Zwerftochten door ons land. Noord-Brabant en Zeeland

VI. Brabants meest lachende stad: Breda

Een weg, breed en glad, donker en prachtig onder de bomen, leidt ons van Tilburg naar Breda aan de samenvloeiïng van Aa en Mark. Breda wordt dikwijls geroemd als Brabants meest lachende stad. Er zijn steden in Brabant van groter gemoedelijkheid en uitbundiger vrolijkheid. Maar zó moet ge dat lachen niet verstaan.

Ge moet het verstaan als het blijde en heldere aanschijn dier stad. Uit de grijze Lieve Vrouwetoren aan dat Bourgondische marktplein kan het carillon zulk een klaterende, heldere muziek zijn, als een lach. Om dieklanken, en om de kleur van de toren onder de wolken waartoe hij reikt, denkt ge aan oude steden.

[p. 29]

Maar hier vielen historische vestingwallen en over die gesloopte gordel heen vouwde met singels en parken de groeiende stad zich open als een bloem. Groot en groots zijn hare parken met veelsoortige en ook zeer zeldzame bomen, en vijvers en over dat water kan een klokkenspel zo klaar zijn in de zon en zo met waterklanken klinken in de sourdine van de regen. Fraaie tuinen met moderne huizen houdt zij om haar midden heengevleid, deze stad, die ook zo'n stil hoekje heeft als het omsloten en aan de woelige wereld vreemde, oude Begijnhof met de hofjes en het stil Begijnenkerkje, in de onmiddellijke nabijheid van het onvergelijkelijke Valkenberg. En u is ook bijgebleven, dat deze stad iets met een turfschip heeft te maken gehad - het turfschip van Prins Maurits, dat, berstens vol met zeventig gewapende mannen, die onder de lagen van de turf zaten gedoken - de stad wist binnen te varen, zodat de poorten voor den Prins konden worden geopend. Daarvoor moeten wij zijn aan het zogenaamde Spanjaardsgat bij het Kasteel. Onder de schaduw van bomen staat er een brede, lage waterpoort: twee massieve, korte zevenhoekige torens, - de ene heet Grenaat- en de andere Duivetoren - en daar tussen in een gemetselde boog. En nu is het de aardigheid, dat het turfschip daar niet onderdoor is gevaren. Want Breda is door de Prins in 1590 verrast en het Spanjaardsgat is eerst in 1610 gegraven! De overlevering heeft echter haar goed recht en verbindt aan dit Spanjaardsgat de historische herinnering aan het vermaarde turfschip.

De stad heeft véle historische herinneringen. Van de roem harer geschiedenis getuigt het Kasteel zelf, het stamslot der Bredase Nassaus en residentie der Oranje's, voltooid onder stadhouder Willem III, de Onze Lieve Heer van Breda, zoals zijn vijanden hem noemden en aan wie een fraai ruiterstandbeeld op het kasteelplein herinnert. Het Kasteel is thans in gebruik als Koninklijke Militaire Academie. En een ander ontroerend getuigenis van de historische roem der stad zijn de praalgraven der Nassau's in de Grote of Lieve Vrouwekerk, waarover de laatste tijd als het zeer klaarblijkelijke mausoleum der Nassau's weer zoveel is te doen geweest.

De Grote of Onze Lieve Vrouwekerk

De grote kerk met haar rijke toren is een der zuiverste juwelen der laatgothiek, die op de vaderlandse bodem geen schoner uitingen heeft gekend dan die in het zuiden. De kerk, naar een veertiend'eeuwse conceptie waarschijnlijk in het eerste begin der vijftiende eeuw voltooid, wedijvert met de Bossche Sint Jan. Haar verhoudingen zijn echter kleiner en haar zoveel strengere architectuur heeft niet die weelderige overdaad van versieringen, welke de St. Jan bezit. Maar in haar toren wint zij het van de St. Jan verre. In verhouding tot de kerk is die zevenennegentig meter hoge toren, die de gehele Baronie beheerst, juist zeer rijk behandeld. Rijzig is hij in de volle zin, rijzig in de drie telkens inspringende geledingen met balustraden en in de meestijgende, eveneens inspringende overhoekse beren en in die slanke lantaarn door tegen pinakels steunende luchtboogjes geschraagd en door een kleine peervormige spits gekroond.

De kerk is van baksteen gebouwd en geheel bekleed met bergsteen. Zij heeft een grijze, verweerdetint, waarin de vormen vervaagd opdromen in de schemeringen van een weifelend licht onder een nevelige hemel boven de stad of sneeuwblank oplichten onder de zon. De restauratie der kerk heeft haar faam hervonden: haar ‘zilveren toon,’ die wonderlijke dominant van het hoge, klare licht, dat van venster tot venster zweeft.

Onder de bezittingen der kerk moeten worden genoemd de prachtige bewerkte koorbanken, het hoge, slanke orgel met gesneden kast, de preekstoel, en de fraaie koperen doopvont in de achterste kapel aan de zuidzijde. Onder de graf-

[p. 30]

14. geboortehuis vincent van gogh te nuenen

15. woudrichem

16. martplein te st. oedenrode

17. een lentemorgen in breughel

18. de singel baerle-nassau

19. mastbos bij breda
Naar aquarellen van Willem Jansen

[p. 31]

monumenten van de Bredase Nassau's is de mooiste en rijkste van al: de tombe van Engelbrecht II. Boven de op de tombe uitgestrekte beelden van Engelbrecht II van Nassau en zijn vrouw wordt door vier, half knielende, mannelijke figuren een plaat getorst met een wapenrusting erop. Het monument is van zuiver albast-marmer - zó doorzichtig zijn de beelden, dat ge er door heen een kaars kunt zien branden! - en wordt toegeschreven aan Thomas Vincida van Bologna, een leerling van Michel Angelo.

* _* *

Tegenover de kerk aan de Markt ligt het achttiend'eeuwse stadhuis. De gevel is eenvoudig, voornaam echter is de entree boven het met gebeeldhouwde leeuwen en vazen versierde bordes. In de hall hangt het grote, te Madrid door de meest befaamde Velasquez-copiist vervaardigde schilderij ‘De overgave van Breda’, dat ook in de afmetingen en zelfs in de omlijsting geheel gelijk is aan het oorspronkelijke schilderij van Velasquez in het Prado.

Nog andere merkwaardigheden heeft de lachende, de parken- en tuinen- en bloemen- en waterrijke stad. Daar is het stedelijke museum in het vroegere gildehuis - een fronton met een voorstelling van Sint Joris, die de draak doodt, herinnert nog aan de tijd, dat de gildebroeders van Sint Joris er gehuisvest waren. Het is een beperkt, maar zeer overzichtelijk museum, waarin de oudheidkundige collectie, met vooral een grote rijkdom van kostbare gildevoorwerpen, en de bisschoppelijke verzameling van kerkelijke kunst op hun voordeligst tot hun recht komen.

Verder is er nog een tweede museum in het voormalige verblijf van de gouverneurs van

grote kerk te breda

Breda aan het Kasteelplein, die historische omgeving, een museum, dat een ware schat aan Oost-Indische ethnografica herbergt, - en ten slotte het oude mannenhuis in een der oudste straten der stad, de Boschstraat. Dit oude mannengasthuis moet reeds in de dertiende eeuw hebben bestaan. De tegenwoordige, gaaf gerestaureerde gevel dateert uit 1643.

Breda's mooie omstreken

In haar omstreken is Brabant's meest lachende

[p. 32]

stad zeer bevoorrecht. Naar het noordoosten heeft men over de brede rijksweg Breda-Gorinchem langs Teteringen en langs het uitgestrekte natuurbad ‘De Warande’ een prachtige fietstocht naar Oosterhout met zijn abdijen van Benedictijnen en Benedictinessen, met zijn Slotjes, het als De blauwe Camer bekende zestiend' eeuwse, gothische, met trapgeveltjes en een torentje versierde kasteeltje, thans het klooster St. Catharinadal, en met zijn zware, indrukwekkende, hoge en stompe Sint Janstoren. In het lage land, noordelijk van dit mooie plaatsje, ziet men, bij wat bomen, de grillige, spookachtige verticaal der twee hoge, samen een hoek vormende afgebrokkelde torenmuren, een romantisch overblijfsel van de eens zo roemrijke burcht der Heren van Strijen.

Koninklijk zijn de beukendreven en de sparren- en mastendreven in de bossen van Breda en Princenhage: het Mastbos, de daarbij aansluitende Ulvenhoutse bossen en het Liesbos. Zeker, in deze bossen stoot gij hier en daar op een theeschenkerij, er zijn ook verzorgde gebaande wegen doorheen, en van Princenhage naar 't Liesbos bijvoorbeeld is er wel een zeer gecultiveerde overgang van in het bos doorgetrokken singels en met villa's bebouwde lanen. En op bijzonder warme zomerdagen komen er ook zwermen toeristen met schillen en met

20. gezicht op chaam

dozen. Maar een weggeworpen krant beregend, geel gedroogd, opwaaiend tegen de machtige wortels van een beuk, behoeft niet een erger schennis te zijn der majesteit van het woud, dan de stalen papiermanden tegen de bomen der bossen die men netjes houdt. In deze wouden kunt ge wegzwerven naar de eenzaamheid. Donker zijn de zomerdreven der beuken, en goud zijn ze met die lichtinval der schuine speren van door het lover brekende zonnestralen in de herfst. De sparrelanen rijzen met hun groene, luid-stille wanden, waarin altijd liederen zijn, naar de hoge hemelzoom van blauw of van wolken. En wat is er mooier dan over de gladde naalden onder de hoge, boven in hun doorzongen top heen en weer wiegende mastenbomen te lopen en het bos in zijn eenzaamheid en in al zijn stemmen van wind en vogelen te voelen en te horen.

Zuidelijk van het met Breda geheel ineengegroeide Ginneken, tussen Mastbos en Mark, ligt een oud lustoord, Bouvigne, ‘een huys van playsantie uyten water opgemetst’. Dit huis heeft vele eigenaren gehad, onder hen ook Prins Philips Willem, die het in 1614 kocht. De Oranje's, die het nooit bewoonden, hebben het tenslotte aan een particulier verkocht, waarna het van de ene hand overging in de andere, totdat het in 1908 door een der laatste eigenaren grondig gerestaureerd is. Met zijn ranke hoektorentje heeft het, zoals het in het water ligt, iets van een zwaan, en sterker zal het die indruk nog gegeven hebben toen het helemaal wit was. Bij de laatste restauratie is die witte kalklaag verwijderd, en het is er aanmerkelijk mooier op geworden. In zijn wel onderhouden omgeving van fraaie tuinen is het thans opnieuw een levend gebouw, het is in gebruik als het centrum voor het jeugdwerk ten behoeve van het Brabantse, arbeidende meisje.

Het echte Kempische landschap vindt ge weer als ge zuidelijker gaat: bossen, akkerland, weiland omzoomd door de bomen die overal in

[p. 33]

Brabant

markt te bergen op zoom

zijn: Canadese populieren, iepen, Amerikaanse eiken en wilgen.

Prachtig is de toren van Chaam met zijn bakstenen spits, een torenvande rijke, speelse, begin zestiend'-eeuwsestijl, evenals zijn machtige tweelingbroeder van Alphen.

Van Princenhage naar Roosendaal komt ge door een onvergelijkelijk mooie streek langs Etten, Sprundel en Rucphen, een aaneenschakeling van bossen en heide, en de groene zoom van snelle beekjes, een gebied, dat zich voortzet tot aan de Belgische grens toe, en dat ge naar alle kanten per fiets en per auto doorkruisen kunt. En na Roosendaal kan wie van ‘ongerept’ natuurschoon houdt zijn hart ophalen aan de Wouwse Plantage en, zuidelijker, aan de Huibergse bossen: bossen èn hei, hei met bulten en wallen en heuvels, met vennen en vliezen, een wereld als in de woeste natuurstaat, afgewisseld met beemden, met golvende velden en met slanke, hoge populieren langs de wegen.