Tweede Verantwoordinge Eens eenigen Sendbriefs, Eerst aen-getast zijnde by Doctor Lambertus Danevs, Ende nu andermael by den Predicanten tot Delft

Capittel V.

Vande saecken in desen boecke tusschen den Predikanten ende my in geschille staende.

TEn laetsten komende vande afwijckinghen ende gedichte questien der Predikanten, opte waerachtighe, bevinde ick voornemelijck tusschen henluyden ende my, ter oorsaken van dit henluyder boec ende mijn briefken, noch ernstich geschille te syn in vijf stucken, beroerende die H. (1) Schrifture, den (2) Sacramenten, die (3) Lere, het (4) kennen vande Lere ende Kercke, ende die (5) sichtbaerheydt der kercken, ⁺ die ic hier, so kort ic sal konnen, wil handelen, ende daer mede voor dese reyse ophouden.

+ 2. 3. 4. 5.

Ofmen die H. Schrift sonder glosen ofte uytleggingen, recht lesende mach verstaen so vele elck salicheyt noode is.
A.

INt, dicgemelde mijn briefken an mynen bekenden vrunt besloten overgesonden, hadde ic hem, nu twijfelachtich zijnde doort lesen van verscheyden leringhen, geraden tot het lesen der H. Schrift, seggende onder anderen tot sodanigen mijnen vrundt int singulier, ende niet tot elck, dese woorden: ⁺Gy hebt die suyvere Lere in u huys, te weten die H. Schrift, die de klare fonteyne selfs is; die leeft inde vreese der Heren met ernst ende aendacht, oock met hertelijck gebedt, soo en behoeft ghy daer op gheen menschen glose. Ende of daer eenighe duysternisse mochte zijn voor u, soo moochdy alle diepe questien ter syden stellen, ende wel soo vele in een paer uren tydts lesen, dat ghy een maendt tydts, ja een Iaer lang werck genoech hebt om dat te leren beleven ende in 't werc te brengen, al en waert maer die versakinge uwes selfs hier vooren gemeldet, &c. Dat zijn mijne woorden. Lieve wat rade ick mynen vrundt hier doch anders dan dese Predicanten selve prysen in 't exempel van de Beroensers in 'twerc der Apostolen, by henluyden Predicanten meermalen in dit haer boeck selve voortghehaelt ende ghepresen: Ja wat doe ick hier ⁺anders dat ick hen rade te volghen het gemeen spreeck-woort inder menschen monden ghewassen, uyt oorsake dat elck verstaet het gemeen gebreck daer in te legghen? seydt niet meest elck, het is tot het doen toeghekomen? wijse ick hier mijnen vrunt niet vande onnutte praet aende Christelijcke daet? Waer mochte ic hem so twijfelachtich zijnde aende onsuyverheydt der menschelijcker cisternen, doch beter toe aenwysen, dan totte suyvere spring en borne self? dit plegen die Euange-

+ Pag. 60.

+ Pag. 62. 17. *. 41. 22.

[p. fol. ccc xxxiiiv]

lische voormaels selve te doen met woorden met schriften ende met boecken. Wie soude gedroomt hebben, dat sy nu tot macht komende sulcke haren eyghen raedt verworpen ende den mensche wederomme vande klare schrift des H. Geests (so noemen syse meest al) afwysen souden op het duystere vernuft der menschen? Of nu dese Predicanten sulcx hier al seer bedectelijck bestaen, sullen wy sien. Want sy seggen ⁺ dat het niet en accordeert mette schrift, alsmen seyt dat het lesen der schrifuren met ernst (segge ic, dit laten sy uyt) ende aendacht ooc met hertelijck gebedt, genoech is sonder menschen glose. Ic segge ja inder voegen als in mijn brief. Hier syn wy recht strijdich tegen malkanderen.

+ Pag. 66. 36. etc.

B

Om te bewijsen dat der menschen glosen ofte uytleggingen opter H. Schrift ter salicheydt⁺ nodich zijn, brengen dese Predikanten voort drie exempelen uyter Apostolen wercken, te weten Pauli, die van Anania, Cornelij, die van Petro, ende des Moormans, die van Philippo uytlegginghe behoeft hebben gehadt. Willende daer mede seggen: soo het lesen der H. Schrifturen ghenoech waer tot kennisse, die ter salicheyt nodich is: de Heere soude die drie wel gewesen hebben totter H. Schrift te lesen, sonder henluyden toe te schicken die drie uytleggers der selver. Daer op segge ick dese Predikanten hier in wat min omsichtich gheweest te zijn dan't wel behoorde, so syluyden sich hier voor doorgaens mede hebben laten mercken in't voorthalen van meer andere exempelen vande Apostolische Kercke, daer sy noch tyden, noch saken wel en onderscheyden.

+ Pag. 67.

C

Wat onderscheyt mangelt den Predicanten hier? sal iemandt segghen: een merckelijcke. Te weten dat ten tijden sulcx gheschiede, het Euangelie wel gepredickt, maer noch niet gheschreven en was, oock niet die Epistelen der Apostelen: om die drie voorsz personen tot lesing vande Schrifture des nieuwen Testaments te moghen aenwijsen: wilmen so gants onbescheydelijck die geschiedenisse voorsz aen die drie personen in't werck der Apostelen beschreven nu noch naevolgen, men sal moeten seggen also.

Alle 't gene dat aengaende d'onderwijsinge inde kennisse Christi geschiedt is aen eenige bysondere personen inder Apostelen tijden als het nieuwe Testament noch niet en was beschreven, maer alleen mondelijck verkondicht, dat moetmen sulcx in ghelijcke saken aen allen menschen oock navolgen nu ter tijd als wy het nieuwe Testament in gheschrift hebben. Inder Apostelen tijden zijn Paulus, Cornelius ende die Moorman inde kennisse Christi onderwesen gheweest niet door die lesinghe der H. Schrifturen, maer door die montlijcke Predikatien van Anania, Petro, ende van Philippo. So volcht hier uyte dat nu oock alle menschen niemant uyt genomen onderwesen moeten worden inde kennisse Christi, niet door die lesinghe van 't nieuwe Testament 't welck wy nu hebben, maer door Ananiam, Petrum ende Philippum die wy niet en hebben. souden die Predikanten wel durven dit haer quade argument bestaen te verantwoorden voor goedt? Ist niet een groote onghelijckheyt dat sy doe ter tijt het nieuwe Testamente niet en hadden beschreven zijnde, ende dat wy't nu hebben? datter sulcke mannen waren, diemen nu ter werelt wel soecken, maer niet licht vinden sal mogen? daer zijnder sullen sy seggen haers gelijck. kendy die? noemtse, ende wijstse ons met so gewisse sekerhz, als die doe al bekent waren, ende wy sullense begeerlijc hooren. Maer dit en vermogen dese Predikanten geensins. Wat gemeenschap heeft nu doch dese onse sake dan met hare qualijck inghevoerde exempelen? Of wilmen ons nu wederom afwijsen vande H. Schrift die seker is, opten uytleggingen van menschen die onseker zijn? Dit schijnen sy voor te hebben, ende dit moet die barmhertighe Godt voorhoeden.

D

Willen dese Predikanten hier af meer bescheyts, sy lesen haren Magistrum Theodorum Besam in zijn boeck Responsio ad defensiones & Reprehensiones Sebastiani Castalionis In 2. Tim. 3. 16. omnis scriptura, ende sullen daer vinden dat Castalio, om geseyt te hebben dat Paulus schrijft dat die H. Schrift nut is, maer niet genoechsaem, daer toe invoerende dat Timotheus noch behoefde onderwesen te zijn, niet tegenstaende hy van Joncx op inde schrift geoeffent was: Item ooc dat Castalio seggende 't selve van Paulo, door Besa gescholden wort voor een Enthusiasticum, voor een wederdoper ende voor een Swentfelder, seggende Besa sulck seggen Castalions blasphemia te zijn, die welcke die autheur vande Heylige Schrift aen hem Castalionem (so hy niet en beterde) noch strengelijck soude wreken. In welcke sake voort varende hy Besa ten laetsten tot Castalionem schrijft also. Entlijck moochdy voor u sien, hoe ghy t voor Gode sult moghen verantwoorden, dat ghy het aldersoetste getuychnisse vande autoriteyt der schrifturen (sonder welcke onse ghelove alle ure nootsakelijck moet wancken) sulcx verandert, dat ghy, die wel belijt nut, maer lochent ghenoechsaem te wesen, daer nochtans d'Apostel daer by voeghende: op dat die mensche Godes volkomen sy ende tot allen goeden wercken volmaecktelijck onderwesen: gantselijck niet altoos uyt en sondert, dat hy die schrifture niet toe en schrijft. Daer schrijft Besa tegen Castalionem dien hy derhalven so hatelijcke namen gheeft als voorsz. staet, seggende sulck zijn seggen blasphemie te wesen. Die Delfsche Predikanten mogen sich bedencken of sy hier niet het selve seggen dat Castalio daer seyde: ende of sy mitsdien oock die schant-namen ende blasphemia mede niet en zijn onderworpen, gemerckt Castalio oock mede daer twee als die Predikanten hier drie exempelen in ghevoert hadde d'een oock van Paulo ende d'ander van Timotheo die beyde inde H. Schrift versocht waren, ende nochtans onderwijs behoefden van menschen. Om welcke exempelen te wederleggen Besa daer tegen inne voerdt, een exempel van Luthero met dese woorden: Ende wie (segt doch) heeft onsen Lutherum in onsen tijden in 't beginsel doch geleert, anders dan het lesen der Schrifturen? Die Predikanten mogen nu gaen haer selve vereenighen in desen met Castalionem om haren Besam te weder spreken ende mijn arm briefken eens laten rusten.

[p. fol. ccc xxxiiiir]

E

⁺Behalven de voorsz drie exempelen, komen die Predikanten ooc voort met die levendige stemme seggende also: Wat een krachte byde levendighe stemme is tot beweghen aenporren ende ververschen der menschelijcke herten ende sinnen, hebben alle menschen altydt eendrachtelicken bekent, &c. Wat een list by de dode stemmen van levendige Ketters is, om die onwijse ende mensch-gelovende menschen te verleyden, moeten alle die landen in Europa uyt smertelijck ondervinden eendrachtelick bekennen. Alle wat die Goddelicke Schrift seydt is ontwijfelick waerachtich. Maer ist oock alles waerachtich, wat de menschen seggen? dat en sullen die Predicanten niet seggen, soo verde sy van haer selven, van Calvijn, van Besa of van wat menschen sy anders mogen voortbrengen, niet opentlic en willen maken afgoden door de menschen toe te schrijven 'tgene die rechte eygenschap is des al wetende Godes, die nergens inne en mach dolen. ⁺ maer wy dolen alle in vele dinghen, ja oock die meesters ende Leraers selve. Soo moetmen dan bekennen dat het lesen der Schriftueren veyligher is dan 't hooren der menschelijcke uytlegginge. Want brengdy inde H. Schrift geen vermetel oordeel, sy en mach u geen dolinge leren, want sy en heeft die van selfs niet inne. Maer so ist niet metten uytleggers of Predikanten. Want die hebben meest al dolingen inne. Sal nu die nut van't bewegen des levendigen stems, die schade in dese gevaerlijckheyt te beduchten, ooc mogen overwegen? maer dit stemmelijck leren is so noodtlijck datmen door't middel van't lesen ⁺sonder die levendighe stemmen niet en mach komen tot waerheyts kennisse, of het en is niet soo nootlijck. Seggen die Predikanten dat het daer toe soo nootlijck is, ick sal henluyden vragen wat Predikanten ende levendige stemmen Abraham, Isac, ende Jacob hebben gehoort? mochten die sonder sulckx, ja oock sonder het lesen der H. Schrift (die noch niet en was) genoechsame kennisse hebben? salmens nu, die H. Schriftuere self hebbende die genoechsaem is (soo Besa uyt den Apostel seydt) om den mensche te onderwijsen tot volmaecktheyt, niet vermogen sonder die levendighe stemme? wat levendige stemme, wat Predikant, hoorde Luther eerst, by Besam selve ter voorsz plaetsen ingevoert? wat levendige stemme horen de Lidtmaten Christi daer geen sichtbare Kercke voorhanden en is? gebreeckt desen dan oock wat ter salicheyt? so ist dan niet nodich. Oock is het lesen der H. Schrifte sekerste, ende en dooch mitsdien dese besluytredenen der Predikanten even soo weynich, als die voorgaende.

+ Pag. 69 13.

+ Jac. 3. 8.

+ Of het stemmelijc leeren nodich is ter salicheyt dan niet.

F

Men wil immers met d'ouden den menschen van't lesen der H. Schriftueren niet af trecken op't hooren der predicatien ende den menschen meer doen twijfelen aen't verstant der schrifturen, dan aen menschelijcke glosen of uytleggingen. Waer toe dient doch anders dat die predikanten voorts schrijven aldus? ⁺Indien gy vreest dat die uytlegginghe onsuyver wesen sal, waeromme vreest ghy niet, dat u verstandt, 'twelck ghy uyt het lesen schept, onrecht sal zijn, ende laet also het lesen mede achter?

Hier vraechdy my, hier sal ick u luyden antwoorden. Ick vrese niet alleen voor donsuyverheydt der uytleggingen van u luyden ende van andere menschen. Maer oock van mijn eygen uytleggingen ofte meyninghen, als die mijn eygen vernuft niet minder dan aller anderen menschen vernuft verdacht of suspect hebbe. Maer soude ick daeromme het lesen vande H. Schrift laten? neen. Die heb ick nergens inne verdacht, die gheloove ick in allen waerachtigh, ende wachte my (met Godes hulpe) daer ick kan, met mijn vernuft die H. Schrift te meesteren, maer laet mijn onverstant van haer meesteren, de beloofde Geest Christi en is noch niet geheel uyter werelt. Daerom bidde ic den Vader der lichten ⁺ in mijn armoede des verstants: verkrijge ick dan door't gelovich gebedt die H. Geest, ⁺ so dat Christus my daer mede salft: Soo sal my (als u Calvijn wel schrijft) die Schrifture genoech syn tot die salichmakende kennisse Godes (te weten) als haer sekerheyt in my gesticht is door innerlijcke persuasie des H. Geests. Opte voorsz woorden Ioan. Vande leringe des salvings sodanich wesende (na des Apostels woorden self) dat die gene, daer in die is, niet van noode en heeft dat yemandt hem leerdt (waer blijft hier die nootsakelicheyt der glosen of uytleggingen van menschen?) heeft Rodolf Gualter u gelovens-genoot, onder meer anderen ghecommenteert also:

+ Pag. 68. 2.

+ Matt. 28. 20. Jac. 1. 5.

+ 1. Joan. 2. 27. Justi. in.

G

Hy (d'Apostel) behelst met dese woorden die sekerheydt ende volkomen volmaecktheydt vande Apostolische Leere. Want wie soude een onseeckere Lere aennemen of met levens gevaerlicheydt beschermen willen? wie soude oock groot moghen achten een leringhe daer in hy siet noch veel te ghebreken dat tot desselfs volmaecktheydt nodich is? Dit beyde bewijst hy met sodanigen tuychnisse, dat die boven alle anderen die volkomenste ende onwedersprekelicste is, te weten die tuychnisse des H. Geests, 't welck elck vande ghelovighen in haren herten van haren ghelove bevoelen betuycht te worden. Dat schrijft Rodolphus. Nadien ghy luyden Predikanten hier soo vraecht, waeromme ic niet en vrese dat mijn verstant, dat ic uyt het lesen scheppe onrecht sal zijn: so moeten ghy self seer weynich ondervonden hebben van sulcke levendige ende sekere ghetuychnisse des H. Geests in uwe herten: of ghy moeten meynen dat die H. Geest by u luyden alleen ingesloten is, ende by niemanden anders en mach wesen. Neen so niet. De Sonne die tot Delft schijnt, die schijnt tot Haerlem mede. De Heylighe Geest (schrijft Rodolphus daer voort) leerdt u wat hy van u wil gelooft hebben, dese (seydt hy mede) doet meer dan iemant van alle menschen mach doen. Laet te samen in een vergadert worden die alder welsprekenste Rethorisynen, die alder scherpsinnichste Dialecticienen, die alder wijste Phylosophen, die alder diepste Theologinen laten daer noch toe gevoecht worden alle die eenighe Autoriteyt of aensien ter weerelt hebben: Nimmermeer en sullen sy alle 't samen vermoghen te maken, dat der menschen herten in saken des gheloofs driftich zijnde, den haven des geloofs sullen mogen vinden. Want dat is alleen het werck des H. Geests ende noch daer na: wat mach die menschelijcke Redene be-

[p. fol. ccc xxxiiiiv]

dencken dat geleken mach worden by de Godlijcke gheboden? of sullen wy die achten onvolmaeckt te zijn, ende der menschen traditien te behoeven? souden wy dan also den mensche niet alleen gelijcken by maer ooc stellen boven Gode? Christus is van Gode onse wijsheyt geworden,⁺ in Christo zijn alle die schatten des wijsheydts ende der kennissen verborgen. Desen laet ons horen, ende laet ons buyten desen geen andere Doctoren toelaten, &c.

+ 1. Cor. 1. 3. Col. 2. 3.

H

Dat zijn die woorden van een uwer Leeraren, van sulcken aensien wesende, dat gyluyden hem niet gaerne sult bestaen te wederspreken. Vernoecht u alle dat niet, so neemt noch dese redenen ende wijse van mijn lesen ende uytlegghen der Heyliger Schrifturen.⁺ Daer in volge ick die meyninge Augustini, te weten dat het die alderbeste uytlegginge der H. Schrifturen is, alsmen den eenen duysterder plaetse verklaert door een ander klaerder plaetse. Want ick die H. Schrifture alleen selfs meer gheloofs geve om haer selve wel te verklaren, dan die commentarien, glosen, annotatien, ende uytleggingen van alle menschen te samen.

+ De Doctrinæ Christianæ. Lib. 3. Cap. 26.

J

⁺ Ghy luyden selve bekendt hier, dat die selfs ghevonden menschen glosen niet en doghen: maer segt daer by, dat die uytleggingen geen selfs ghevonden glosen syn, die welcke uyt onderlinge vergelijckinghe der Schriftueren met elckanderen voortkomende zijn, maer zijn te houden voor Godtlicke verklaringen, die het hem ghelieft den menschen door menschen te doene. Dat sy nu so. Wat menschen zijn dit door wien het God gelieft sulcx te doen? die Paus? zijn Concilien? of zijn grote scholen? daer segdy neen toe. gy en laet het ooc den Luterschen in't stuck van 't Nachtmael niet toe. Noch veele min den Doperen in't stuc vande dope ende anders meer. meynt gyluyden dan datmen u luyden alleen toelaten sal dese verklaringen te doene? dat soudet ghyluyden u self noch al wat te vroech ende te vermetelick alleen toe schrijven. Nochtans doet gy ditte, overmits gy hoopt door Gods genaden, dat die ware Kercke ende Leere by u luyden is. Maer dit en hebt ghyluyden noch niet bewesen,⁺ so gy self in dit boeck bekent. Noch veele minder dat ghy van God zijt ghesonden om gemeynten met autoriteyt te leren. Met wat recht moochdy my dan meer benemen het lesen ende uytleggen der H. Schrifturen (nae mijn kleyn gave) dan ghyluyden willen gedogen, dat het u vande R. Cath. vande Lutersche, of ander benomen werde? waerom wildy my ende ander trecken tot uwe glosen, die self die glosen van anderen u niet behaghende verwerpt? zijn uwe glosen mede menschen vonden, soo dogen sy oock niet. Sijn sy dan overeenkomende mette H. Schrift: wat behoeftmen uwe glosen? want dat wy inde H. Schrift hebben, dat behoeftmen uyt u luyden niet te hooren. Ende wat sy daer uyt niet en hebben, dat en willen wy niet hooren, maer als selfs gevonden glosen verwerpen, &c.

+ Pag. 67. l. 30.

+ Pag. 61.

K

Maer wat zijn van node voor den arbeytsamen menschen een goet natuerlijc verstant hebbende uwe of iemandt anders glosen? ⁺

Ghy luyden seght selve dat ghy't daer voor hout, dat die schrifture soo duyster niet en is, of selfs een mensche die goet natuerlijck verstant heeft, ende hem den arbeyt in't leesen niet en laet verdrieten, kan daer uyt wel vernemen ende bekennen, wat 't'ene is, dat die Propheten ende Apostelen (welcker schriften ons Christenen tot een sonderlinghe verklaringhe der Propheten gegeven zijn gevoelt ende gheleert hebben. Dit syn uwe eygen woorden, sodaniger zijnder veele.

Ghy luyden segt daer noch mede dat het gene ter salicheydt van noode is te weten, werdt soo klaer ende bescheydelijck uytgedruckt inde schriften des ouden ende nieuwen Testaments, dat het van een yder, die de selve met neersticheyt ondersoeckt, verstaen kan worden. Lieve segt doch behoeft oock yemant meer kennisse dan hen ter salicheydt van node is? wy spreken daer (suldy seggen) vande historiale kennisse ende verstant. Also. wat verstant of kennisse mach u luyder stemme doch meer inder menschen sinnen brengen dan historiale? of houdy u stemmen wat meerders dan die schriften ⁺selve van Gode ingegeven? dan het planten Pauli? oft dan het natten van Apollo? die leerden so wel met monden als met schriften. ghy en wilt, hope ick, u selve immers het gedijen of wasdom geven niet toe schryven? want dat waer hem selve inde plaetse gestelt vande gene diens werck alleen is door zijnen H. Geests die herten te openen ende tot Christum te trecken. ⁺Niet alle die't van u luyden, maer wel alle die't van Gode ghehoort heeft ende geleert, comt tot Christum. daer moochdy nu mede al sien dat die menschen die de H. Schrifture te rechte leest, die selve mach verstaen voor so vele hem ter salicheydt van node is, sonder uwe of yemandts anders glosen of Predicatien te leesen of te hooren, ende dit noch al uyt uwe eygen woorde selve.

+ Pag. 41. 35.

+ 1. Cor. 3. 6.

+ Act. 16. 14. Joan. 6. 44. Joan. 6. 45.

L

⁺ Laet ons van uwe woorden komen totte woorden Godes, die leestmen by Moysen betuycht aldus. Dan suldy die woorden deses wets leesen voor gants Israel ten aenhooren van hen allen, ende voor alle den volcke by een vergadert zijnde, soo wel mannen, als vrouwen, kinderen ende inwoonders die binnen uwen Poorten zijn, op dat zijt horende leeren ende den Heere uwen Godt vresen, ende dat sy onderhouden ende volbrengen alle die woorden deses wets. men moet immers houden dat sulck leeren dient om het gehoorde te verstaen. Maer wie mach die woorden des wets volbrengen, sonder die eerst te verstaen? daer en lasmen ghene glosen, uytleggingen, noch toevoegingen, 'twelck op hoger ⁺ straffe verboden was tot twee plaetsen in dit selve boeck. men mochte dan die boecken des wets (soo veele ter salicheyt nodich was (verstaen sonder glosen of uytlegghingen. Mochten die Joden den sinne Godes onder 't voorhancxel Moysi doe ter tijt verstaen inden dienst des letters: men mach immers⁺ niet lochenen dat die Christenen in die bedieninge des geests inden nieuwen Testamente daer't voorhancxel Moysi wech ghenomen is in't ontdecte aensichte Christi oock den sinne Godes sullen mogen verstaen sonder menschelijcke glosen.

+ Deut. 31. 11.

+ Deut. 4. 2. *. 12. 32.

+ 2. Cor. 3.

[p. fol. ccc xxxvr]

M

V luyder meester Theodore Besa dese u meyninge tegen den Catholycken ten aenhoren van den Coning van Vrancrijcke weder spreekende, seydt ten laetsten voor't besluyt van dien alsoo: ⁺ Wy ontfangen die Heylighe Schrifture voor volkomen verklaringhe van alle 't gene nodich is tot onser salicheyt. Daer op hy noch stracx daer aen volghende seydt uyt Augustino Lib. 2. de doctr. Christi. cap. 6. Soo daer eenighe swaerheyt is inde uytlegginge van een plaetse, die H. Geest heeft die Heylige Schrift sulcx gematicht, op dat het gene op een plaetse wat duysterlick is gheseyt, elwaerts seer klaerlijc wert uyt gesproken. In dit selve boeck leestmen oock dat Anna du Bourg in zijn Requeste⁺ houdende belydinge zijns geloofs, onder anderen seyt 'tgene volcht: dat also Godt volmaeckt is, syn leeringe oock volmaeckt is, ende gheen glose of toevoechtsele en behoeft, soo anders die Apostelen haer Kercke qualick gheregheert soude hebben, &c.

+ Commentaires de lestat de la religion &c. 15. 65. fol. 25. 2. b. Fol. 253.

+ Fol. 31.

N

Immers Besa oock self in't voorsz boeck tegen den Catholijcken in by-wesen des Coninckx ⁺wedersprekende die duysterheyt der H. Schrifturen seydt ditte. Is dan dese duysterheydt der Schrifturen soo groot, hoe komet dat Iesus Christus ons niet elwaerts en sendet, ⁺ als hy seydt, ondersoeckt die Schrifture? daer voert hy oock in Abrahams woort, sy hebben Moysen ende die Propheten, ende seyt daer na noch aldus: behalven dat noch. Hoe souden sy't gemaeckt hebben, die niet anders en hadden dan der Apostelen schriften, voor datter Commentarien of glosen byden ouden waren gheschreven? Daeromme schrijft oock Calvyn dat ⁺die Leere Godes die schole is des H. Geests, die alder beste Meester is, Waer in men alsoo voordert, dat onnodich is erghens anders yet te halen, ende datmen gaerne behoort te ignoreren of niet te verstaen, alle so wat in die schole niet en werdt gheleert. Die selve seyt het daer oock⁺ des Heeren woort te zijn, daer inne wy hebben een seeckere regule des verstandenisse. Want (seydt hy) die Schrifture is die schole des H. Geests waer in niet (altoos) en is vergheten dat nodich ende nut is om te weten.

+ Fol. 286.

+ Joan. 3. 39.

+ Justi. xviij. 32.

+ Justi. xiiij. 3.

O

Nadien nu dese Predikanten sich so hoochlick belghen, dat ick mijnen vrunt in mijn briefken op zijnen twijfele aengewesen hebbe tot het lesen vande H. Schrifture, die klaerlick genoech leert alle soo wat den menschen ter salicheyt nodich is om te weten: Ende Calvijn, Besa met andere menschen, ja ooc die H. Schrifture mede sulcx ghetuycht, immers dat die Heere selve, wel uytdruckelijc den onwysen daer toe wijst, ende niet op menschelijcke uytleggingen oft glosen, die soo hooch ghepresen ende nut geacht worden van dese Predikanten: so hebben sy in desen niet meer te twisten tegen my, maer tegen hare eygenhooft-leeraers, tegen die H. Schrift, ja tegen den Heere Christum Jesum selve.

I J.
Of elck Christen altijdt de Sacramenten, daermense recht mach bekomen ghehouden is te oeffenen.
A

DAtmen die Sacramenten sonder quetse van salicheyt wel mach ontberen, wanneer daer gheen ware sichtbare Kercke voor oogen is, bekennen die Predikanten met my. Maer dat ⁺ Godt sonder onderscheyt eenen yeghelijck sulcx mogende bekomen ende dat niet doende soude straffinge dreygen, en ben ick niet eens inne metten Predikanten, als sulcx inde H. ⁺ Schrift niet gelesen hebbende. Ick sie wel dat syluyden in voeren tot tuychnisse van haer seggen dreygementen van't nalaten der besnijdenissen ende des Paeslams: maer ick en sie in't nieuwe Testament nergens straffe of verdoemenisse gedreycht den genen die ongedoopt blijven, of die niet te Nachtmael en gaen. Op't misbruyck van't Nachtmael sie ick straf van sulcx te nemen tot een oordeel: om't misbruyck vande doope hoore ick den Apostel den Corintiers berispen: maer van't nalaten heb ickx niet gelesen. Dit seggen die Predikanten; welcker seggen by my gheen Euangelie en is.

+ Pag. 45. l. 1. 2. 11.

+ Pag. 57. 1.

B

Ick mercke wel datmen dit wil trecken opte strafwaerdicheyt vande overtredinghe des gebodts Christi. Nu en wil ick hier niet disputeren of Christus dese Sacramenten bevolen heeft te ghebruycken ten eynde des werelts toe, ghelijck wel uytdruckelijck het verbont vande besnijdenisse ghenoemt wort ⁺ een eeuwich verbont, ooc niet of Pauli woorden, houdende: tot dat hy komt, verstaen moeten worden totte komste Christi in't oordeel voor of teghen allen menschen, dan tot zijn toekomste inde gelovigen, die hem ⁺ aenkloppende inlaten, metten welcken hy dan waerlijck, niet figuerlijck, zijn Avontmael houdt: maer ick wil ondersoecken of dese geboden ons Heeren sonder alle uytsonderinge van iemant, strecken op alle gelovigen, sulcx dat het by niemant sonder zonde gelaten en soude mogen worden.

+ Gen. 17. 7.

+ Apoca. 3. 10.

C

Alsoo houde ic (om naecktelijcker mijn meninghe in desen te verklaren) dat by wijlen oock een Christen sodanich zijnde, dat hy het rechte wesen des Nachtmaels waerachtelijc in sich bevindt, insgelijcx mede een swack gelovige, die 'twesen van dien noch in sich niet en bevint, het recht ghebruyck des Nachtmaels (laet ons dit voor al nemen) moghende bekomen sulckx om eenighe merckelijcke oorsaken, wel mogen nalaten sonder 'tgebot Christi te overtreden. Want eerst beroerende die stercke in't gelove, of hy't schoon noch tot aenvoeringhe van anderen tot die beteeckende dinghen, by wylen soude doen uyt liefde: so soudet weder mogen vallen dat hy om arghernisse te vermyden van personen daer hy vrucht by verhoopt te sullen doen, oock

[p. fol. ccc xxxvv]

uyt liefde tot beteringhe synes naesten soude moghen laten, sonder eenichsins meer daer aen te misdoen, dan de Heere misdede int genesen opten Sabbath, die (ghelijck oock het Nachtmael) om des menschen, ende niet die mensche om des Sabbaths oft Nachtmaels wille gemaeckt of in-gestelt is geweest. Dit bekennen sy ooc noch genoeg selve in't naestvolgende bladt pag. 57. 25, maer seggen daer by, dat hy daer door de versterckinge des geloofs moet derven: daer van ick hier na oock wat wil seggen. Beroerende de swacke in't gelove, sietmen den Apostel gebieden, dat elck sich te voren sal beproeven: Daer dreycht hy oock den ghenen die onwaerdelijck eet ende drinckt, dat hy sich selve het oordeel eet ende drinckt. Daer mede d'Apostel selve sodanige swacken af-raet, ja af-schrict van't lichaem des Heeren te eten ende zijn bloet te drincken, so lange hy in die state is: Die dan oock uyt sulcker oorsaken dat laet, en mach in sulck laten, Pauli raedt volgende, daer aen geensins zondighen. Immers indien hy't so wesende at, hy soude daer aen zondigen, ende dit nae't segghen deser Predicanten selve. Want dese swack in't gelove ontbeert noch het betekende ding der Sacramenten. Voor sodanighen ist gebruyck der Sacramenten schadelijck, so die Predicanten self naeckt ende klaer seggen pag. 55. l. 21. Ten mach nu immers geen zonde of quaet zijn, datmen laet te doen dat schadelijck is voor den genen die't doet.

D

Ick wil noch vorder gaen. Laet ons ter zijden stellen die oneyndlijcke ende spits-vondighe questien, die des Nachtmaels halven onder den menschen nu loop hebben: immers voornaemlijck die hoge langh gedisputeerde ende voornaemste questie de modo, te weten, vande wijse hoe Christus teghenwoordich is in't Nachtmael; van welcke questie vele nu al maken een articule des gheloofs, die oock so diep wadet, dat Calvijn selve opentlijck bekent,⁺ dat hy't niet en kan begrijpen, als boven zijn verstant wesende. Ende laet ons die sake nemen also: Dat iemand seker wiste, dat hy't rechte verstant hadde van't Nachtmael, ooc mede, dat hy vast verstond, dat het rechte gebruyck van dien ware alleen by der Gereformeerden Kercke: dat hy boven dien oock wel verstondt, hoedanich die ghestaltenisse moet zijn der geenre die dat salichlijck deelachtich sal zijn, ende dit na Beze leere selve: houdende dat alle Ceremonien Gode mishagen, indien dat het herte niet en is suyver ende net, welck seggen Beze oock gantschelijc over een stemt ⁺met de sproke Christi, daer op hy dit aen-tekent met Pauli sproke Tit. 1. 15. met Salomons woorden Pro. 21. 8. met Christi woorden, noch Mat. 6. 22. ende met hondert meer andere klare sententien der H. Schriftueren. Laet ons (segge ick noch) sodanigen man daer stellen die Beza in sulcke ge-eyschte suyverheit tottet wel gebruycken der Ceremonien gelove ⁺geeft, ende die ooc daer beneven Calvino gelooft in zijn leere, dat geen mensche op aerden, oock d'alderheylichste niet, sodanige suyverheyt en mach hebben, ja oock dat hy sich die niet te hebben weet ende bevint: sal dese oock met goeder conscientien mogen gaen tot den Tafel des Heeren? Ic mach niet geloven dat dese Predicanten, een man also gestelt zijnde, sulkx souden raden: maer souden eerst arbeyden om hem te benemen die opinien (die hy na de leere Beze selve heeft) dat alle Ceremonien Gode mishagen, ten zy dan dat des menschen herte zy suyver ende net, ende hem contrarie haren meester Beza hier bestaen vroet te maken, dat God sulcke suyverheydt des herten hier toe niet en eysschet: Doch so hy sulcx niet konnende voor alsnoch geloven, in zijn voorgaende scrupule bleef, en meyne ic niet dat sy sodanigen mensche raden souden ten Avondmael te gaen met sodanigen twijfelijcken gemoede ende in sulcken onsekerheyt sonder gelove, dat is, sonder te verstaen dat Godt sulck werc van hen sodanich wesende is eyschende.

+ Iusti. xviij. 30

+ Annota. in Math. cap. 9. 13

+ Insti. xvij. 11

E

Boven alle sulcx lese ick inden Catechismo Calvini: Dat die Minister synen Jongher vraget, ⁺of sy niet rechtelijck en zijn te beschuldigen van vermetenheyt, so iemandt meynde dat hyse (te weten, de Sacramenten) als onnodich mochte ontbeeren. Daer op doet hy den jongen antwoorden aldus: gantschelijck. Ja oock so iemandt sich vrywillich van't gebruyck der selver onthieldt, als of hy die niet en behoefde, dat die Christum versmaet, sijn ghenade verwerpt, ende den geest uytbluscht. Terstont in een half bladeken daer na die Jonger den Minister ⁺gheantwoordt hebbende, Dat de Sacramenten ingestelt zijn tot bezeghelinghe der beloften Godes: Ende van nieus gevraecht zijnde, Ofte het niet en is een teken van ongelovicheyd, datmen die beloften Gods niet vastelijck en ghelooft, ten zy dat die erghens by worden bevesticht? Doet hy den Jongen antwoorden: Dat het is kranckheyd des geloofs. Dat seydt Calvijn in zijn Catechismo. Soo sulckx nu waerachtich is, so volcht onwedersprekelijc, dat het is sterckheyt des gheloofs, daermen de beloften Godes, sonder behulp van Sacramenten, van selfs vastelijck gelooft. Is dit oock waer (soo't noodtlijck moet zijn, indien dat seggen Calvini waer is, soo't is) ende ist mede waer ('twelck moet zijn) dat sulck een die sterck in't ghelove is, sich opte blote beloften vast betrout, by hem selve moet verstaen, dat hy tot sterckinge sijns stercken geloofs die uyterlijcke tekenen ofte Sacramenten niet en behoeft, die den swacken in t ghelove alleen nodich zijn: so mach niet anders uyt sulck segghen des Catechismi Calvini volghen: dan datmen sal moeten houden, dat ⁺ die stercke in den gheloove die vastelijck op Gods woordt betrout een versmader is van Christo, een verwerper van zijn genade, ende een uytblusscher des geests. So vastelijc als sulckx al moet volghen uyt dese Catechismo Calvini, so sekerlijck weet ick sulckx valsch ende onwaerachtich te wesen ende opentlijck strijdich, niet alleen tegen die H. Schriftuere, maer oock teghen Calvijns eygen woorden selve op ander plaetsen: die schrijft in syne brieven also. Nu vraghe ick, of het woordt ⁺ Godes door sijn eyghen kracht ghenoechsaem is ter salicheydt, dan of het noch erghens hulpe moet ontleenen, daer des woords gebreck mede vervult of sijn swackheydt ghesterckt wordt? werdt die beloftenisse (Genes. 17. 7.) van selfs niet krachtich genoech gelooft te zijn, so en sal niet alleen die kracht Godes, maer oock die gratie ende waerheyd aen't uyterlijcke teecken ghevonden worden. Die selve Calvijn schrijft

+ Fol. 726

+ Fol. 727

+ ongeschictheyt uyter Predicanten leere nootlijck volgende.

+ Epist. 229

[p. fol. ccc xxxvir]

ende waerheyt aen't uyterlijcke teken gebonden worden. Die selve Calvijn schrijft noch erghens wel uytdruckelijck, dat die Sacramenten inne sijn ghestelt, niet voor den ⁺ volmaeckten, maer voor den swacken. Ende noch: Die en breeckt die Ceremonien niet, die hebbende die vrucht of wesen van dien, die⁺ schaduwen laet varen. Dat schrijft alles Calvijn.

+ Insti. xviij. 41.

+ Harmo. Mat. 5. 19

F.

Wt alle 'twelck ick te recht besluyte, qualijck by den Predicanten gheseydt te sijn, dat⁺ die ontberinghe (der Sacramenten) niet anders aengesien en can worden, dan voor een verachtinghe der Sacramenten. Ghemerckt ick hier bewesen hebbe, dat niet alleen een swacke, maer oock een stercke in den gelove, wetende waer't rechte gebruyck der Sacramenten is te becomen, het gebruyck der selven mach verlaten (immers d'een voor een tijt, maer d'ander wel altijt, so vele hem selfs aengaet) sonder daer aen te misdoen. Is dit nu sulcx? Wat sal't dan noch eerst sijn met de ghene die noch onseker sijn, waer sy het rechte ghebruyck der Sacramenten sullen becomen? Sullen dese niet wettelijck ontschuldight sijn int ontberen van de Sacramenten aen welcker rechte gebruyck zy noch twijfelen waer sulcx is, die noch twijfelt wat ghemeente van al die teghenwoordighe gemeenten die ware Kercke zy. Want dese Predicanten stellen selve het rechte ghebruyck der Sacramenten tot een van de hooft-mercktekens vande ware Kercke. Nu en behooren dese Predicanten noch my, noch anderen gheensins te beschuldighen, om dat wy niet en geloven dat by henluyden die ware kercke Christi is, maer alleen hem selve. Hem selve segghe ick, moeten zy sulcx wijten, als die daer versuymen te bewijsen, dat haer Kercke die ware sichtbare Kercke soude wesen. Dit bekennen zy self by henluyden noch niet⁺ ghedaen te sijn. Dit behoorde voor al gedaen te sijn geweest: Ende dit te doen sal henluyden meerder swarigheydt inne brenghen, dan zy mogelijck noch selve dencken.

+ Pa. 56. 17

+ Pag. 71. 3

G.

Nadien dan ick, ende veele meer anderen noch gheensins wettelijck en connen of moghen geloven dat der Gereformeerden kercke die waere Kercke Godes zy, daer die Sacramenten recht ende ordentlijck na sijnen H. gebode werden gebruyckt: soo en moghen wy oock gheensins wettelijck geacht worden voor verachters van alle uytwendighe exercitie van Religie. Maer wel voor luyden die so hoogh-wichtige saken niet en connen blindelijc toestemmen eer ende voor wy sulcx vastelijck ende claer bewesen te sijn mercken, uyt wel ingevoerde Sproken der Godlijcker Schrifturen. Welcke mijne meyninghe ooc opentlijc wert bevestigt uyt dese navolgende ⁺eygen woorden Calvini: Indien int achterwegen laten van't teecken (hy spreeckt vande Doope die het minste niet en is der Sacramenten) geen traegheyt, gheen verachtinge, noch gheen versuymenisse en is, so sijn wy veyligh van allen pericule. Daeromme ist vele heyliger, dat wy die instellinghe Godes die eerbiedinge bewijsen, dat wy die Sacramenten niet ergens anders en begheeren, dan daer Godt die heeft ghestelt. Alsmen die van de Kercke niet en mach ontfanghen, so en is aen den Sacramenten die gratie Gods sulcx niet gebonden, of wy en mogen die door't gelove uyten woorde verwerven. Dat sijn Calvijns woorden. Daer teghen mogen sich dese Delfsche Predicanten leggen, so't haer ghelieft, ende laten my met mijn briefken eens in ruste.

+ Insti. xviij 71

I I J.
Vande Leere, of a Hypocrijten ghesont sijn in de Leere, of b haer Leere vruchtbaer is, oftmen aen de waere Leere die sienlijcke kercke mach c kennen, ende of daer toe behoeft d volmaecte dan stuckelijcke e kennisse.
A.

VAn de Sacramenten hebbe ick na nootdruft ghehandelt, van de welcke ick nu come opte leere, het tweede merckteken van de Kercke, so die Predicanten leeren. Die leeren in dit Boecxken dat het wel sal⁺ gheschieden, dat sommighe menschen sonder ware bekeeringe ende gheloove, in Godts woordt wel besocht ende verstandigh sijn, ende vande principaelste stucken der leere een goedt ende schrift-matigh ghevoelen hebben sullen, alsoo ooc datse bequaem sullen wesen om anderen te leeren, gelijck het niet te twijlen en is, of tot allen tyden sijns selfs onder den Dienaren der sichtbare Kercke wel Hypocrijten geweest, die daeromme niet hebben gelaten gesont in der leere te sijn. Dat sijn die woorden deser Predicanten. Die meynen mogelijck niet die hare woorden gesont inder leere: Den naeckten text vander Schrifturen int hooft te hebben: Ende ick en sal henluyden daer in niet meer teghen spreken dan het zitten der Phariseen opten stoel Moysi, ⁺ 'twelck zy selve meest al uytlegghen voor het predicken van de naeckte Schriften Moysi, ⁺ insgelijcx dat eenighen ten tijden Pauli het woort Christi ghestolen hebbende van haren naesten Christum (die sy selfs in der waerheyt niet en kenden) predickten. Maer meynen zy daer mede die uytlegginghe vande H. Schrift, ende niet die H. Schrift selve: Soo sijn die Predicanten ende ick hier malcander plat teghen. Dit achte ick dat sy ghevraeght sijnde, meynen mette leere. Want anders soo hadden die Ro. Catholijcken, die Confessionisten, die Doperen, ooc alle Secten (uytgenomen de Libertijnen verwerpers vande H. schrift) die ware leere. Immers soo en waer onder alle dese geen twist altoos om de ware leere. Gemerckt dese alt'samen die H. schrift hebben, ende in allen stucken gheloven waerachigh te wesen. So neem icx nu, ende dat uyt dese gheseyde oorsaken, met vele meer anderen (hier te langhe) dat die Predicanten alhier meynen met dat woordeken leere, niet die naeckte texten der H. schrifturen, maer henluyder duydingen oft uytlegginghen der selver. Na dese sinne dat woort leere daer genomen, houde ick dat dese Predicanten hier leeren teghen die waerheydt der Godtlijcker Schrifturen, 'twelc ick doe blijcken aldus.

+ Pag. 19. 4

+ Ier. 32. 30

+ Leere ende H. Schrift sijn twee.

[p. fol. ccc xxxviv]

B.

Wie Gode niet en behaeght, die en mach niet bequaem sijn om te doen dat Gode behaeghlijck is, ende namentlijck om anderen sijn woort te verkondighen. Wie geen gelove en heeft, en mach Gode niet behaghen, ende ⁺ mitsdien om dat behaeghlijcke werck van anderen Godes woort te verkondigen, geensins bequaem sijn. So en moghen dan sulcke ongelovighe Predicanten niet bequaem sijn (so die Predicanten qualijc segghen) om anderen te leeren.

⁺ Wiens ziele selve niet oprecht en is in sich selve, en mach niemandt anders ziele te recht aenwijsen. De ziele des onghelovighen en is niet oprecht in haer selve, soude die dan eens anders ziele recht moghen aenwijsen?

Sonder waerheyt in sijnen monde te hebben, en mach niemandt bequaem sijn om anderen waerheyt te leeren. Inder ^a Godtlosen mondt (so alle Hypocrijten sijn) en is gheen waerheyt, maer ^b bedrogh ende boosheydt ende ^c loghen. So en mach dan oock gheen Hypocrijt bequaem sijn om anderen te leeren.

Gelijck niemant bequaem is om wettelijc Burgemeester te wesen in eenige stadt, in de welcke hy noch gheen Burgher en is: alsoo en mach niemant bequaem sijn om wettelijc te leeren inde Kercke Gods, die gheen Litmaet, swijge een geroepen dienaer is inde K. Gods. Geen Hypocrijt is een waer Litmaet ⁺ inde sienlijcke of onsienlijcke kerc Gods. So en mach dan gheen Hypocrijt bequaem sijn om wettelijck te leeren inde Kercke Godes. Immers sodanighe sijn te vlieden, ende niet te hooren.

Want het sijn al Hypocrijten die daer hebben een schijn der Godtvruchtigheydt, ende desselvens kracht nochtans versaken. Sodanighe ghebiet d'Apostel te mijden, dats verde ⁺ van datmen haer predicatien soude horen. Moetmense niet hooren predicken, hoe mogen zy bequaem sijn om anderen te leeren?

Seyt oock de Heere self niet tot sulck Hypocrijtelijck adderen geslacht, hoe soudet ghy die quaet sijt goet moghen spreken? Soo en moghen oock die Hypocrijten niet bequaem sijn om anderen te leeren, dat is wat goedts te spreken?

+ Heb. 11. 6

+ Aba. 1. 4.

a Psal. 5. 10.

b Psal. 35. 4.

c Isaia. 59

+ Pag. 8. 33.

+ 2 Tim. 3. 5

C.

Salmen dan desen Predicanten hier tegen den Propheet, tegen den Apostel, jae teghen Christum opentlijcken leerende, boven die geloven? Dat waer openbare dolheydt, te meer noch, gemercktmen dan dese Predicanten soude moeten geloven in een selve boeck, 't een tegen 't ander sprekende. Want zy luyden uyten Apostel Petro selve voorthalen een ⁺ sproke (2. Pet. 1. 9) opentlijck met brengende, dat die geen deuchde, geen gelove, &c. en heeft. blindt is, ende metter handt tastet na den wegh. So moeten die Predicanten immers bekennen, dat een Hypocrijt geen deughde en heeft, immers zy seggen self van sulcken die geen gelove en heeft, als hier oock d'Apostel spreeckt. Sullen dan die Predicanten oock mogen ontkennen dat sulck ongelovige ende Hypocrijt blindt is, ende metter hant tastet na den wegh? Neen zy voorwaer, in geender wijsen. Wat is nu anderen te leeren, dan te leyden den rechten wegh tot Godewaert? Sodanigen blinden seggen zy daer bequaem toe te wesen. So maken zy blinde leytsluyden in haere Kercke. Sijn zy dan niet selfs moetwillens blindt, die sodanigen blinden de handt bieden, om sich daer af te doen leden? Wat machmer anders uyt wachten, dan dat sy t'samen vallen in Verderflijcheyts grachten?

+ Pag. 32. 13

D.

Eyntlijck om (met overslaginge van hondert dergelijcke bewijs-redenen) noch maer een te verhalen, ende so hier af te gaen tot d'andere stucken: So sijn onlochbaer Christi ⁺clare woorden, houdende dat die Phariseen inwendigh sijn vol onreynigheyt. Onlochbaer sijn mede Pauli naeckte woorden, dat den onreynen niet altoos reyn en is. Moet dan ooc hare leeringe ofte uytlegginge ⁺die zy doen opte H. Schrift, niet onreyn, vuyl ende besmet wesen? zijn dan die Hypocrijten onreyn inde leere, hoe moghen zy gesont sijn inder leere? Dit segghen nochtans die Predicanten. Of soude een gesonde ende een onsuyvere leere wel een selve leere sijn? Dat sullen zy niet seggen. Laet henluyden dan oock niet meer seggen: Dat die Hypocrijten niet en laten gesont inde leere te sijn, so zy naecktelijck seggen tegen die naeckte waerheyt der Godlijcker schrifturen. Want zy also spreeckende oock opentlijck hem selve wederspreken, daer sy met waerheyt uyten Apostel Petri seggen, dat die onghelovighen blint sijn, ende wederom met onwaerheyt uyt haer selve duncken, dat die onghelovighen bequaem sijn om anderen te leeren, dat is om recht te leden, 't welck sonder gesich onmogelijc is te doen.

+ Mat. 23. 25.

+ Tit. 1. 15

E.

Het tweede stuck belanghende die leere by my hier voortgestelt was, of der Hypocrijten leere ooc vruchtbaer mach sijn. Hier toe ⁺ segghen dese voorstanders der Hypocrijten expresselijc ja. Ick segge daer opentlijck neen toe. Dit mijn neen seggen, blijckt meer dan genoegh uyt het gene voorseyt is. Gemerckt niemant onbequaem sijnde tot eenighe sake (als een blinde tot anderen te leden) yet vruchtbaerlijcx daer inne mach uytrichten. Niemant onberoepen sijnde en mach vruchtbaere dienste doen in den huyse Godes. Immers die en mogen geen vrucht doen met leeren, die men schuldigh is niet te hooren, maer te vlieden. Of soude het verleyden een vruchtbaer werck sijn? Daer toe alleen sijn sulcke blinde schijndeughden bequaem.

+ Pa. 19. 13.

F.

Maer wat soude sulcke letterlijcke kennisse der Hypocrijten vruchtbaer sijn? Die kennisse ⁺deser Hypocrijten segghen dese Predicanten selve letterlijc te wesen. Dese noemen zy Predicanten ooc selve onvruchtbaer. Laet dese predicanten bewijsen dat vruchtbaer syn ⁺ ende niet vruchtbaer sijn t'samen een ding is ende teffens in een selve dingh mach bestaen, ⁺ dat is, dat wit ende swart, heet ende kout, nat ende droogh al een ding is, ende teffens in een ding mogen bestaen. Of laet henluyden die waerheyt belijden daer in, dat zy boven haer verstant, ende teghen die waerheyt, ja plat tegen hen selve hier 't eene tegen 't ander opentlijcken hebben gheschreven.

+ Predicanten haer self plat contrary

+ Pa. 29. 29. 36, 6.

+ Pag. 3. 1. 29. 36.

[p. fol. ccc xxxviir]

G.

Nopende nu 'tgheschille aen de ware leere die zienlijcke Kercke sekerlijck mach kennen, 'twelck t derde stuck was, daer op segghen die Predicanten ja, maer ick neen. Henluyder bewijs is voorneemlijck, dat soo wat Christus in de sichtbaere kercke heeft in gestelt omme daer te blyven. Daer by moetmen die ware Kercke onderscheyden, ende kennen die Predicatie ende 't ghebruyck der Sacramenten heeft Christus inghestelt sijn waere Kercke om daer te blijven. Daer uyt dan volght datmen daer by de waere kercke moet onderscheyden ende kennen. Hier tegen segge ic datmen met d'eene onsekerheyt d'ander niet seker en can bewijsen. Om die waere Predicatie is nu by allen Kercken ende Ghemeenten sulck gheschille, overmits elck seydt die by hem te wesen, dat het niet minder onseker is, by wat kercke of gemeente die ware predicatie is, dan welck die waere kercke is. Dus en mach die ware predicatie, overmits het noch duyster ende meest elck onbekent is, waer die is, oock niet altoos verclaeren noch versekeren waer die ware kerck is.

Boven dien en macht gheen seker merckteken eens dincx wesen, 't welck nu van, ende dan by het ding is. Die ware Predicatie, ja oock het rechte ghebruyck der Sacramenten is dickmael niet by die uyterlijcke ware kercke. Dus en moghen die niet wesen seeckere mercktekens van de waere sienlijcke Kercke. Die Gereformeerden stellen selfs die Dope ⁺ gekomen te sijn inde plaetse van de besnijdenisse. Dese en was inde Israelitsche Kercke niet in veertigh Jaren tijts. Was Israel daeromme niet een ware kercke Godes? Also mede mach die in de kercken deser tyden geen meerder merckteken der selver sijn, dan het ⁺lesen des wetboecx (ten minsten om 't sevende Jaer) was by de kercke der Joden. Daer en was het wet-boeck als verlooren gheweest sijnde, in lange Jaren niet gelesen gheweest. Des niet te min was die Kercke noch al een ⁺uyterlijcke kercke Godes, somens nu noemt. Nochtans soude yemant van gevoelen sijnde geweest als dese Predicanten sijn, dat die leere ende Sacramenten sekere merck-tekenen sijn vande ware sienlijcke kercke, die besnijdenisse inde woestijne niet ziende by Israel, noch die lesinge des wetboeckx by den Joden, hebben moeten oordelen dat die selve doe gheen ware Kercken Godes en waren. Ende soude mitsdien door dese merck-tekenen bedroghen sijn geweest. So en mogent dan geen ware merctekenen wesen, die bedrieghlijck sijnde, yemand en mogen bedrieghen.

+ Iosu. 5. 6

+ Deut. 31. 10. 11. 12

+ 4 Reg. 22 13.

J.

Hier by sal ick noch met goeden voeghe segghen, datmens voor geen merck-tekenen der Kercken en mach houden, die vanden Heere Christo, nochte van sijnen Apostelen daer voor niet en sijn gestelt. Die Predicanten en moghen metter H. Schrift niet bewijsen, dat Christus of sijne Apostelen die reyne leere of het rechte gebruyck der Sacramenten in, tot merck-teken van de waere Kercke hebben ghestelt. So en machmens dan oock voor gheen merckteeckenen van der Kercken aennemen.

Maer ter contrarien moetmens voor een waerachtigh merckteken houden vande ware Kercke Christi, 't ghene Christus ende sijne Apostelen ons ghestelt tot een merckteken vande ware Jongheren Christi. Gemerckt alle sulcke ware Lidtmaten sijn van de ware Kercke Christi. Wat sijn dit voor mercktekenen? Niet Offerhande, maer barmhertigheyt⁺ aen den Naesten. Dese sullen inne gaen in den rijcke Godes. Dit sijnse die lief ghehadt hebben haren even naesten, ende daer mede betoont dat zy Gode oock lief hadden. Daer aen seyt Christus selve wel expresselijc sullen zy alle weten dat ghy mijne Jongers sijt, ist dat ghy malcanderen liefhebt. Is dat niet een merck-teken ghestelt? Hoe moght de Heer claerlijcker uytdrucken, dat hy de liefde stelt tot een kenteken van sijne Jongheren? Dit sijn immers die ware Litmaten Christi, inde welcke het gantsche lichame Christi ofte Kercke is bestaende.

+ Mat. 24. 34. 35. 1 Joan. 4. 20. 21 Ioa. 13, 35

K.

Yemant brenge een eenige sproke voort uyt die gantsche Evangelische Schriften, daer, of Christus of sijn Apostelen, die reyne leere ofte het rechte ghebruyck der Sacramenten ghestelt hebben tot mercktekenen vande lidtmaten ofte Kercke Christi. Dat en vermach niemant. Ist dan al wel voeghlijc voor dese Predicanten dat zy ons merck-tekenen van de Kercke voor stellen die de H. Schrift niet en stelt, ende dat zy dat merckteken niet en stellen, dat ons de Heere ende sijne Apostelen stellen? Wat doet oock anders Paulus daer ⁺ hy boven alle andere dinghen mede die liefde sulcx beschrijft, datmen licht seyt, dat hy haer alleen stelt tot een waerachtighe ende kenbare Levereye van alle lidtmaten Christi, ende mitsdien vande Kercke? Wat overvloediger menighte van schriftuerlijcke getuychnissen ick hier meer soude mogen by voegen, so my die eenighe clare woorden Christi met de gantsche sinne der H. Schriftueren over een stemmende niet ghenoegh en waren, can yegelijc licht mercken, die maer eens met aendacht het nieuwe Testament heeft doorlesen. Maer want die woorden Christi soo claer sijn, ooc so eyghentlijck hier toe dienen datse niemandt en mach wederspreecken, als oock mede die woorden Pauli: Laet icx genoegh sijn by die twee so onwraeckbare ende heerlijcke getuyghen Godes. Doch heb ick hier by noch willen stellen eenige tuygnissen van soodanighe Luyden, die by veele onwijse menschen, haest gheen mindere ghelove en hebben dan by nae de H. Schrifture selve. Immers die sodanighen aensien hebben, dat dese Predicanten al seer ongaerne die selve voor onwaere tuyghen souden willen bekent laten worden.

+ 1 Co. 13.

L.

Onder dese is oock Augustinus, die daer seyt alsoo: Het is dan alleen die liefde die daer ⁺onderscheydt maeckt tusschen Godes ende des Duyvels Kinderen. Sy moghen sich wel altsamen tekenen metten kruyce Christi, zy moghen altsamen antwoorden, Amen, zy mogen altsamen singen Alleluya, zy moghen alle gedoopt worden, alle in de Kercke comen ende alle bidden, so en werden nochtans Godes Kinderen van des Duyvels Kinderen niet onderscheyden, dan door de liefde.

+ Expositio in Epist. Ioa. tract. 5.

[p. fol. ccc xxxviiv]

M.

Calvijn desen authoor ja Christum hier in na volgende schrijft in zijn Harmonie opt 10. verset vant 3. Cap. dat die liefde het sekerste merckteken is, om te kennen die ware boetvaerdighe menschen in sodanighe leden bestaet het lichaem vander menschen die selve oock gloserende op die vermelde woorden Christi: daer aen sullen sy alle weten ghy myn Jongeren zijt, seyt also: als of hy seyde, ghy⁺ en sult niet alleenlijc weten dat ghy mijn jongers zijt: maer uwe belijdinge sal by de anderen geapprobeert wesen. Na dien het alsoo is dat Christus door dit merckteecken den zijnen onderscheyt vande anderen, so arbeyden sy te vergeefs, die de liefde achterlatende nieuwe ende versierde diensten aennemen. Siet doch Leser van wie Calvijn hier spreeckt. Te weten vande ghene die dit ware merckteken, daer mede Christus selve den zijnen vande anderen onderscheyt (soo Calvijn hier oock selve seyt) achterlatende andere mercktekenen stellen. Soude dat niet wel zijn oock dese ⁺Predicanten? Wilmen noch meer derghelijcke tuychnisse tegen henluyden uyt Calvino? Men lese zyne Institutien, daer schrijft hy dat die ghehoorsaemheyt des eersten Tafels meest stout inde affecten des herten of in Ceremonien. Die affecten des herten en bleeck niet voor den ooghen. Die hypocrijten waren stadelijc onledigh inden Ceremonien. Maer die wercken der liefden zyn sodanigh, ⁺dat wy gewisse rechtvaerdigheyt daer mede betuygen.

Ende noch op een ander plaetse daer en is niet daer door wy Gode meer gelijck worden dan malcanderen wel te doen. Somma Christus verclaert dat dit sal zijn een mercteken van onse kintschap, is dat wy lief doen oock den quaden, ende den ghenen die des onwaerdigh zyn.

+ Comment. Ioa. 13. 35

+ Insti. iij. 82

+ Harmo. matt. 5. 45

N.

Dat ende meer anders sulckdanich schrijft Calvijn: vande sekerste mercktekenen der kinderen Gods, welcke ware leden zijn van de kercke, ende dit alles wel over een stemmende metten woorden Christi, daer op hy sulcx gloseert. Of hy nu schoon ergens hem selven hier inne onghelijck zijnde (so hy in velen anderen stucken oock is) selfs andere mercktekenen stelt vande Christenen ende kercke, ende dat uyt zijn eygen goetduncken, sonder eenighe klare tuychnisse vande H. Schriftuere: soo en mach sulck zijn seggen niet anders betoonen, dan dat hy mede een mensche was die doolen mochte, oock gedoolt, ja teghen hem selve gheschreven heeft: welck zijn schrifteloos schrijven verdwijnen moet voor zijn eygen ander schrijven metten onbuygelijcken Regel der Godlijcker schrifturen over een stemmende, ende achte dit hier mede genoech tot bewijs dat dese Predicanten qualijck daer aen doen, dat sy tot een merckteecken vande Kercke stellen, 't gene Christus noch zijne Apostelen niet en hebben gesteldt, ende het rechte merckteken by den Heere ende sijnen jongeren gestelt zijnde, niet en stellen, ja dat noch erger is, wederspreken.

O.

Het vierde ende laetste stuck alhier was vande kennisse vande leere, daer by men die Kercke soude moghen kennen voor die ware Kercke. Te weten of sulcke kennisse vande leere behoeft te zijn volkomen, dan alleen van eenige voorneemste hooftstucken. Opt eerste ⁺ seggen dese Predicanten neen, vragende: sal men dan niet eer konnen oordeelen vande ware sichtbare Kercke, eer datmen tot die volmaecktheyt gecomen is: salt wel lange aenlopen, eer men hem tot die gemeynschap der selver sal begheven. Hier ben ick eens met dese Predicanten, die daeromme my (noyt van ander gevoelen geweest zijnde) onrecht doen, daer inne dat sy my opdichten tweemalen aen malcanderen, als of ick sulcke volmaeckte kennisse alder dingen heyschte vande ⁺ genen die recht vande ware kercke sullen oordeelen. Gemerckt ick noyt gelooft en hebbe, oock alsnoch niet en gheloove dat een natuerlijck geboren mensche alle dingen mach weten. Doch dit weten sy selve wel daerom sy haer selfs wat beter bedenckende daer na 'tgene sy hier also stoutelijck my opgedicht hadden wat behendigher uyt spreken, doch met sulcken wijse, dat de leser henluyden segghen geloovende, niet anders en mach vermoeden dan dat sulcx mijn meyninghe sy, 'twelc nochtans desen Predicanten selve wel anders bekent is. Hy sal misschien seggen (seggen sy) etc. meynt hy (segghen sy) sulck een kennisse ⁺ daer door een mensche sekerlijck can oordeelen van alle punten der leere, die hem souden ⁺

mogen voor komen ende tot alles soude connen segghen, dats recht, dats onrecht: wanneer sal yemant tot sodanighe kennisse ghekomen wesen? volcht: die gene dan, die aller ⁺ leeringen sekerlijck sal oordeelen, moet oock neerstelijck veel ende lange die gantsche Bybelsche schrift ondersocht hebben, want het oordeel moet daer uyt gheschieden. Heeft een mensche niet schier zijn levendage werck hier aen? het eyscht voorwaer gheen kleyne tijdt noch slechte moeyte. Want daer nauwelijck een punt der leere is dat niet van yemant bestreden wert. Wie siet niet wat een cleynen bescheyt dat dit is, datmen daer na soude moeten wachten, eermen hem tot die ware sichtbare kercke begave?

+ Pag. 17. l. 8.

+ Pag. 17. l. 32. ende Pag. 18. l. 25.

+ Pag. 38. l. 33.

+ Pag. 39. l. 2.

+ Pag. 39. l. 18.

P.

Hier siedy al mede noch mannen u vlijt, om met u selfs ghedichte volmaecktheyt van kennisse (rechts of ick die eyschte) my hatelijck by den menschen te maken: 't welck oft oprechtelijck is gehandelt, sal u medetuyge elc u selfs af beschuldigen of ontschuldigen. Maer na dien ghyluyden hier self so groote swarigheydt maect om van allen stucken der leere een recht verstant te hebben: ist dan niet wonder dat ghyl. strecken, sulcke menschelijcke dolinge niet wat goedertierelijcker en gedoocht in uwen swacken medebroeder? soudet ghy wel also stracx om te feylen, laet het ons al voor sulcx achten, alst mogelijc niet en is, in saken geen articulen des geloofs wesende, gehandelt willen worden, als ghyluyden hem handelt? Wat geldet neen? Maer dit overgeslaghen zijnde, soo verklare ic nu mijn meyninge al over lange jaren geweest te zijn ende nu noch te wesen, datmen om vande ware leere te oordeelen niet en moet wachten na sodanigen volmaecten kennisse alder dinghen, datmen nergens inne en soude mogen missen. Also zijn wijt eens in dit eerste stuck.

[p. fol. ccc xxxviiir]

Q.

Het ander stuck in desen was of om recht vande ware leere te oordeelen, genoech waer, datmen kennisse hebbe alleen van eenighe voornaemste hooft-stucken van de Leere?⁺ Dese stucken stelt ghyluyden in uwen raedt of antwoorde die ghy eenvuldigh noemt, als: fundamentale articulen der Christelijcker religien. Te weten, van Gode, vande verdorventheyt des menschen, vande persone ende officie Christi, van den ghelove ende bekeeringhe des menschen, ende van den H. Sacramenten. V hooft-leeraer Beza noemt⁺ voor hooft-stucken van uwe religie te wesen, die eerste state des menschen, van desselvens val, vande blintheyt des menschelijcken ghemoets, vande bedervinghe des willens, van de schulde, vande zonde, van de vrye wille, vande verholentheydt des Drievuldicheyts van de twee naturen in Christo, vande eenige Hypostasi of selfstendigheydt, van't Ampt Christi, vande imputative gherechtigheydt, van de oorsaecken des gheloofs, ende andere ⁺meer. Ende wondert my dat hy daer heeft vergeten te stellen van de eeuwige predestinatie Gods: ghemerckt hy die noemt te sijn het eenighe fundament onses saligheyts: 'twelck ick altijt gelooft hebbe te wesen Christus, die wat anders is dan de predestinatie.

+ Articulen ter saligheyt nodig om te geloven. pag. 34. 3. 20.

+ Responsio ad defensiones in 2. Timo. 3. 16. Omnis scriptura.

+ In Titulo libri ad Sycophantarum, &c 1. Cor. 3. 11.

R.

In dese u luyder ende Beze meyningen beken ick rondelijc my niet met u Luyden over een te stemmen: also ick dese uwe antwoorde, raedt, oft gront so onseker ende ongrondigh moet achten: Dat dien volgens die menschen of seer lancksaem, of blindeling, van de leere souden mogen oordelen. Dat ick segghe van seer lancksaem, sullen zy my alle toestemmen die alleenlijck ghemerckt hebben wat ontallijcke boecken geschreven sijn, niet alleen tusschen de Gereformeerden ende Catholijcken, maer oock tusschen de Gereformeerden ende Confessionisten. Want die Leeraers so van d'een als van d'ander zijde, hebben die moeyten van't schrijven niet ter handen genomen, ende sulcx doen drucken, sonder verstaen, of ghewaent te hebben ten minsten, dat sulcke hare schriften nut ende noodtlijck waren om te comen tot ware kennisse vande Sacramenten. Sal oock yemant van eenige saken wel oordelen, hy moet die partyen aen beyden horen of lesen, ende haer meyninghe verstaen. Hoe swaerlijck nu dese diepe sake te verstaen is, weten vele menschen, ja predicanten, aen wedersijden wel.

S.

Maer wat segge ick vant volc, of vande predicanten? Calvijn selve, so hoogh-gheleerden man, leeraer der leeraren, ja die groote Calvijn, so Beza hem noemt, bekent selve dat hy dese sake vant Nachtmael niet en verstaet. Ick meyn die saecke daer 't geschille voornemelijck om is, te weten die maniere vande tegenwoordigheyt des lichaems Christi int sacrament. Vraeght my hier yemant af (seydt⁺ Calvijn) ick sal my niet schamen te belijden dat dese verholentheyt te hooghe is, dan dat icx met mijn verstandt begrijpen, of met woorden uytspreken soude konnnen. Daer is dan een stuck onder deser Predicanten fundamentale articulen, datmen moet bekennen so swaer ende lancksaem om te verstaen, dat zo geleerden ende hoogh-gaefden meester (als dese self hem houden) nu al over lange jaren vele boecken geschreven hebbende, dat noch niet en conde verstaen nae sijn eyghen openbaer belijden. Salmen dan hier geloven, dat Jan alleman ende het ongeleerde hantwercx volck lichtelijc sal comen tot waerheyts kennisse van dien? Of salmen hier oock den predicanten ⁺ niet moghen met goeden voege vragen: Wanneer sal doch yemant tot sodanighe kennisse ghekomen wesen? heeft een mensche ⁺ oock niet wel al sijn levedaghe weck daer aen? Sal't dan ooc niet lange aenloopen eermen hem totte ghemeenschap sal begheven?⁺ Dat's dan geen cleyne swarigheyt geleghen int wel verstaen van een stuck der leere alleenlijck.

+ Insti. xviij. 30.

+ Pag. 39. l. 6.

+ Pag. 39. l. 21.

+ Pa. 17. 10

T.

Wat swarigheyt ooc gelegen is int wel verstaen vant stuck der erf-zonden, sietmen licht by den Catholijcken, daer zy segghen aldus: ⁺ Ende hier inne is een groote verholentheydt des geloofs, het menschelijcke ende Engelsch verstant te boven gaende, ende ooc een onbegrypelijck ende streng oordeel Gods, dat wy overmidts ons vader (Adams) sonde, niet alleen berooft worden vande goeden, die wy uytte successe ende voortteelinge souden hebben genoten, maer ooc dat wy sijn Godlosigheyt deelachtigh worden, daer door wy in ons selfs voor Gode schuldigh ende gruwelijck worden door die Vaderlijcke Godlosicheyt in ons ghestort wesende ende blyvende, tot dat sulcx inden Dope door't bloet Christi af wert ghewasschen, dat gaet het verstandt van alle Creaturen te boven, &c.

+ Explicationis articulorum &c. Ruard Tappart Tom. 1. Fol. 66:

V.

Datter oock groote swaricheyt is gelegen int wel verstaen, ende wat ontallijcke menighte van boecken geschreven sijn gheweest vande vrye wille, van de predestinatie, vande twee naturen in Christo, ende van de Drievuldicheyts verholentheyt (so Beza dat noemt ja oock het eenige fundament vande Religie) daer af Augustinus alleen meer dan vijftien boecken heeft gheschreven, en meyne ick niet dat menschen yet gelesen hebbende, eenigsins ⁺ verholen mach wesen. Daer door oock elck der selver licht sal connen verstaen, dat ick dese Predicanten met seer groote redenen sal mogen vragen, of een Mensche al schoon anders niet te doen hebbende in sijn leven wel sal mogen doorlesen alle die Boecken op het minste der voorsz. stucken by henluyden fundamentale ofte hooft-saken van de leere ghenoemt wesende, beneven het ondersoecken noch vande H. Schriftuere, sonder welcke proef-steen zy oock self niet en willen toe gestemt hebben? Ick meyn oock datmen my sal antwoorden Neen. Mach dit niet sijn van een stuck, hoe veel te min van alle dese fundamentale stucken? Nochtans seggen zy die kennisse van dien noodigh te wesen om te ⁺ oordeelen vande leere. Wie siet niet (mach ick hier seggen met deser predicanten eygen woorden) wat een cleynen bescheyt dat dit is datmen daer nae soude moeten wachten, eermen hem tot die ware sichtbare Kercke begave?

+ Traicte de lautorite &c. Fol. 140.

+ Pag. 39. 27.

[p. fol. ccc xxxviiiv]

V.

Hier sullen moghelijck dese Predicanten antwoorden dat het onnoodigh is, dat elck mensch volcomen kennisse hebbe van elck der voorsz. fundamentale stucken. Ja seker? wat grondt heeft henluyder leere ende raedt dan? Alsmen dan altijt noch in allen onseker ende sonder vaste grondt sal driftigh blijven moeten in hare leere: Salmen die niet met recht mogen noemen ongegrondt, ende haer raedt onseecker? Hoe verde sal sich die kennisse in elck mensche van elck deser Fundamentale stucken moeten strecken, eer hy van de leere sal moghen oordeelen? Is een achtendeel genoegh? Is een vierendeel genoegh? Of sal't die helft sijn? Maer die noch de kennisse van 'tgheheel niet en weet: hoe sal die sekerlijck moghen weten wanneer wy het achtendeel, een vierendeel of die helft daer af heeft. Dit onmogelijck. Ist dan al moghelijck dat yemant in desen eenige sekerheyt mach trecken uyt dese antwoorde ofte raedt der Predicanten?

W.

Of sullen zy hier mede, als in seer veele ander stucken. Die oude schoenen der R. Catholijcken by dese verworpen, weder aentreckende, ons aenwijsen tot het bescholden ende gelasterde Fidem implicitam, dat is tot een bewimpelt geloove? Dat waer mede geseyt: gelooft simpelijck alle wat wy segghen, al en verstady niet altoos daer af? Immers al waert oock niet alleen teghen reden, maer oock teghen die H. Schrifture, so behoordy ons die geleerde ende hoogh-verlichte luyden sijn, te geloven. Dit moet voorwaer sijn, of zy moeten een ander mate ende sekerder middel dan zy doen, voortbrengen: of zy moeten segghen dat niemant vande Volcke van de leere, of zy waerachtigh dan valsch is, en mach oordeelen. Dat waer geseyt tot allen menschen: Neemt sonder alle oordeel van ons leere, die selven aen, om dat wy segghen dat zy die reyne leere is. Maer so zy ons op sulcken bewimpelden blinden ende onverstandigen gelove wilden wijsen, so souden sy (als Beza seyt van anderen) weder oprechten de ⁺ leeringhe der Sorbonisten. Maer dat zy verde (seyt hy elwaerts) van de Christenen dat zy sulcken Rasernye souden toe-stemmen, maer dat zy die veel eer alt'samen verwerpen. Die gelovigen segge ick, die niet alleenlijck en gheloven, maer ooc verstaen't ghene dat zy geloven. Ende noch int selve boeck op een ander plaetse daer hy seyt also: Hy (de H. Geest) en wil niet alleen dat wy sijn eenvoudigh, maer oock voorsichtigh. Hy wil dat wy sijn Kinderen, ende dat in schalckheyt, maer niet in 't Verstandt. Hy wil dat wy gelooven, in sulcker voeghen dat wy verstaen 'tgene wy geloven, ende bereyt sijn van de hope die in ons is reden te geven allen den ghenen die't aen ons versoecken.

+ Tracte de l'autorite, Fol. 145. Ibid. Fol. 103. Men moet verstaen watmen gelooft. Ibid. Fol. 144.

X.

Daer sietmen meyne ick wel hoe vyandt op dit bewimpelt ende onverstandigh gelove is, Beza, die daer in wel naevolght synen meester Calvijn. Gemerckt dese dat scheldet ⁺voor een vernielinghe ende begravinghe des geloofs, daer hy seyt aldus: Maer die versieringe van'e bewimpelde geloof, en begraeft niet alleen, maer zy vernielt gantschelijck het ware gelove. Is dat ghelooven niet altoos te verstaen, als ghy maer u gevoelen gehoorsamelijck de Kercke onderwerpt? Niet in onwetenheyt maer in kennisse bestaet het gheloove, niet alleen van Gode, maer oock vande Godlijcke wille.

+ Instit. 7, 34

Y.

Wt het gene voorseydt is, blijckt nu claerlijck dat die ministeren ende ick te saemen daer inne eens sijn, dat om die ware leere te oordelen, niet van noode is kennisse van alle stucken der Religien niet uytgenomen. Daer blijckt mede dat die bysondere stucken byden Predicanten ende haeren hooft-leeraer fundamentale ofte hooft-stucken der leere genoemt, by den selven oock noodigh gheacht worden te verstaen om recht van de Leere te oordelen. Maer daer by is noch al mede gebleken dat die stucken oft meerdeel van dien by na onmogelijc schijnen (na der Predicanten eyghen wijse van bewijsen in dit haer boeck) om van't ghemeen volck te recht verstaen te worden. Nadien oock zy predicanten gheen mate en setten, noch en moghen setten, hoe verde elck der voorsz. Fundamentale of hooftstucken vande leere sal moeten verstaen wesen, voor ende al eer men rechtelijck vande leere mach oordeelen: Ende oock nadien zyluyden ons niet weder en willen voeren onder dat bewimpelde, onverstandighe, ja blinde gelove, by haer hooft-leeraren, in den Ro. Catholijcken gelastert: So moetmen uyt alle sulcx (onder verbeteringhe van wijser) soo noodlijck als vastelijck besluyten, dat hier niemant in sijnen leven te recht oordeelen en mach vande leere of die recht dan valsch zy: Ende volgens dien, dat die leere geensins en mach sijn een seecker ende waerachtigh kenteken of merck-teken van de waere Kercke: als wesende sodanighen verborghen sake, dat zy selve van niemande te recht en mach geoordeelt worden. Veel te min machmen noch na de kennisse van die onbekende Leere oordeelen vande Kercke Gods.

Z.

Alsoo vast als ick dit voorsz. mijn besluyt houde, so vast ghelove ick dat het den Predicanten seer mishaghen sal. Want hier mede ter neder vallen haer twee Hooft-pylaeren daer op het huys haerder Religien is steunende: Namentlijck het merckteken van haer Kercke, ende mitsdien oock die sichtbaerheyt van de selve. Daer af ick nu voorts wat wil segghen, om daer mede desen mijnen tweeden antwoorde te eynden. Des niet te min macht sijn dat ick by ghebreck van verstandt of van konste in dit mijn besluyten dole, het welck, indient de Predicanten mercken, sullen zy my nut sijn (of zy't schoon ter liefden van anderen, ende niet van my souden willen bestaen) indien zy rondelijck ende vastelijck sulcx bewijsen, sonder sulcke retorijckelijcke af-wijckinghen, Vragingen, ende uytweghen te ghebruycken, als zy meest doorgaens in dit boeck gebruycken.

[p. fol. ccc xxxixr]

Of die ware Kercke Christi sienlijck is dan niet.
A.

Ick hebbe hier naest voor die sienlijckheyt vande Kercke gheseyt te wesen een vande Hooft-pylaernen daer op het ghebou van der Reformeerder Religion is steunende. Van dese sienlijckheydt wil ick nu handelen ghenootsaeckt door het sterck drijven, by my ghemerckt in Doctor Danei, ende oock in deser Predicanten boecxken. Ende dit niet eygentlijck omme daer af te oordeelen, maer om die waerheydt van dien te ondersoecken: Wie verstant heeft die oordeele, ende berispe my in 'tghene hy verstaet by my in ghedoolt te sijn.

B.

Inden eersten vinde ick eenige spreucken inde H. Schrifture die openbare sienlijcheyt ⁺der kercken met haer schijnen te brenghen, als segghet die kercke, die stadt op een Bergh staende en mach niet verborghen wesen: dat die H. geest Bisschoppen hadde ghestelt om die Kercke gods te regheeren: Dat Paulus de Kercke godes hadde vervolght. Item, Paulus schrijft den kercken tot Corin. 1 Corint. 1. 2. Den Kercken tot Galat. Gal. 1. 2. Alle welcke ende meer andere plaetsen niet seer duysterlijcken schijnen te spreken van een sichtbare kercke. Wien soudemen anders aen geven des Broeders zonde? Wie soude anders vande Bisschoppen geregeert worden? Wien soudemen die brieven Pauli ghelevert hebben? Den ghenen diemen niet en mach zien?

+ Mt. 18. 17 Mt. 5. 15. Act. 20. 28. 1 Cor. 15

C

Daer tegen vindtmen weder niet weynig sproken inde H. Schrift, die gheen cleyn naedencken inne brenghen vande onsienlijckeydt ⁺ der kercken, als onse wandelinghe in den Hemele. Het Rijcke godes is binnen in u. U leven is verborghen met Christo in gode. Item, mijn rijcke en is van deser werelt niet. Oock het rijcke godes is rechtvaerdigheyt, vrede ende blijdtschap inden H. gheest. Ende elwaerts: ghetimmert tot een gheestelijck Huys, met seer veele andere dierghelijcke.

Alle welcke, ende meer andere strydigh schynende, maer nochtans inden gront eendrachtigh wesende sproken, soo luttel mijn voornemen is hier te verclaren ende te vereenighen, om vermydinge van mijn Schrifts grootheyt: als mogelijck veel is, boven mijn vermoghen om mijn Verstants cleynheyt. Daerom ick die den leser maer hebbe willen aenwysen, tot een naerder betrachtinghe deser saken, daer aen niet weynigh is geleghen. Ende kome nu op 't ghene in desen mijn opset is te handelen met dese Predicanten.

+ Phil. 3. 10 Luc. 17, 10 Col. 3. 3. Ioa. 18, 36 Ro. 14, 7. 1.Pet. 2. 5

D.

⁺ Die willende hier voor bewijsen datmen sonder ware of geestelijcke kennisse te hebben alleenlijck uyt een letterlijcke ende historiale kennisse wel mach verstaen welck die ware leere sy, argumenteren also: De leere die het merck-teken vande Kercke wesen sal, moet immers van sulcker aert ende natuere wesen als die Kercke selve. Nu is die Kercke van de welcke die questie hier is, ende diemen door die leere wil bekennen, sichtbaere ende uyterlijck, inde welcke so wel hypocrijten als rechtgelovighe sijn. So moet oock die leere, waer by datse gekent moet werden, uyterlijcke oft letterlijcke leere sijn, die gheschreven ende gepredickt can werden.

+ Pag. 35, 11

E.

Nu ist oock een ghemeen recht teghen een ander te gebruycken 'tghene die ander teghen desen ghebruyckt. Also sal hier wederomme dan yemant mogen van gelycken teghen den Predicanten argumenteren aldus:

Het lichaem Christi, van 'twelcke Christus het hooft sal wesen, moet immers van sulcker aert ende nature wesen, als het hooft Christus is. Dit hooft vanden lichame Christus is onsichtbaer voor alle lijflijcke ooghen der menschen hier opter aerden. So moet ooc het lichaem Christi, waer af Christus het hooft is, mede niet min voor aller menschen lijjlicke oogen hier opter aerden onsichtbaer sijn. Dats een, ende en comt niet qualijck over een met het artijckel des gheloofs van de Heylighe Kercke, ende van des Apostels beschryvinghe van des gheloofs nature, dat het is een bewijs van de dinghen diemen niet en ziet.

F.

Voorts mach yemandt met ghelijck recht argumenteren also: Soodanigh als die Coningh is, sodanigh ist Rijcke daer in die Coning heerschapt. Die Coning int rijcke daer af wy spreken, namentlijck Christus, 'twelc daer is die waere Kercke, is onsienlijck, soo volgt wel dat het Rijcke Christi, of sijn kercke mede onsienlijck is. Dat sulck besluyt vast is, en mach niet met reden ontkent worden, van de gene die sulcx tegen my gebruycken, te weten dese Predicanten. Die sullen oock (so icx houde) niet gaerne wederspreken haren hooft-leeraers Beza ende Calvijn. Van de welcke d'eerste in sijn annotatien hier op seyt datmen het rijcke Godes metten ooghe niet en can mercken, want het in uytwendighe dingen niet en bestaet. Ende d'ander namelijc Calvijn daer op harmoniserende, seyt aldus: ⁺ Want hy claerlijck wil segghen, dat zy seere dolen, die metten Vleeschelijcken ooghen het rijcke Godes soecken, het welcke gheensins is Vleeschelyck of Aerdsch, aenghesien dat het niet anders en is dan die inwendige ende geestelijcke vernieuwinge der zielen. Want uyt die natuere van dit rijcke, betoont hy datse verkeerdelijck doen, die herwerts ende gins zien, om dat waer nemen ende te mercken, aen eenige sichtbare kentekenen van dien want (soo hy boven gheseyt heeft) so behoort die weder oprechtinge vande Kercke, by gode belooft, ghesocht te worden van binnen, want al levendigh makende zyne uytverkorenen in een Hemelsche vernieuwinghe recht hy in henluyden op syn rijck.

Dat syn alt'samen die woorden Calvini ende Beza selve, soodanigh wesende, dat ick niet en meyne, so yemant met voordacht ende opset hadde willen segghen, datter geen sienlijcke Kercke en is op aerden, datmens claerder ende naeckter hadde konnen uytspreken.

+ Hermo. Luc. 17, 20

[p. fol. ccc xxxixv]

G.

⁺ Maer latende daer het seggen Calvini ende Bese, kome ick nu tot der predicanten eygen woorden in dit haer boec, ende eerst daer sy die sienlycke kercke deylen in twee deelen, namentlyck in ware geloovigen ende in Hypocryten. Dit zyn beyde menschen die men mach sien als menschen, maer niet als geloovigen ende hypocrijten. Datmen die ghelovigen als ghelovigen niet en mach sien of voor sulcx kennen betuycht d'Apostel, daer hy seyt ⁺ wie weet wat inden mensche is, dan des menschen gheest die in hem is? hier mede stemt over een Besa, dat het geloove, wiens woonplaetse ⁺ ende stoel int ghemoet is, door uyterlycke teyckenen niet heel ghekent mach worden ⁺ om der menschen Hypocrisie willen. Immers die Predicanten selve segghen in dit boeck, dat wy met onse ooghen het ware gheloove der uytvercorenen niet en moghen sien. Na dien nu die gheloovige soo wert genaemt na zyn ware gheloove, ende niemant sulck zyn gheloove en mach sien, soo en mach oock die geloovighe mensche niet als een geloovighe, maer wel als een mensche ghesien ⁺ worden. Want na den inwendigen mensche is zyn leven verborghen met Christo in Gode, ende so weynigh sichtbaer voor den oogen der hypocrijten ende godloosen, als Christus selve was, wiens goddelijcke weldaden in wonderlycke genesinge aen verscheyde crancken, ja in leventmakinghe van dooden, hem soo weynigh voor den sone godes hadde bekendt ghemaeckt voor sulcke luyden, dat sy hem schandelijcken als een quaetdoender ende ⁺ godslasteraer dooden, 'twelck sy nemmermeer en souden gedaen hebben, indien sy den Heere der glorien ghekent hadden, soo d'Apostel naecktelijck betuycht. Sulcx gheschiede mede, te weten het doden, aen syn lieve Apostolen welcker geloove oock heerlycke wonderdaden sich wel klaerlyck geopenbaert hadde, soo veele dat voor den vleeschelijcken ooghen mach gheschieden. Na dien nu die Christenen deser tyden in grootheyt van geloove ende heyligheyt den Apostelen niet te boven en gaen, immers niet ghelijc mogen zijn Christo ende die Apostelen, ja Christus selve door henluyder gheloove ende heerlijckheydt vande hypocrijten ende godloosen niet voor ware gheloovigen hebben moghen ghesienn noch gekent worden: so machmen wel vast besluyten dat die geloovigen deser tijden oock niet en moghen als geloovigen ghesien ⁺ ende bekent worden.

+ pag. 4. 19. * 3. 5. 21. * 14. 1.

+ 1. Cor.2. 11.

+ Episto. 20

+ Pa. 10. 10

+ Col. 3. 3.

+ 1. Cor. 2. 8

+ Rom. 2. 18

H.

Want die en is gheen Jode, diet alleenlijck int openbaer is, etc. Maer die is een Jode diet int verborgen der Herten is, ende die besnijdinghe des herten inden gheest, niet in de letter, is een besnijdinghe, welcx lof is niet ⁺ uyten menschen, maer by gode. Waerom niet uyten menschen? om dat sy inwendelyc daer dese dinghen zyn, niet konnen ghesien noch ghekent worden by den menschen, maer alleen by gode. Want die wint waeyt waer hy wil, ende ghy hoort zijn stemme, maer ghy en weet niet van waer hy komt noch waer hy hene ruyschet. Also is een yegelijck die uyten gheest is ghebooren, seyt Christus. Daer mercktmen oock wel dat die herborene kinderen godes, ende ware lidtmaten Christi mede, als die voorsz. ware Joden, voor den menschelycken ooghen so onsienlijck zyn als die wint, daerom en wordense oock niet van de wereldt ghekent, te weten wel voor Peter of Jans Soonen, maer niet voor kinderen gods, voor gelovigen, ende lidtmaten Christi.

+ Ioan. 3. 8.

J.

Immers om dat sy sulcke kinderen gods zijn, en mogen sy vande werelt (welcker oordeel plat anders is dan gods oordeel) geensins daer voor bekent worden. Dat ist dat d'Apostel wel naerstelijck seyt met dese woorden: ⁺ siet welcken liefde ons die Vader heeft bewesen, namentlijck dat wy kinderen godes genaemt worden, daerom en kent ons die werelt niet, want sy en heeft hem niet ghekent. Mach oock die mensche eenighe godlijcheyt in een mensche sien of kennen die god self met zyne goddelijckheyt, eenighe borne daer alle goddelijcheyt uyt vlietet inden mensche, niet en kent? daerom Calvijn op dese plaetse Commenterende oock wel seyt, dat het so vele schillet datmen ons (hy meynt den kinderen Gods) soude houden voor kinderen Godes, of datmen in ons soude sien eenigh mercteken van dese excellente conditie, dat veel eer by na die gantse werelt ons heeft voor spottens waerdig. Hier uyt komet ooc dat Christus als alderbeste kennende des werelts aert, die sodanighe lichten des werelts als beschamers van haer boosheyden vyantlycken hatet, zynen Jongeren doorgaens niet veel anders voorseyt dan kruys, vervolginge, ende doot. Dit wist oock d'Apostel als hy seyde, dat sy alle, die Godsalichlijck in Christo willen leven, vervolginge sullen lyden. Twelck voorwaer niet en soude wesen, indien sy van de werelt ende menschen voor ware ghelovighen, Jongeren ende lidtmaten Christi, ende rechte kinderen Godes ghesien ende ghekent mochten werden. Men mach dan so weynich sien met lichamelycke oogen welcke daer zyn die ware gheloovighen, alsmen der selver geloove mach sien, so die Predicanten ooc selve schrijven ende dat (soo nu meer dan ghenoech blijckt) met waerheyt, daer inne ic oock met henluyden gants over een stemme.

+ 1. Ioa. 3. 1.

K.

⁺ So stemme ick mede gantselijck over een met dese Predicanten, so vele aengaet het ander deel vande sienlijcke kercke (soo zijt noemede te weten die hypocrijten, dat het mede onsienlijck is, ick meyn als hypocrijten, ende niet als menschen. Want so dese Predicanten wel seggen, sy en souden daer in niet gheleden, maer als vreemden wtghestooten werden, soo mense konden bekennen ende van de ware lidtmaten onderscheyden. Ja sy zijn soo weynigh bekent voor dat zy zijn, te weten voor Hijpocrijten ende Wolven, datse meesten tijdt vande werelt als Heyligen ghe-eert ende opten handen ghedraghen worden. Waeromme dat? om dat sy soo vlijtigh zijn om quaet blijvende goet te schijnen voor den menschen: als die ware ghelovighen naerstigh zijn om 't quade waerlijck te sterven ende goet te worden voor Gode. Daerom en dragen dese verschoorende Wolven oock

+ Pag. 9. l. 4. 10. *, 4. 14.

[p. fol. ccc xlr]

nemmermeer heur rechte, maer altyt een valsche, leverye. Een schaepsvacht moet den wolven bedecken. Sy vermommen haer felle boosheyt metten schijn van onnoselen goetheyt.⁺ Ende schijnen also voor den menschen ooghen gheen ding minder, dan 'tgene sy in der waerheyt zijn, dat is Godlose hypocrijten. Daerom ist dan dat die werelt opten schijn siende, ja oock alle menschen, als niet wetende wat in 'therte van ander menschen steeckt, de hypocrijten voor sulcx sy zyn, niet sien noch kennen en mogen, so die Predicanten self oock te recht seggen.

+ matt. 7. 15

L.

By 'tgene nu gheseyt is blyckt (so icx achte) al sekerder dan der Predicanten bewijs ter contrarien, uyte H. Schrift, uyt Kalvyns ende Bese schriften, ja oock uyt het Schrift deser Predicanten in dit boeck selve, dat onsienlyck zijn soo wel die hypocrijten, als die gheloovighen inde sichtbare kercke (soo die Predicanten die noemen) ende dat midtsdien oock die gheheele Kercke selve onsichtbare soude zijn, na die klare ende naeckte woorden der Predicanten, daer mede sy arbeyden te bewysen dat die kercke sichtbaer soude zijn. Want men mach niet lochenen dat het gheheel sodanigh is, als alle die deelen zijn, daer inne 'tgeheel bestaet. Alle die deelen te weten hypocrijten ende ware geloovigen, waer inne die gheheele kercke bestaet (soo die Predicanten self bekennen) blijcken uyt haer eygen woorden onsichtbare. Moetmen dan oock daer uyt niet vast besluyten dat die gheheele kercke is onsichtbaer.

M.

Dit segghe ick noch blyckt (mijns gevoelens) vast, uyt dit schrijven der Predicanten teghen myn brief, (die sulcx nergens en seyt) vastelijcker dan ick vermoede dat sy sullen konnen wederlegghen. Doch en wil ick uyt henluyder seggen dat ick meest wanckel ende onghegront vinde, in dese wichtighe saecke gheensins yet besluyten, ten waer dan datte, dat die Predicanten haer sake niet wel voorstaen, haer meyninghen niet klaerlyck bewysen, ende haer seggen niet vastelijck besluyten en konnen. Ghemerckt sy doorgaens sulcke onghegronde saken voortbrenghen, dat sy meest in haer selfs gedolven grachten gestoten ende met haer eyghen swaert gheslaghen worden.

N.

Den leser, die 'tselve sonder voor oordeel sal konnen lesen, sy hier af het oordeel bevolen, ende niet my noch die Predicanten, die ick meyne dat hier by niet minder dan Doctor Lambertus Daneus met myn Zeep merckte, mercken sullen konnen, die vlecken mijn briefs met dese mijne tweede wasch soo klaer af gewasschen te zijn) dat sy oock sullen verstaen dat in die selve mijnen brief gheen ander vuyl en was, dan sy beyde self daer op gestort hebben ghehadt. Somen mach sien int boecxken genaemt Seep, daer mijn brief gheheel in gedruckt is, 'twelck ick hier om rediten ende lanckheyt te mijden te doen, gelaten hebbe, Vaert wel.