Oorsaken ende middelen vander menschen saligheyt ende verdoemenisse

Van de t’samenwerckinghe Godes metten goet-willighen Menschen.
24. Capittel.

1   MEn vindt tweereleye t’samenwerckinghen Godes met ten Menschen, te weten een gheschiedende metten goetwillighen, ende een metten quaedtwillighen Menschen. Van de eerste wil ick eerst, ende vande laetste laetst segghen. De Godtlijcke Schrift betuyght dat Godt, oock dat die Mensche a doodet: dat Godt den Mensche, oock dat die Mensche Godt b soeckt: Ende dat Godt den Mensche c leert of onderwijst: Maer dat oock de Mensche van Gode leert, voor ’t middel van ’s Menschen begheerte, om van Gode 1 gheleert te worden, van Gode te 2 ghenaken, te 3 hooren, 4 aen te nemen, van te 5 ondersoecken, van 6 Op-merckinghe, van toe 7 te stemmen, ende van ’t Woord of de Leeringhe te 8 bewaeren. Sonder dese met meer dierghelijcke menschelijcke wercken blijft alle Leeringhe ofte Onderwijsinghe onvruchtbaer. Desghelijcks betuyght de Godtlijcke Schriftuere mede, dat Godt den mensche d bekeert tot sich: Oock mede dat sich de Mensche bekeert tot Gode. Wie ist oock anders, dan Godt, die daer e schenckt ende gheeft sijnen eenighen Zoone, met alle Hemelsche ende goede gaven? Maer maghmen oock segghen, dat Godt van yemanden wat can onfanghen? Gheensins, noch oock van sich selve niet. Sulck ontfanghen dan van Godes gaven, en is gheen werck des gaef-rijcke mildigheyt Godes, maer der arme ende behoefighe menschen. Moetmen niet bekennen, dat sonder sulck Menschelijck Werck van begheerlijck om Godes gaven te 1 bidden

[fol. 104v]

ende te 2 ontfanghen, geen Mensche Christum mach hebben of saligh worden? Uoorwaer Ia men: want de mensche mach d’aengheboden gaven Godes 3 weygeren, ende Godes ghenadigh aenbieden in sijnen Woorde niet willen hooren. Soo ist oock mede Godt die daer f wascht ende reynight den Mensche ende desselvens herte: Ende dit doet mede de Mensche self. Godt g maeckt den Mensche een nieuw Herte: Dit doet oock de Mensche. Godt h besnijdt des Menschen hert: Dit doet van gelijcken de Mensche. Godt i opent, k neyghet, l bestiert des menschen herte, ende stiert oock sijn gangen: Dit alles doet oock mede de menschen selve. Ende God ist die den mensche m verlost vander Doodt, n bewaert, o levendigh maeckt, p lief heeft ende saligh maeckt. Dese wercken werden ooc alt’samen inde Godtlijcke Schrifture den menschen toegheschreven.

a. God Doodet.

⁺   Ick (seydt Godt) sla doodt, ende make levendigh, 1 Reg.2.6, Iob 5.18, Isai 19.22, 1 Petri 3.18.

De Mensche Doodet.

⁺   So doot nu uwe leden, die opter Aerden sijn: hoerderye, etc. Psalm 136.9, 100.8, Matth.16.25. Roman.8.13, Gal.5.24, Coloss.3.5, 1 Petri 4.

b. God soeckt den Mensche.

   Ende hy gaet het verdoolde Schaep soecken.⁺ Mat.10.6, 18.11.12, Prov.8.1.2.3.4.5, Ioan 4.23. Siet meer xx.f.

De Mensch soeckt Gode. Siet oock xv.g.

⁺   Soeckt den Heere, dewijle hy te vinden is. 1.Par16.11, 2.Par.15.12, Psal.9.11, 68.33, Isai.21.12, 51.1, Amos 5.6, Matth.6.33, 7.7. Actor.17.27, Iacob 4 8.

c. Godt leert den Menschen.

⁺   Die (God) den Mensche wetenschappe leert. Psal.24.9, 93.12, Isai.48 17, Ier.31.33.34, Marc.16.20, Ioan 3.8, 6.44.45, 15.15, 16.13 1 Ioan 2.20.27, Isai.54.13, Ioan 15.26, 16.13, Ephes.1.17.18.

   Siet meer xvij.18.a.

c.1. De Mensch leert niet sonder sijn werck van begheeren geleert te worden.

   Ende (Saulus bevende ende verbaest sijnde, ⁺ seyde: Heere wat wildy dat ick doe? Psal 24.4, 118.34, 142.10, Proverb.2.4.10, Acto.17.11, Apoc.22.17.

c.2. Niet sonder sijn werc van Gode te genaken.

   Ende die sijne (Godes) voeten ghenaken, sullen ⁺ sijn Leeringhen ontfanghen, Luc.10.39, Isai 2.3, Sopho.3.2, Apoc 22.17, 3 Reg.8 59 Iacob 4.8, Psam 33.6, Tren.3.57

c.3. Niet sonder werck van Gode te hooren.

   Siet xvij 5.h. Item xiiij.g.xvij.22.a.

   Neyght u oore ende komt tot my, hoort, ende⁺ u Ziele sal leven, ende ick sal met u een eeuwigh verbondt maken, Psa.44.11, Prov.2.1.2 4.1, 5.1, Isai.51.7, 55.2, Mat.13.23, Ioan 6.45, Apoc.3.20. Siet meer xvij.20.a.

c.4. Niet sonder des Heeren woordt aen te nemen.

   Want de woorden, die ghy my hebt ghegheven, ⁺ hebbe ick haer ghegeven, ende zy hebbense aengenomen, Deut.33 3, Prov.2.1, 8.10, 19.20, 1 Thess.2.13, Actor.17.11.

c5. Niet sonder ‘twoordt te ondersoecken.

⁺   Daghelijcks de Schrifture ondersoeckende, of zy also hielt, Psalm 118.2.34.69.115.129, Ioan 5.39.

   Set meer xvij.20.b.

c.6. Niet sodner op’t woordt te mercken.

Siet voor xvij.20.b.

c.7. Niet sonder ’t woordt toe te stemmen of in te rusten.

   Maer die inde Leeringhe berust, sal gheeert⁺ worden. Prov.15.32, Ezech.2.5.7, Prov.1.30 5.12.

c.8. Niet sonder ‘twoordt te bewaren.

Siet voor xvij.20.c.

d. Godt bekeert den Mensche tot sich.

   Ende ghy hebt wederomme hare herten bekeert, ⁺ Psalm 18.8, 79.4.8, Ierem.31.18, Tren.5.21.

De Mensche bidt om bekeert te worden, ende bekeert sich tot Gode.

   Bekeert ons Heere, ende wy sullen bekeert⁺ worden.

   Daerom seydt de Heere: Ist dat ghy weder⁺ keert so sal ick u bekeeren, Psal 79.4.8, Ier.31 8, Prov.1.23, Isai.31.6, 45.22, Ierem.3.14, 15.19, 35.15, 31.21, Ione 3.8, Zach.1.3, Malach.3.7, Luc.15.18.20.

e. Godt schenckt ende gheeft goede gaven.

   Ick sal dy verstandt gheven, Psalm 67.36.⁺ Ioel 2.23, Matth.7.11, Luc.1.73.74, Ioan 1.12, 3.16, 15.16, Actor.17.25, Iacob 1.5.17. Isai.50.5.

   Siet meer achter xxix.2.a.

e.1. Den Mensche die hem biddet.

   Bidt, ende u sal gegeven worden. Isai.30.⁺19.20. Ierem.19.12, Matth.7.8.9.10, 6.6, 21.22, Ioan 14.13, 15.7.16, 1 Ioan 5.14.

e.2. De Mensch ontfanght.

   Siet meer xiij.5.n.

   Ende die sijne voeten ghenaken, sullen van⁺ sijne Leeringhe ontfanghen, Ioan 17.8, 3.33, 1.12.16, Rom.5.17, Galat.4.5, 1 Thes.2.13, Apoc.3.20, 22.17.

e.3. Ende mach oock d’aengeboden gaven weygheren, ende namentlyck int niet willen hooren.

   Siet meer xvij.5.g. ende h.

   Hy quam int sijne, ende de sijne en ontfinghen⁺ hem niet, Iob 34.27, Ioan 5.43, 12.48, 2 Thess.2.10, Iudic.2.2.16.

   Int niet willen hooren, Iudic.2.2.17.20, 6.10, Deut.28.15, 30.17, 9.23, 2 Par.33.10, 36 15.16, Iob 21.14, Psal.35.4, 49.17, 57.5, Esa.30.9, 42.24, 28.12, 1.19.20, 44.18. Ier.7.13, 5.3, 6.17, 17.23, 32.33, 9.6, 22.21, 13.10, 11.10, 2 Esd.9.17, Osee 4.6, Zach.7.11.12, Marc.5.17, Actor.13.46, 2 Tim.4.4.

f. God wascht ende reynight den mensche.

   Ist dat de Heere afwascht de vuylicheden der⁺ Dochteren Syon, Psalm 50.4.9, etc.

   De Mensche wascht ende reynight sich self.

   Wascht u ende weest reyn, Isai.1.17.18, Ierem.4.14, Matth.23.26, Actorum 22.16, 2 Cor.7.1, 1 Cor.5.7, 2 Tim.2.21, Iacob 4.8, Apoc.7.14. Cal.Comment. Ioan 13.8. or puis, & c.

g. God geeft den Mensche een nieu herte.

Schept in my een suyver herte, Ezech.11.19.⁺

De Mensch bidt daerom, ende maeckt sich self een nieu herte.

   Psalm 50.12.

   Werpt wegh van u alle uwe overtredinghen,⁺ in de welcke ghy hebt overtreden, ende maeckt u een nieu herte, ende eenen nieuwen Gheest. Waeromme sterf dy, O Huys van Israel?

+ Deut.32, 39.

+ Colos.3.5.

+ Mat.18, 12

+ Isai.55.6

+ Psa 93.10

+ Actor.9, 6

+ Deu.33, 3

+ Isai.55.3.

+ Ioa.17.18

+ Act.11, 17

+ Pro.13.18

+ 3 Reg.18 37.

+ Tren.5, 21

+ Ier.15.19

+ Psal.31.8

+ Mat.7.7

+ Deu.33.3

+ Ioan.1.11

+ Isai.4.4

+ Psa.50.12

+ Eze.18, 31

[fol. 105r]

h. Godt besnijdt des Menschen herte.

⁺   Die Heere sal uwe herten besnyden.

De Mensch besnijdt sijn herte.

⁺   Daeromme besnydt den voorhuydt uwer herten, ende en wilt nyet meer uwen neck verharden.

⁺   Ende besnydt uwer herten voorhuydt.

i. Godt opent ’s Menschen herte ende mont.

⁺   Ghy sult Heere mijne lippen op doen, ende mijnen mont sal u lof verkondighen.

⁺   Wiens herte de Heere opende.

De Mensche opent sijn herte ende mondt, &c.

⁺   Siet, ick sta voor de Deure ende kloppe, soo wie mijn stemme hoort ende de Deure opent, tot hem sal ick inne gaen, &c.

⁺   Doet dyn mont wydt open, ende ick salse vervullen, Cant.5.2. Ezech.2.8 Luc.12.36. Ioan.14.23.

k. Godt neyght ‘sMenschen herte.

⁺   De Heere sal onse herten neyghen tot sich, op dat wy wandelen in alle sijne weghen, ende sijn Gheboden onderhouden, &c.

De Mensch neyght sijn herte.

⁺   Ick hebbe myn herte gheneyght, om eeuwelijck uwe Gherechtigheyden te doen. Iosue 24.23.

l. Godt stiert des Menschen herte ende ganghen.

⁺   Den goedertieren stiert hy in oordeele. Prov.4.6, 16.3. Ierem.10.23.2. Thess.3.5.

De Mensche stiert sijn herte ende ganghen.

⁺   De Wijseman stiert sijn ganghen.

   Stiert dyn herte in den rechten Wegh, daar op ghy hebt ghewandelt. Iosue 1.8. Prov.4.26, 11.5. Ierem.31.21.

m. Godt verlost den Menschen vander Doot.

⁺   Wy weten, dat wy overghevoert zyn van de Doot in ‘tLeven. Want wy hebben den Broederen lief.

De Mensch verlost sich van de Doot.

⁺   Soo de Godtloose hem afkeert van sijne boosheyt, die hy ghedaen heeft, ende doet oordeel ende Rechtvaardigheyt, soo sal hy sijn Ziele levendigh maken.

n. Godt maackt den Mensche levendigh.

⁺   Ick ghebiede u voor Gode, die ’t alles levendigh maackt in Christo Iesu. Deuter.32.39. 1. Reg.2.6. Iob 33.3. Psalm.40.5, 70.20, 79.19, 84.7, 118.17.25.37.50.88.93.107, 137.7, 142.11. Isai.38.16, 57.15. Osee 6.3. Iohan.5.21, 6.63. Roman.4.17, 8.11. 2.Corinth.3.6.1.Pet.3.18.

De a Mensche bidt Godt om levendigh ghemaackt te worden, ende b maackt sich levendigh.

   Maackt my levendigh, ende ick sal uwe Woor⁺den onderhouden. Psalm.118.25.37.40.50.88.93.107.149.154.156.159.

⁺   Soo wie sijn Ziele verliest, die salse levendigh maken. Ezech.18.27. Num.21.8. Deut.8.1.3, 30.6, 32.47. Psalm.68.33. Proverb.4.4, 7.2, 9.6, 25.27. Isai.55.3. Ezech.3.21, 18.9.17.19.21.28.22.23.32, 20.11.13.21, 33.11.15.16.19. Amos 5.4.6.14. Habac.2.4. Luc.10.28. Iohan.5.25, 6.51.57.58, 11.25. Rom.1.17, 6.8, 8.13. Galat.2.19, 3.11. Hebr.10.38, 12.9.1.Petr.2.24.

O. Godt bewaart den Menschen, ende des selfs Ziele.

⁺   Die Heere bewaart alle die hem lief hebben. Genes.26.6 Psalm.24.20, 85.2, 96.10, 140.9.

De Mench bewaart sich selfs ende sijn Ziele.

   Bewaart daaromme dy selve ende dyn Ziele⁺ sorghvuldelijck. Deuter.4.15. Proverb.5.2, 14.3, 19.16. Ierem.17.21. Ezech.33.5. Iohan.12.25. 1.Timoth.5.22. Iacob.1.27. Iude 21.

p. Godt heeft den Mensche lief, te weten: de werelt.

   Godt heeft de Werelt soo lief ghehadt, dat hy⁺ sijnen eenighen Sonde heeft ghegheven, op dat al die in hem ghelooft, niet en verderve, maar ‘teeuwighe Leven hebbe.

   Laat ons daarom Gode lieven, want Godt heeft⁺ ons eerst lief ghehadt.

   Dien hy straft. Psalm.117.18. Apocal.3.19. Christi Ionghers. Iohan.16.27. Den Aardrsvaderen. Deut.4.37, 10.15. Vreemdelinghen. Deut.10.18. De Liefhebbers Christi. Iohan.14.21.23. De Liefhebbers der Wijsheyt. Proverb.8.17. Syn volck. Deut.7.8. Psalm.68.2, 77.68. Osee.3.1, 11.1.2. Thess.2.16. De Volcken. Deuter.33.3. De Rechtvaardighen. Deut.7.18. Psalm.145.8. Proverb.15.9. Den vrolijcken ghever. 2.Cortinth.9.7. Die de Zonden gestorven zyn. Ephes.2.4.

De Mensch heeft Godt lief.

   Die myne Gheboden heeft ende onderhout die,⁺ dat is hy die my lief heeft. Iohan.14.23. Prov.8.17. Deut.6.5, 10.12, 11.1.13.22, 19.9. Iosue 22.5, 23.11. Psal.30.24. Matth.22.37. Luc.10.27.1.Iohan.4.10.19.

q. Godt behoudt den Mensch of maackt hem saligh.

   Ende ghy sult sijnen name heeten Iesus, want⁺ hy sal sijn Volck saligh maken van hare Zonden. Psalm.40.3, 21.22, 29.4, 30.8, 33.7.19.

Den ootmoedighen van Geeste. Psalm.35.7. Den Rechtvaardighen. Psalm.36.39. Die in hem hopen. Psalm.36.40. Syn Volck 43.8. Die tot Gode roept. Psalm.54.17, 58.3. Die in Gode hoopt. Psalm.70.2. Syn Volck. Psalm.105.8.10. Die sijn Gheboden verkiest. Psalm.118.173. Die in Gode hoopt. Proverb.28.25. Die op Gode wachten. Isai.25.9. Ierusalem. Isai.31.5, 33.22, 35.4, 37.20.35, 43.12. a Israel. Isai.45.17.21, 46.4, 49.25.26, 60.16, 63.1.9. Ierem.15.20. Zachar.8.13. Ierem.30.11. b ’tHuys Iuda. Osee 1.7. Zachar.8.13, 12.7. Syn kudde. Ezech.34.22. Zachar.9.16. Den hinckenden. Sophon.3.19. Syn Volck. Zachar.8.7. ‘tHuys Iosephs. Zachar.10.6. Het verloren. Matth.18.11. De Zielen. Luc.9.56. De wereldt. Iohan.3.17. Siet meer xx.l.

Niet sonder des Menschen doen.

   Dat doende, suldy u self saligh maken, ende die⁺ u hooren, Prov.10.2, 11.6. Ezech.3.21. Isai.55.3. Ierem.51.45. Ezech.14.14.16.18.20, 18.27, 33.5. Siet meer xx.l.

2   In’t ghene hier nu is verhaaldt, blijcken boven al veele werckinghen noodich te wesen tot der Menschen Saligheydt, daar inne Godt ende Mensche te samen wercken. ‘Tis wel soo, dat hier onder zyn eenighe sproken, die nyet uyt en drucken, dat de Menschen sulcx doen, maar wel dat het haar te doene wert gheboden. Daar teghen eenighe pooghen te doen schynen, datmen niet en mach bewysen uyten Geboden, dat de Menschen die mogen volbrengen. Dit is by my al wederleyt (hier voor xiij.6.7.8.etc.) meer dan genoechsaam voor den genen die in desen sonder vooroordeel ‘tzelve sullen lesen.

+ Deut.30.6

+ Deut.10.16

+ Ierem.4.4

+ Psal.50.17

+ Actor.16.14

+ Apoc.3.20

+ Psal.80.13

+ 3.Reg.8.58

+ Psal.118.12

+ Psal.24.9

+ Prov.15.21 Iere.31.21

+ 1. Ioa.3.14

+ Ezech.18.27

+ 1.Tim.6.13

+ a Psal.118.117.

+ b Luc.17.33

+ Psalm 144.10.

+ Deut.4.9

+ Ioan.3.16: 1.Ioan.4.10

+ 1. Ioan.4.19

+ Ioan.14.21

+ Matth.1.21

+ 1.Tim.4.16

[fol. 105v]

Maar op dat ick oock soude mogen nut zyn allen anderen, die derhalven nu al zulck onrecht ghevoelen moghen toeghestemt hebben: wil ick de moeyten niet ontsien haar voorseyd onrecht gevoelen noch meer te wederleggen, ende het myne te bevestighen met de Waarheyt der Godtlijcker Schrifturen.