. Indien dan de quaden zich zelf willen waarderen, zullen zyluyden zich óóck moghen vry van straffing wanen te zyn: nadien henluyden de uyterste bóósheid niet alleenlyck en quelt, maar óóck krachtelyck verderft? Maar ziet nu óóck ant jeghendeel der ghoede menschen, wat straffing den bózen luyden verzelschapt. Want onlanx hier voor hebdy verstaan, dat alle t'ghene datter is, een moet wezen, ende dat ghoed. Daar uyt dan volght, dat alle t'ghene datter is, óóck ghoed moet wezen. Hier door komet dat alle watter af valt vant ghoede, óóck aflaat te wezen: ende alzó vallet dat de quaden óóck aflaten te wezen, t'ghene zy waren, maar dat zy menschen waren, betóónt nóch hare ghedaante des menschelycken
| |
| |
lichaams. Daaromme hebben zy óóck verloren de menschelycke nature, overmids zy verandert zyn in boosheid. Ende ghelyck als de dueghdelyckheid alleen vermagh den menschen boven de menschelyckheid te verheven: alzó moet óóck nóódzakelyck de bóósheid den menschen, die zy verwerpt vande menschelycke nature, beneden de menschelycke waarde verstoten. Ende alzó ghevallet, dat ghyt voor gheen mensch en mooght achten, die ghy verdorven ziet te wezen door zonden. Brandt enigh gheweldich rover door begheerlyckheid na ander luyder have? Ghy zult hem moghen zeggen een wolf te wezen. Is iemand stout ende onrustigh, zó dat hy zyn tonge tót twistmaken misbruyckt? Hy is enen hond te ghelycken. Verblyd iemand als een heymelyck belagher om iemanden t'zyne met bedrógh ontghuychelt te hebben? Hy zal een vis ghelyck gheacht worden. Grimt hy onmatelyck in tóórnicheid? Hy zal vermoed worden eens Leeuwen hert te draghen. Is hy anxstigh ende vluchtigh, vrezende daar niet te vrezen en is? Hy zal ghehouden worden voor een hyrte. Is hy traagh, luy ende bot? Hy leefd als een ezel. Is hy lichtvaardigh, onstantvastigh ende veranderlyck in zyn opzet? Hy en zal niet verschillen vande voghelen. Is hy vuyl ende verzoncken inde onreynicheden? Zó is hy ghebonden aan de snóde lusten der vuyler zueghen. Zó vallet, als de mensche verlaat de duechde, dat hy óóck af- | |
| |
laat mensche te wezen: ende als hy niet en magh veranderen inden gódlycken state, dat hy in een beeste verkeert.
| |
iij. Rym.
Een Óóster stórm verstack de zeylen
Ulyssis, doend ' hoor lóóp lang feylen,
En dreeff' aant eyland wyd gheleghen
Van Cyrce Góddin schalck te deghen,
Óóck schóón een dochter vander zonnen:
Die heeft haar tóverkunst beghonnen,
En haar nieu ghasten dranck gheschoncken,
Wiens kracht verandert dieze droncken.
T'venyn door kunst gheeft dees den schyne
Van een verschuerend ever zwyne,
Dien van een leeuwe, grimmigh snelle
Hem wassen tand' en klaeuwen felle;
Zulck onder wolfs ghedaant ghaat schuylen,
Wil schreyen, maar bestaat te huylen.
Zulck werdt in tygher dier verandert,
Dat tammelyck in huyzen wandert.
Al bleef Ulysses vry vant quade,
Door Maio zoons vernufte rade:
Nóchtans had all' het vólck der schepen
Zich aan den tóverdranck vergrepen:
Waar van die meest al zwynen waren,
Welx eyckel eten t'bróód dee sparen.
In hoor was niet gheheels ghebleven,
Ghedaante en spraack, t'was al verdreven;
T'ghemoed alleen mocht niet verdwynen,
| |
| |
Dat weend altyd int beestlyck schynen.
O krancke kracht van Cyrces liste,
Wiens tóverdranck die leden wiste
In Diers ghedaante snel t'onteeren,
Maar t'herte gheenssins konst verkeren.
Inwendigh leyt der menschen krachte
Verborghen in t'ghemoeds ghedachte.
Dit magh niemand den mensch beróven,
Dan elck zich zelfs: doort licht ghelóven
Van loghen valsch, die t'zaad der zonden
Venynigh zaayt, en t'hert kan wonden;
Óóck zonder t'lichaam te verderven,
Die arme ziel in t'quaad doen sterven.
| |
iiij. Prose.
Doe zeyde ick, datmen niet t'onrecht den zondaren zeyt te veranderen in wilde dieren na de ghedaante der ghemoeden, óf zy schóón des lyfs ghedaante behouden, zie ick, ende belydet: maar dat haar felle ende bóze ghemoed verwoedet tót een vernieling der ghoeden, hadde ick wel ghewilt henluyden niet toeghelaten te zyn. Ten is hoor (zeyde zy) óóck niet toeghelaten, zó ter gheleghender plaatsen betóónt zal worden. Hoe wel nóchtans indien henluyden dat benomen ware datmen ghelóóft hem toeghelaten te zyn, zó zoude der bozer menschen straffinge óóck voor een gróót deel verlicht werden. Want (t'welck moghelick iemanden onghelóóflyck schynt) zó moeten nóódzakelyck de
| |
| |
quaden onzaligher zyn, als zy hare quade begheerten volbrengen, dan alszy niet en moghen volkomen t'ghene zy begheren. Ghemerckt, indient ellendigh is quade dingen ghewilt te hebben, ellendigher ist zulx vermoghen te hebben: zó zonder zulx t'ghevolgh des ellendighen wils quelen zoude. Daarom nadien elck dezer zyn ellendicheid heeft, zó moeten zy nóódlyck ghequelt werden met drievuldighen ongheluck: diemen ziet bóósheid te willen, ende te moghen volbrengen. Ick stemt u toe, zeyde ick, maar zoude wel wenschen, (op dat zy haast dat ongheluck mochten ontberen) dat zy niet meer en hadden de moghelyckheid om bóósheid te volbrengen. Zy zullens, sprack zy, ontberen, moghelyck rascher dan du zoudste begheren, óf dan zy wanen dat zyt zullen derven. Want in zó korten lópe des levens en isser niet zó spade, dat zonderlinge voort onsterflycke ghemoed lang int verbeyden schynt te wezen: welcker gróte hoope ende hóghe aanslaghen der bóze daden dickmaal met een snel ende onvoorzien eynde werden vernielt, ende dit heeft henluyder ellendicheid een mate ghestelt. Want indien quaadheid ellendighen maackt, zó maackt nóódzakelyck langdurigher quaadheid nóch ellendigher: den welcken ick d'alder ellendighste zoude achten, zó niet ten minsten de laatste dóód haar bóósheid en eyndichde. Zeker, ist dat wy vant ongheluck des bóósheids warachtighe
| |
| |
zaken hebben besloten, zó moet de ellendicheid oneyndlyck wezen, die daar blyckt eeuwigh te zyn. Doe zeyde ick, dats voorwaar een invoering die wonderlyck ende zwaarlyck toe te laten is: hoe wel ick die bekenne ghantselyck over een te komen metten dingen die eerst zyn toeghelaten. Du vermoedste recht, sprack zy, maar die daar hard waand het besluyt toe te stemmen, dien voeghet te bewyzen datter wat onrechts voor is gheghaan: óf dat hy betóne dat de t'samenvoeghinge der vóórtstellingen niet krachtich ghenoegh en zyn tót zulcken nóódlycken besluyt. Want anders, als de vóórghaande zaken toeghestemt zyn, en ist niet te achten datmen zich over d'invoeringe beklaghe. Want óóck het ghene ick nu zal zeggen, niet minder wonderlyck en zal schynen, ende is nochtans uyten dingen die anghenomen zyn, even nóódzakelyck. Wat is datte? zeyde ick. Dat (sprack zy) de bózen zaligher zyn als zy haar straffe boeten: dan óf gheen rechtvaardicheids straffing henluyden en bedwang. Ick en hebbe nu óóck niet voorghenomen te handelen, dat iemand zoude moghen dencken, dat de quade zeden door wrake ghebetert, ende door afschrickinge vande straffinge te recht ghebracht zouden moghen worden, ende d'andere óóck tót een voorbeelt wezen om die dingen te vlieden, die te beschuldighen zyn. Maar op eenrehande ander wyze achte ick de quaden onzaligher te wezen, als zy
| |
| |
onghestraft zyn, óft schóón niet en ware ter zaken vande beteringe, nochte gheen aanschou en wert ghenomen opt exempel. Ende wat wyze, sprack ick, zal daar anders wezen behalven deze? Zy zeyde, Hebben wy niet bewillight dat de ghoeden zaligh, maar de quaden ellendigh zyn? Ja wy, zeyd' ick. Ist dan, sprack zy, datter iet ghoeds ghedaan word tót iemands ellendicheid, is deze daar door niet zaligher dan de ghene welx ellendicheid louter is ende eenzaam zonder enighe vermenghing des ghoeds? Dat schynt zo, sprack ick. Of nu den zelven ellendighen, die alle ghoeden ontbeert, dat quaad, behalven d'andere daar door hy ellendigh is, nóch toeghevoeght werde; zoude hy niet veel onzaligher wezen te achten, dan de ghene wiens teghenspoed door des ghoeds deelachticheid werd verlichtet? Waarom niet, zeyde ick? De quaden hebben dan als zy ghestraft worden wat aanklevend ghoeds: te weten, de straffe, die ter zaken vande rechtvaardicheid ghoed is: ende hebben de zelve int ontberen vande straffinge daar en boven nóch wat quaads: te weten, d'onghestraftheid zelve: de welcke du zelve, vermids de verschuldighing des bóósheids, quaad te zyn bekent hebste. Ick en maghs niet ontkennen. Zó zyn dan de quaden veel onzaligher, als zy beschoncken zyn met de onrechtvaardighe onghestraftheid, dan als zy ghestraft zyn met de rechtvaardighe wrake. Nu ist óóck openbaar,
| |
| |
dat het straffen der quaden rechtvaardigh, ende haar onghestrafte uytkoomste onrechtvaardigh is. Wie zoude dat lóchenen? Maar dat (sprack zy) en zal óóck niemand ontkennen, dat alle wat rechtvaardigh is, ghoed is: daar teghen blycket óóck quaad te zyn alle dat onrechtvaardigh is. Doe zeyde ick, Dat zyn ghevólghen der dingen die onlanx hier voor zyn besloten. Maar liever zegt dóch, laat ghy na de lichamelycke dóód gheen straffinge der zielen over blyven? Voorwaar gróóte straf, zeyde zy, vande welcke ick achte dat enighe met pynlicker strengheid ende enighe met barmhertighe zuyvering gheschieden. Maar het en is nu ghenen raad hier van te twistredenen. Dit hebben wy tót nóch toe ghehandelt, te weten, dat du zoudste verstaan moghen, dat de moghentheid der quaden, die dy d'alder onwaardighste scheen, gheen moghentheid altóós en ware: ende dattu zoudste zien, dat de ghene, die du klaaghdes onghestraft te blyven, nemmermeer en zyn zonder straffinge haarder bóósheid: Dattu óóck zoudste moghen leren, dat henluyder gheóórlóftheid, die du badeste haast te moghen eynden, niet lange en gheduurt; ende dat zy luyden des te onzaligher zyn zouden, zó zy te langer gheduurde, maar alder onzalighste, zó zy eeuwigh gheduurde: Daar na óóck dat de quaden ellendigher zyn als zy door een onrechtvaardighe onghestraftheid vry werden ghelaten, dan als zy met een
| |
| |
rechtvaardighe wrake ghestraft worden. Uyt welk ghevoelen te recht vólght, dat zy dan mette zwaarste straffingen worden ghequelt, als zy onghestraft te zyn gheacht worden. Doe zeyde ick, Als ick de redenen, aanmercke, zó achte ick datmen niet warachtigher sen magh zeggen: Maar als ick kere tót der menschen óórdeel, wie is de ghene die niet en zal achten dat deze zaken niet alleen niet ghelovens, maar óóck niet hórens waardigh en zouden zyn? Alzó ist, sprack zy. Want die en vermoghen niet huere óghen ten duystere ghewendt zynde, op bueren ten lichte des waarheids: ende zyn ghelyck als de voghelen, welcker ghezichte vande nacht verlicht, ende vanden dagh verblindet werdt. Want als zy aanschouwen, niet der dingen schicking, maar huere begheerlyckheid, zó achten zy de gheóórlóftheid óf onghestraftheid te wezen zalicheid. Maar ziet wat de eeuwighe Wet inne stelt; ist dat du dyn herte begheefste tótten besten dingen: zó en is daar gheen Rechter van nóde die dy lóón gheve: want dan hebstu dy zelve tót edeler dingen ghevoecht. Maar zódu óóck dyn meyning afghekeert hebste tótten snóódsten dingen, zó en behoefstu óóck den wreker niet te zoecken buyten dy: want du hebste dy zelve verstóten inden arghsten dingen. Recht óf du by ghebuerten aanschouwedes nu de vuyle aarde, dan den schóónen Hemel. Du zoudste schynen (alle andere dingen van buyten
| |
| |
te rugge ghestelt hebbende) vermids zulck aanschouwen nu onder den sterren, dan inden slycke te wezen: maar t'ghemeyn vólck en let daar op niet. Wat dan? Zullen wy ons begheven tót de luyden, die wy betóóght hebben den beesten ghelyck te wezen? Neemt óf iemand zyn ghezichte ghantselyck verloren hebbende, óóck vergheten ware dat hy ghezicht ghehadt hadde: ende alzó meynde dat hem aande menschelycke nature niet met allen en ghebrake: zouden wy ziende hem blind te zyn dat zelve óóck moghen meynen? Want het ghemeyne vólck en zal óóck nemmermeer dit toe stemmen (t'welck nóchtans zó wel als dat bestaat op vaste grondvesten van redenen) dat de ghene onzaligher zyn die onrecht doen, dan diet lyden. Ick zoude, zeyde ick, deze redenen zelve wel willen hóren. Lóchenstu (sprack zy) dat elck quaad mensche strafwaardigh is? Gheensins. Maar dat de quaden onzaligh zyn, blyckt menighvuldelyck. Alzó ist, zeyde ick. Zó en twyfelstu dan niet dat zy ellendigh zyn, die strafwaardigh zyn. Daar inne zyn wyt eens, zeyde ick. Zó du dan zaatste als Rechter (sprack zy) wien zoudstu de straffe opleggen, den ghenen die onrecht ghedaan, óf diet gheleden heeft? Ick en twyfele niet óf ick en zoude den lyder vernoeghen met des doenders verdriet. Zó achtstu dan (sprack zy) ellendigher te wezen den doender, dan den lyder vant onghelyck. Dat vólght, zeyde ick. Om deze ende andere óór- | |
| |
zaken dan opten zelven grond stuenende, blyckt, dat snódicheid van eyghender aard ellendigh maackt, dat het onrecht dat iemanden gheschiedt, niet des ghedóghers, maar des doenders ellendicheid is. Maar nu doen de wóórdhouders recht anders, sprack zy: want zy voor den ghenen, die wat zwaars ende bitters gheleden hebben, bestaan der Rechteren barmherticheid te verwecken, daar nóchtans de barmherticheid rechtelycker toekomt den mesdoenders: diemen niet door vertóórnde, maar veel meer door ghenadighen ende barmhertighen beschuldighers behóórt te doen leden, ghelyck als krancken tótten Medecynmeester; op dat zy de zieckte des schuldicheids door straf zouden afsnyden: waar door de neringe der wóórdhouderen óf ghants verghaan, óf (wilden zy liever den menschen nut zyn) in t'werck van beschuldighen veranderen zoude. Waart óóck den quaden zelve gheóórlóft te aanschouwen door een spleetken de dueghde, by henluyden verlaten, ende óóck dat zy d'onreynicheid der zonden door de pyne der straffingen afleggen; zy zouden, overmids de verghelding vande wederkryghelycke dueghde, zulx zeggen gheen pyne te wezen, der wóórdhouderen voorspreken verwerpen, ende zich zelven ghantselyck overgheven in handen van hare beschuldighers ende Rechters. Ende hier uyt komet dat by den wyzen, de haat met allen gheen plaatse en heeft. Want wie anders dan
| |
| |
d'alderzótste zoude den ghoeden haten? maar om den quaden te haten en is gheen redene: want ghelyck de quellagie der lichamen, alzó is ghenoech de zondelyckheid, der zielen zieckte. Nadien wy nu de krancken na den lichame gheenssins hatens, maar veel meer ontfermens waardigh te zyn achten: veel meer en zyn zy niet te haten, maar te ontfermen, welcker ghemoeden gheplaaght zyn met bóósheid, pynlycker zynde dan alle lyflycke quellagie.
| |
iiij. Rym.
Wat helpet dóch zó gróten twist te maken
En metter handt zyn sterfdagh te ghenaken?
Zoeckt ghy den dóód, zy komt met rascher vaarden
Van zelf; gheen rust is in hoor snelle paarden.
Het wild ghediert verslindt veel vólx op aarden,
Nóch móórden dees malkander met huer zwaarden.
Zou dit wel zyn om t'schelen van huer zeden,
Dat zy t'onrecht in wilde krygh verwreden,
En zoecken van elckanders weer te sterven?
Dees wreedheid moet oprechte reden derven.
Wildy dan wel elck lóven na zyn daden;
Den ghoeden mint te recht, ontfarmt den quaden.
| |
v. Prose.
Ick zie hier (zeyde ick) welck daar is de zalicheid óf ellendicheid, gheleghen zynde inde verdiensten zelve vanden ghoeden ende quaden menschen: maar ick mercke nóch al wat ghoeds óf
| |
| |
quaads te zyn in dit ghemeen avontuur: Want niemand der vroeden liever zoude zyn balling, arm, ende versmaad, dan gróót van Ryckdommen, gheacht in Eerwaardicheid, hóógh in Moghentheid, ende bloeyende in zyn Vaderland. Want dan de hanteringe des wysheids met meerder vermaartheid ende blyckelyckheid werd beledet, als der Landvóóchden zalicheid enighsins uytvlietet tótten landzaten: ende als byzonder de Kercker, de Wet met d'andere ghequellen der wettighe straffingen te dele vallen den schadelycken burgheren, om welcker willen die inne ghestelt zyn. Maar wederomme verwondere ick my krachtelycken, waaromme deze dingen zó heel omme keren; dat des bóósheids straffingen den ghoeden plaghen, ende de quaden het lóón der dueghden tót zich trecken: ende beghere uyt u te weten, welck de redene is van zódanighe onrechtvaardighe verwerringe. Want ick my minder zoude verwonderen, zó ick ghelóófde dat alle dingen by onvoorzienen ghevalle onder een ghemenghelt werden: Maar nu vermeerdert Gód de bestierder myne verwondering. Verleent hy niet dickmaal den ghoeden blyde, den quaden truerighe dingen, ende laat hy daar teghen niet weder den ghoeden harde ende den quaden wenschelycke zaken ghebueren? Zeker zómen d'óórzake hier van niet en magh weten, wat zal alle zulx moghen schynen te verschillen vande avontuurlycke toe- | |
| |
vallen. Ten is gheen wonder, sprack zy, dat enigh ding ghewaant werdt onvoorzien ende verwert te wezen, alsmen de reden van desselfs schicking niet en verstaat: Maar du, hoe wel du d'óórzake van zódanighen gróten schickinge niet en verstaaste, en twyfelstu nóchtans niet, óf alle dingen en gheschieden rechtelyck; overmids een ghoed bestierder de wereld beheert.
| |
v. Rym.
Zó wie den lóóp van s'Hemels waghen niet verstaat,
Wiens glinstrigh vlam zó traachlyck na de Zee afgaat,
Hoe wel hy weer zó snel op rydt van onderen;
Die moet zich van des Hemels Wet verwonderen.
De volle maan verliest haar schóne zilver schyn,
Als haar d'Eclips bedect met d'aartsche zwaar ghordyn,
Haar blindheid bruyn van d'Hemel zaayt vol óghen klaar,
Die (als zy ziet) haar zelf toesluyten alle ghaar.
Het vólck onwys verschrickt beroert en heel verbaast,
Weet d'óórzaack niet, daarom het op de klócken raast:
Maar als de stórm vant West de vloeden dryft aan strand,
Verwondert niet des vólx ghemoed door onverstand.
Nóch dat door koud de weke sneeu zó hard verstyft,
Die Phebus werm weer smelt en week uit water dryft:
Want hier af zietmen licht de zaack, de grond, de reen:
Van t'ander niet, die schuylt en is met elck ghemeen.
De dingen die zeer haast óf zelden hier gheschien
Verwondren t'volck, dat zulx verbaast placht aan te zien.
Doet wegh den mist vant onverstant dat altyd dwaalt,
T'Verwonderen sterft, dat uyt onkond zyn leven haalt.
| |
| |
| |
vj. Prose.
Alzó ist, zeyde ick. Maar na dien het dyn ampt is d'óórzake der verburghen dingen te ontdecken ende de redenen der benevelde zaken te ontvouwen, zó bidde ick u dat ghy dat wilt onderscheyden ende my dit verwonderen (alzóót my, aldermeest ontroert) doen verstaan. Doe heeft zy half lachende tót my ghezeyt, Du beroepste my tót een zaack boven allen zwaar om vinden, tót welx vernoeghen nauwelyx iemand ghenoeghzaam is. Want de materie is zódanigh, dat als een twyfel wech is ghenomen, ontallycke meer andren (recht als t'hóófd van Hydra) daar weder uyt spruyten: zulx dat daar gheen eynde aan en is, ten zy dan datmenze onderdrucke metten alder levendighsten vuyre der ghemoeds. Want hier inne plachtmen te vraghen vande eenvuldicheid der Voorzienicheids, vanden vóórtghang des Nóódschickings, vande schielycke Ghevallen, vande Kennisse ende voornemen Gódes, vande Vryheid des willen. Hoe zwaar nu deze dingen zyn, overweechdy zelve wel. Maar want het óóck een deel dynre ghenezinge is, dattu deze dingen weetste: zal ick nóchtans, hoe wel met enge palen des tyds omheind zynde, póghen iet wat daar af te roeren. Ist dan zó dat dy de vermakelyckheid der musykelycke rymen verlustight, zó moetstu deze wellust een weynigh te rugge stellen, tót dat ick de redenen in bare schickinge an een gheknóópt
| |
| |
te zamen weve. Alzóót u ghelieft, zeyde ick. Ende ghelyck als óf zy van een ander óórd beghonnen hadde, heeft ghezeyt aldus. Alle voortteling der dingen, óóck de vóórtghang alder wandelbarer naturen, ende al wat zich op enigher wyze beweeght, dat neemt zyn óórzaken, schicking ende ghedaante uyt den bestendicheid des Góddelycken ghemoedes. Dit in de hóócheid zyns eenvuldicheids ghestelt blyvende, heeft den dingen die te gheschieden staan een menighvuldighe wyze ghestelt: welcke wyze gheaanmerckt zynde inde zuyverheid der Gódlycker verstandenissen, werdt ghenaamt Voorzienicheid; maar alsmense houdt tótten dingen die de voorzienicheid beweeght ende schicket, zó is zy by den ouden Nóódschicking ghenaamt. Dat nu deze twe verscheyden zyn, zal lichtelyck blycken, zó iemand haarder beyder krachte met zynen ghemoede aanschout. Want de Voorzienicheid is zelf de Gódlycke redene, wezende inden oppersten Prince alder dingen, die alle dingen schickt: maar de Nóódschicking is de beleding inde beweeghlycke dingen wezende, waar door de Voorzienicheid elcke ding met zyne schickingen te zamen voeght. Ghemerckt de Voorzienicheid alle dingen, al ist zó dat zy verscheyden, al ist dat zy oneindlycken zyn, ghelyckelyck omhelst: maar de Nóódschicking voert alle byzondere dingen ter beweghing, ende deylt elck uyt na huere plaatsen, ghedaanten
| |
| |
ende tyden: Zulx dat deze tydlycke ontluyckinge des schickings int aanschouwen des Góddelycken ghemoeds verenicht zynde, Voorzienicheid is: maar de zelve verenighinge, verspreyt zynde ende ontloken in den tyden, Nóódschicking werd ghenaamt. Welcke twee, hoe wel zy verscheyden zyn, nóchtans d'een hangt aan d'ander: want de vóórtghang vande nóódschicking komt vóórt uyt de eenvuldicheid des voorzichticheids. Even ghelyck als een kunstenaar in zynen ghemoede verbeeldt zynde met de ghedaante des dings dat ghemaackt zal worden, port aan tót het worden des werx; ende t'ghene hy eenvuldelyck ende teghenwóórdelyck voorzien hadde by tydlycker schickinge vóórtbrengt: alzó schickt óóck Gód eenvuldelyck ende eendrachtelyck de dingen die ghedaan zullen worden; maar door de nóódschicking volvoert hy menighvuldelyck ende tydelyck de zelve dingen die hy gheschickt hadde. Daaromme óf nu de nóódschicking ghehanteert werd doort middel van enighe Gódlycke gheesten des voorzichticheids, óf dat de nóódschickings vóórtghang uytghestreckt werdt doort middel vande ziele, óf vande ghehele nature, óf van de Hemelsche beweghingen der Sterren, óf van enighe Engelsche krachte, óf van enigher gheesten kloeckheid, óf van enighe der zelver; zó is dat nóchtans openbaar, dat de Voorzienicheid is een onbeweechlycke ende eenvuldighe ghe- | |
| |
daante der dingen die ghedaan zullen worden: ende dat de Nóódschicking is een beweechlycke keten ende tydlycke gheregheltheid der dingen, die vande Gódlycke eenvuldicheid gheschickt zyn, dat ghedaan zullen worden. Ende daar uyt komet, dat alle dingen die daar zyn onder de nóódschicking, óóck onderworpen zyn de voorzienicheid, den welcken óóck nóódschicking onderworpen is: maar enighe dingen die ghestelt zyn onder de voorzienicheid, ghaan den lóóp vande nóódschicking te boven. Dat zyn de dingen die alder naast de Gódlyckheid standtvastelick zyn ghevestight, ende niet en staan onder den lóóp des beweechlycken nóódschickings. Want ghelyck als de inwendighste alder ringen, die zich draeyen om den asse ófte punckt, zó zeer ghenaackt d'eenvuldicheid vant middel, datze by na zelve verstreckt een asse ófte punckt van al d'ander ringen die daar buyten ghestelt zynde omme draayen; ende de buytenste ring met zó vele wyder ommeghang werd omghewentelt, als hy vande middelste ondeylbaarheid der assen óf des punckts afwyckt, ende des met te meerder wytheden werd uytghespreyd; maar t'ghene dat zich knóópt ende verzelt aant middelste, ghedrongen werdt in eenvuldicheid, ende ophout van uyt te spreyden ende uyt te vlieten: Op ghelycker wyzen werd mede, t'ghene dat verdste afwyckt vant opperste ghemoed, des te meer inghewentelt inden
| |
| |
ketenen vande Nóódschickinge, ende zóveel te meer is óóck t'ghene vrijer vande nóódschicking, zóót naarder ghenaackt der dingen asse ófte punckt. Ist óóck dat het aankleeft de vasticheid des oppersten ghemoeds, het zal onbeweechlyck des nóódschickings nóódzakelyckheid óóck te boven ghaan. Daaromme, ghelyck als zich heeft de Redelyckheid tótte Verstandelyckheid, t'ghene dat gheboren wordt tót het ding dat is, de tyd tótte eeuwicheid, ende de ring tótten punckte: alzó heeft zich de lóóp des beweechlycken nóódschickelyckheids, tótte bestandighe eenvuldicheid des voorzienicheids. Deze lóóp beweeght den Hemel ende de Sterren, zy maticht de Elementen onderling, ende gheeft die door veranderinge by ghebuerte een ander ghedaante. De zelve vernieut alle groeyende ende verdwynende dingen by ghelycke vóórtghangen der vruchten ende der zaden. Deze verstrickt óóck der menschen wercken ende avonturen met een onbrekelycke t'zamenknópinge der zaken: de welcke alzó zy vóórtkomen uyten beghinselen des onbeweeghlycken voorzienicheids, óóck nóódzakelyck onveranderlyck moeten wezen. Want alzó werden de dingen alder best beleedt, als de eenvuldicheid blyvende inden Gódlycken ghemoede, een onafwyckelycke schicking der zaken vóórtbrengt: Want deze schicking bedwingt door zyn eyghen onveranderlyckheid de veranderlycke dingen, die anders ongheschicktelycken
| |
| |
zouden zwerven. Hier uyt komet, dat, al hoe wel u luyden, gheenssins vermoghende te aanmercken deze schicking, alle dingen schynen verwert te zyn ende ongheschickt; Gód nóchtans elck ding zyn eyghen wyze ghevende, alles ten ghoeden bestiert. Want daar en is niet altóós dat om t'quaads willen gheschiedt; ja óóck vanden quaden menschen zelve niet: den welcken het ghoede zoeckende verkeerde dolinge daar van afkeert, zó voor overvloedelyck is bewezen. Nóch veel min zal de schickinge vóórtkomende vanden tóppe des oppersten ghoeds iemanden van zynen óórsprong afleden. Maar, zuldy zeggen, wat macher dóch onbilligher verwerring wezen, dan dat alzó den ghoeden zó wel teghenheden als voorspoedicheden, alzó mede den quaden ghewenschte ende hatelycke zaken ghebueren? Dunckt u dan dat de menschen zó volkomentlyck verstandigh zyn, dat het van nóde is, dat de ghene die zy ghoed óf quaad achten, zódanigh als zy die wanen nóódzakelyck moeten wezen? Nu zyn der menschen óórdelen hier inne strydigh, zó dat die d'ene belónens, d'andere straffens waardigh te wezen achten. Maar laat ons toelaten, dat iemand de ghoeden uyten quaden magh onderscheyden; zoude hy daaromme moghen aanschouwen d'inwendighe wel ghesteltheid (zómen vande lichamen plach te zeggen) der herten? Het wonder en is niet onghelyck wonder voor den onwetenden,
| |
| |
waarom dat onder den ghezonden lichamen dezen zoete, dien bittere dingen bequaam zyn: waarom dat óóck onder den ziecken enighe met zachte, ende andere met scherpe dingen ghehulpen werden. Maar hier inne en verwondert zich de Medecynmeester niet; den welcken de wyze ende ghesteltenisse der zieckten ende ghezondheid bekent is. Maar wat schynt der zielen ghezondheid anders dan duechde, haar zieckte anders dan zonden te wezen? Wie anders is óóck de behouder der ghoeden, ende de verwerper der quader menschen, dan Gód de bestierder ende Medecynmeester der zielen? Die, als uyten hóghen wachthuyze des voorzienicheids hier beneden ziet, wat yghelyck best is kent, ende elck t'gheen hy hem weet best te wezen zent. Ende hier uyt komt dat merckelycke wonder vande nóódschickelycke gheregheltheid, t'welck beleed zynde vanden alwetenden Gód, verwondering baart inden onwetenden menschen. Want, om een weynigh te roeren vande Gódlycke hóócheid, voor zó veel de menschelycke reden magh bereycken, zó ist vanden ghenen, die ghy meynt alder rechtvaardighste ende oprechtste te zyn, al anders inden óórdeele vande alwetende voorzienicheid, dan ghyt waant: ende, zó onze bekende Lucanus heeft vermaant,
Dat Gód de zaack behaaghde vande verwinner, Maar Cato was van d'ander zake beminner.
| |
| |
Daarom van al dattu hier zieste gheschieden, is inden dingen een oprechte schickinge: maar in dynen wane is een verkeerde verwerring. Dóch laat schóón iemand zó ghoed van zeden zyn, dat van zulx ghezamentlyck het Gódlycke metten menschelycken óórdel over een stemme: maar dat hy daar by óóck zy zó zwack van krachten zyns ghemoeds, dat zó hem iet teghenspoeds opquame hy moghelyck van zyne onnózelheid aflaten zoude, waar door hy zyn gheluck niet behouden en konde. Zó spaart dan de wyze bestiering den ghenen, dien de teghenspoed verarghen zoude, om niet te ghedóghen dat hy in verdriet zy, dient niet ten ghoeden zoude dienen. Daar zy een ander mensche van alle dueghden volmaackt, óóck heyligh ende Góde aldernaaste: van dezen óórdelet de voorzichticheid onbehóórlyck te zyn dat hem enighe teghenheid zoude opkomen, zó óóck dat zy niet en ghehengt dat hy met lichamelycke zieckten verstuert werde. Want, alzó óóck by eenen (hóóghwaardigher dan ick ben) is ghezeyt, De dueghden hebben der heylighen mannen lichamen ghebouwet. Het ghebuert óóck by wylen dat den ghoeden de hóóghste bestiering der dingen werd in handen ghestelt op dat d'overvloeyende bóósheid onderdruckt zoude worden. Andere werden enighe ghemengde zaken, na der zielen hoedanicheid, toegheleyt. Zommighen handelt zy scharper, op dat zy door huer
| |
| |
lange voorspoedicheid niet en vervuylen. Andere vrezen óóck meer, dan billich is, dingen die zy macht hebben te ghedóghen: Zó verachten weder zommighe meer, dan recht is, zaken die zy niet en vermoghen te draghen. Dezen leert zy doort ondervinden van truerighe zaken hoor swackheid kennen. Zommighe hebben om de waarde eens lóflycken dóóds eenen eerwaardighen name des werelds ghekócht. Enighe wezende onverwinnelyck in pynen, hebben anderen een voorbeeld ghegheven, dat de duechde van ghene quaden magh overwonnen worden. Alle welcke dingen ontwyfelycken gheschieden rechtvaardelyck ende schickelyck, óóck ten ghoeden zelve, vanden ghenen dieze ghebueren: Want dat komt óóck uyten zelven óórzaken, dat den quaden ghebueren nu quade, dan wenschelycke zaken. Maar vanden truerighen zaken en wondert zich niemand; overmids elck verstaat dat zy zulx te recht verschuldet hebben: welcker straffingen den anderen, óf vande bóze daden afschricken, óf den ghenen die zy anghedaan werden verbeteren: Maar huere voorspoedicheden gheven den ghoeden een gróóte ghetuychnisse, wat zy behóren te óórdelen van zódanighe zalicheid, die zy dickmaal zien te wezen óóck by den quaden menschen. Waar inne ick óóck ghelóve dit ghemeyn te werden, dat moghelyck iemand zó roeckeloos ende onbestendigh is van aard, dat hen d'armoede lichtelyck
| |
| |
tót bóósheid zoude aanvoeren: welx kranckheid de Voorzienicheid gheneest door toewerpsel van ghelde. Een ander aanmerckende zyn gheweten óf conscientie besmet te zyn met zonden, ende zich zelf verghelyckende teghen zyn gheluck, zal lichtelyck vrezen dat hem droevigh zoude maken het verlies der dingen, welcker ghebruyck ghenoeghlyck is: ende zal daaromme zyne quade zeden laten, ende uyt vreze vant gheluck te verliezen, zyne bóósheid verlaten. Andren heeft huer qualyck verkreghen gheluck in waardighe verderfnisse ghestortet. Zommighen is macht van anderen te straffen ghegheven, om te wezen óórzake, den ghoeden van oeffening, den quaden van pynighing. Want ghelyck daar gheen verbond en is tusschen de ghoeden ende de quaden: alzó en moghen de quaden zelve óóck onderlingen niet over een draghen. Waarom niet? Ist niet zó, dat zy in zich zelfs, vermids de zonden harer conscientien knaghende, verschillen, ende dickwils doen, t'ghene ghedaan zynde, zy zelf wel mercken datmen niet en behóórde te doen? Hier uyt brengt dickmaal de alderopperste voorzienicheid vóórt een zeer merckelyck wonder, te weten, dat de quaden andere quade menschen ghoed maken. Want als de quaden vanden alder quaadsten menschen schynen onghelyck te lyden, zó branden zy in hate teghen de quaadste, ende wycken daar af ter dueghden uyt enen yver, om onghelyck te
| |
| |
worden, den ghenen die zy haten. Overmids het alleen is de Gódlycke kracht, den welcken óóck quade dingen ghoed zyn, als die t'zelve behóórlyck ghebruyckende, enigh ghoed ghevólch daar uyt treckt. Want eenrehande schickinge behelst alle dingen: zó dat óóck t'ghene dat uyt de aanghewezen redene des schickings af is gheweken, zelf wederomme onder een schickinge (hoe wel een ander) vervalt: op datter int rycke des voorzienicheids gheen roeckelóósheid plaatse en zoude hebben. Want Gód de alder stercxte beleedt alle dingen inde wereld, als die alle dat toekomende is voorziet ende voorweet. Óóck en ist den mensche niet gheóórlóft alle de middelen der Gódlycker werckingen met zynen vernufte te begrypen, nóch met wóórden uyt te spreken. Het is ghenoegh alleen dat vermerckt te hebben, dat Gód de vóórtbrenger alder naturen, óóck zelve alle dingen schickt ende ten ghoeden bestiert: ende dat hy de dingen die hy heeft vóórtghebracht, póóght te onderhouden in ghelyckheid, ende dat hy alle t'quade, vermids den vóórtghang zynre nóódschicking uyten palen zyns ryx verwerpt. Daar uyt komet dat ghy zult verstaan nerghens iet quaads te wezen; wanneer ghy aanmerckt dat de voorzienicheid bestiert den dingen waar af men waant dat d'aarde is overvloeyende. Maar want ick dy nu al een wyle overladen zie te zyn met de wichticheid dezer gheschillen, ende vermoeyt door de lanckheid
| |
| |
dezer redenen, zó dat du verwachtste enighe zoeticheid der rymen, zó neemt daar af enen dronck; opdatstu daar door verquickt zynde, dy des te sterckmoedigher zulste moghen strecken tót de navólghende zaken.
| |
vj. Rym.
Wilt ghy de Wetten Góóds vol trouwen
Met reynder herten recht aanschouwen,
Aanmerckt des Hemels hóghe tróne,
Hoe daar t'verbond der Sterren schóne,
In vreden duurt altyd eendrachtigh.
De hete Zon maackt niet onkrachtigh
De koudheid van de Maan doorluchtigh.
Des waghens lóóp daalt gheentyds vluchtigh
Van s'Hemels tóp met snelder vaarde,
(Als d'ander Sterren) onder d'aarde;
Om in de Zee zyn vlam te koelen.
Den avond sterre zietmen woelen
By buerten van ghelycke tyden,
Om d'aardsche schau int hóógh te ryden:
Maar Lucifer den dagh brengt weder.
Die stade liefd kan op en neder
Den lóóp oneyndlyck alder zaken
Van kyf en twist heel vry ghemaken:
T'is eendracht ghoed die matight tydigh,
Der Elementen wezen strydigh
En zedigh doet door maats verghlycken,
By buerten t'nat voor t'droghe wycken:
Het werm ten koud ghoey jonst doet kryghen,
| |
| |
Het lichte vuyr hóógh op doet styghen,
En d'aarde zwaar diep neer doet zincken.
Door haar de laeuwe lent doet blincken
De bloemkens zoet voor nues en óghen:
De Zomer heet can t'cooren dróghen:
De vruchtbaar herfst gheeft blyde wynen:
De winter nat doet zulx verdwynen.
Dees eendracht voedt en houdt in t'leven,
Al wat beweeght op d'aard verheven
Zy neemt, verbercht en doet weer derven,
Wat leven krycht dat moet weer sterven.
Hier tusschen zit de schepper hóghe,
Diet al bestiert met wysheids óghe.
Als Heer fonteyn en óórsprong heyligh,
Als Wysheid, Wet, en Rechter veyligh:
Diet al dat hy tót ghaan maackt lustich,
Weer stilt, en t'driftigh vast maackt rustigh.
Want liet hyt al recht voorwaart springen,
En hyt niet weer rondom ghing dwingen:
Dat nu beleed houd binnen palen,
Verliet zyn óórsprong, t'most rasch falen.
Dit is de liefde elck ghemene,
Tót ghoedheid streckt elx lóóp alleene.
Want anders mochten zy niet dueren,
Zó lieft hoor niet weerom ghing stueren
Na d'oorsprong, Gód de hóóghste gheprezen,
Daart al uyt komt, diet al gheeft wezen.
| |
vij. Prose.
Ziedy daaromme nu wel watter vólght uyt alle
| |
| |
deze dingen die ick hebbe ghezeyt? Wat ist dat, zeyde ick? Dat alle avontuur (sprack zy) ghantselyck ghoed is. Maar hoe (zeyde ick) magh dat wezen? Merckt (sprack zy) nadien alle avontuur, het zy dan vrólyck óf streng, streckende is, óf om de ghoeden te belónen óf te oeffenen, óf óm de quaden te straffen óf te beteren: zó blycktse immers ghoed te zyn, ghemerckt zy blyckt te wezen óf rechtvaardigh óf nut. Dat is (zeyde ick) een al te warachtighe redene, ende is óóck een ghevoelen dat ghevesticht is op stercke vasticheid, als ick aanmercke de voorzienicheid ende de nóódschicking een weynigh hier te voren by u gheleert. Maar laat ons dat ghevoelen rekenen (believet u) onder d'andere die ghy een weynigh hier voor ghestelt hebt onder de onbewaanlycke meyningen. Wat zeyde zy? Om dat het ghemeen vólck inden mond heeft, ende dat nóch dickmaal, dat zommigher luyden avontuure quaad is. Wildy dan niet, sprack zy, dat wy de ghemeen wyze van spreken een weynigh ghebruycken: op dat wy niet en schynen te vele afgheweken te zyn vant menschelycke ghebruyck? Zóót u ghelieft, zeyde ick. Houdy dan niet ghoed te zyn t'ghene dat nut is? Ja zeyde ick. Alzó wat oeffent óf betert dat is nut. Ick bekent, zeyde ick. Zulx is dan ghoed? Waarom niet? Maar deze ghoede avonture is by den ghenen, die dueghdlyck zynde teghen harde dingen stryden, óf de afwyckende vande zonden den
| |
| |
wegh ter duechden bestaan te treden. Ick en maghs (zeyde ick) niet lóchenen. Maar wat ist vande vrólycke avonture, die den ghoeden ghegheven werdt tót een belóning? Hout het ghemeyn vólck die óóck voor quaad? Gheenssins, maar alzó die is, hout zy die óóck voor d'alderbeste. Wats nu van d'ander avonture, die bitter is ende den quaden bedwingt, hout het vólck deze óóck voor ghoed? Neen, maar voor d'ellendighste van alle datmen magh bedencken. Ziet dan toe dat wy niet, navólghende des vólx waan, wat besluyten dat zeer onbewaanlyck is. Wat, zeyde ick? Uyten dingen, sprack zy, die toeghelaten zyn vólght, dat alle t'avontuur der gheenre die daar zyn int bezit, inden vóórtghang, óf inden aanvang der duechden, hoedanigh die óóck zy, ghoed is: maar dat de blyvers in bóósheid d'alderbóóste avonture hebben. Dat is, zeyde ick, warachtigh: hoe wel niemand zulx zoude derren bekennen. Derhalven, sprack zy, en behoort een wys man niet voor uevel te nemen, zó dickmaal hy ghestelt werdt inden kamp teghen t'avontuur: ghelyck als het een moedigh man niet qualyck en neemt, zó dickmaal als hy het trompetten gheklanck des kryghs aanhóórt. Want hen beyden werdt hier mits deze moeyten óórzake ghegheven, dezen laatsten om zyn eere te verbreden, maar dien eersten om zyn wysheid te bevesten. Daar uyt werdt het óóck ghenaamt dueghet, dats doet ghoet, óf sterckheid, over- | |
| |
mids zy op het doen vant ghoede óf krachte stuenende door teghenheden niet en zouden werden overwonnen. Want ghy die ghestelt zyt inden vóórtghang der dueghden, en zyt niet ghekomen om in weelden te baden nóchte in wellusten te verwelcken: maar op dat ghy een zeer strenge krygh teghen t'avontuur zoudt voeren. Daarom op dat u gheen droevighe avonturen verdrucke, óf gheen ghenuechlycke en bederve; zó neemt met vaster krachten den middel wegh aan: want alzó watter onder staat óf boven ghaat, heeft een versmadinge van zalicheid, ende gheen belóninge van arbeyd. Alzó ist in uwen handen ghestelt, wat avontuur ghy u zelf liefste wilt maken. Want alle die daar streng schynt, oeffent, betert, óf straft.
| |
vij. Rym.
Eer Agamemnon Tróyen dwang,
Lach hy daar voor thien iaren lang;
Om wreken zyn lief broeders schand:
Maar hy en konste uyt het land
Met zynen vlote komen niet,
Voor hy zyn dochter offren liet.
En t'weder stilde met haar bloed.
Ulysses droeft zyn vólx onspoed,
Verslonden had. Maar wredelyck
Hy flux zyn gramschap op hem wreeckt,
En hem zyn enigh óógh' uytsteeckt.
| |
| |
Maackt dat hy hóógh gheprezen is:
Die temde door zyn krachten snel
Den hómoed der Centauren fel;
Den wreden Leeu róófd' hy zyn huyd;
T'Ghevoghelt schoot hy tót zyn buyt.
Den draack benam hy d'appels licht,
Maar zwaar om t'dierbaar ghouds ghewicht.
Hy band den hond drie hóófdigh quaad.
Den fellen waard hy slinden laat
Zyn paarden rasch. En t'hyders hóóft
Vruchtbaar, hy metten vuyr verdóóft.
Verdróóght Achelous water gróót.
Den Rues Antheum slaat hy dóód.
Euanders tóórn óóck Cacus boet,
De Róver schalck van óssen ghoed.
Den Ever grimmigh dóód zyn kracht,
Veel wondren gróót heeft hy ghewracht.
Int laatst hy opten schoudren zyn,
Den Hemel droegh: en voor die pyn
Kreegh hy te lóón het Hemelryck.
Vaart vóórt ghy vromen vromelyck,
Vólcht vroom deze hóghe exemplen waard
Ter dueghd. Waarom zydy vervaart?
Ghy wind den Hemel, temt ghy d'aard.
|
|
Auteursrecht onbekend