Bevrijd vaderland

[p. 105]

Felix Timmermans

Hoe heeft Felix Timmermans den Hamburger Rembrandtprijs voor 1942 kunnen aannemen? Altijd weer is het Vlaanderen! Het heeft zijn eigenaardige positie, waarin de politiek overheerschende Fransche, sterk anti-Vlaamsche gezindheid van de Walen, van Brussel, het wel dringen in de richting eener Duitsche bescherming en eener Germaansch-noordsche bewustwording. Het heeft niet, zooals wij, een Zivilverwaltung. Het is, kortom, verontschuldigd.

Toch geloof ik dat niet. Het zou een ongeluk voor Vlaanderen zijn als het, moe van zich schrap te zetten tegen een Fransche penetratie, zich open stelde voor een Duitsche, het bleef aan zichzelf ontvallen en kwam van kwaad tot erger. Het miskent slechts zijn eigen gelaat als het verwantschap en gelijkenis meent te zien in het Germaansche aanschijn, dat Duitschland met zoo'n heftigen mythologischen schmink vertoont. Dat het dien valschen, verminkenden spiegel betrouwt, welken men het voorhoudt! Verontschuldigd acht ik het niet. Het heeft niet met een Duitschland te maken, dat bezig is een rol te spelen op het oorlogstooneel en er niet langs kon, - altijd is Vlaanderen, het doorgangsgebied, er de dupe van. Het heeft te maken met het nationaalsocialistische Duitschland, dat bezig is zich zijn zelftoegemeten levensruimte te veroveren, - met het Duitsche nationaalsocialisme in den ganschen zin van levensbeschouwing en religie, en dat Timmermans dàt de hand drukt en er vriendschap mee sluit, alsof er niets aan de hand is, dat is mij een raadsel en dat is mij een gruwel. Zijn kop vertoont zijn lach in de geïllustreerde Duitsche pers, men ziet facsimilés van zijn handschrift, een groet in het Duitsch, een kwinkslag, hij spreekt voor zijn Duitsche toehoorders. Nu laat hij zich vieren, en het Koninklijk Vlaamsch Kunstverbond in Antwerpen, waar de prijsuitreiking plaats heeft, is overvol en daar zitten Regierungspraesident Reeder, generaal Hedrich, talrijke vertegenwoordigers van weermacht, partij en staat.

Ik heb de pogingen der toegespitste critiek, zijn werk te kleineeren, nooit kunnen waardeeren, nog minder die, om het van het feitelijke Vlaanderen los te maken, waarvan het met stelligheid een uitdrukking is. Voor zichzelf kan die critiek zich dit werk tegen maken - maar objectief slagen die pogingen nooit. Als het op het ambacht aankomt slaat Timmermans al zijn critici en verscheidene diergenen, die zij boven hem stellen. Noem dit schrijven waarin alle zintuigen trillen maar virtuositeit, het is eindeloos meer. Hij is schrijver door dat onaantastbaar geboorterecht, dat de muzen regelen en de feeën, en een harer heeft hem bovendien gezegd: Gij zult schilder zijn, maar in plaats van een penseel krijgt ge een

[p. 106]

pen, doe het daar mee en schrijf uw sproke. (Zoo hij ook al zelf een penseel pakte en ermee schildert, zijn sproke schildert hij niet, die schrijft hij, zooals de muse wil.) Hem wordt de aanleiding tot een legende verweten, die van den Vlaming met hespen en kapoenen, maar hoe onnadenkend en kortzichtig is het, zijn werk te vereenzelvigen met dit levensbeeld. Zoo is hij zelf, en op zijn beurt de dupe eener legende: die van Vlaanderen verkleind te hebben tot dat betrek van naïvisme, lekker eten en barok. Dat heeft hij niet gedaan. Hij geeft één zijde, een werkelijk Vlaamsch facet, iets als een kindsheid, van Vlaamsch leven (in Brueghel, in Pirroen, in 't Jesuken), die geen problemen stelt tenzij dat van haar behoud, en het is niet anachronistisch, want 't ging in Vlaanderen niet verloren en men mag willen, dat het nooit verloren gaat. Hij redt er op zijn bladzijden de illusies van. Als ik aan zijn werk niet die gehechtheid had, dan zou ik nu niet zoo gehinderd zijn, tot slapelooze uren in den nacht toe. Het kunstenaarschap legt verplichtingen op, en deze heeft hij niet begrepen.

Ontdaan van zijn Vlaamsch idioom lezen ze hem in Duitschland, en zijn oplagen zijn er zeer groot. Zien we toch het nationaalsocialisme te omwentelend, te meedoogenloos in zijn collectieve psychische consequenties, en is altijd nog laten we maar zeggen die burgerlijke middenmassa groot, die aanvaardt, omdat ze er niet tegenop kan, die berust in dit hard regime of een ander, plichtmatig aan groet en Winterhilfe voldoet, en onverschillig voor gelederen en vanen - al steekt zij er de verplichte vlag voor uit, - leeft van duizend overleefsels en nimmer los van oorspronkelijke verhoudingen, doodgewoon menschelijk is en behagen heeft in de Dolfijnen, hun stamtafel, de idylle waarvan pastoor Benedikt de druivensappige getuige is, en Wortel's psalm van een levensstrijd, waarin nog naar geen partij of politiek wordt getaald - wat een verademing! - en waar slechts een Bretonsch geloof zijn toon van hymne aan geeft?

Dit zou van wisselwerkenden aard kunnen zijn met betrekking tot Timmermans, maar tusschen hen en hem staat onvermijdbaar en hem altijd weer en zelfs met toegestoken handen tegentredend: het nationaalsocialisme. Zijn naïveteit, waarvan het raffinement is dat hij ze zich bewust is en de paradox dat hij haar toch behoudt, doet hem het juiste woord vinden in dit Duitsche nationaalsocialistische milieu van mannen die Vlaanderen overvielen: ‘Ik zou het niet over mijn hart kunnen verkrijgen één zin te schrijven, die mijn waschvrouw niet zou kunnen verstaan.’ (Er steht im Volk.) Maar waar mijn oogen bij kròmpen, dat was wat de krantenverslagen van zijn rede tot den opzienbarenden titel maken van hun stuk: ‘Thans is Duitschland de vinger, die aan de wereld wijst, dat er nog een Vlaanderen bestaat!’ Zulke danktoespraakjes zijn gewoonlijk bedrieglijk

[p. 107]

complimenteus. Maar nu mag een Vlaamsch schrijver zooiets niet zeggen, dit is te grof. Ondanks zijn waschvrouw is hij de aestheet, die zich niet storen laat: achter het poortje sluit hij zich weg in 't arcadisch tuintje, waarin hij voor de vreeslijke, verraderlijke en sloopende Duitsche werkelijkheid in de Nederlanden en haar drama in Vlaanderen moedwillig de oogen sluit.

Of Timmermans' argeloosheid bewust en berekend is of niet, het naïvisme, een der bekoorlijkheden van zijn werk, is een trek in den Vlaamschen landaard. Ze zijn zoo argeloos (ook Claes, De Pillecyn). Nu zet Duitschland, den noordsch-Germaanschen Lebensraum overstroomend, zijn deuren wijd open voor zijn vazallen, wier land het nam: daar komt de Vlaamsche kunstenaar, gewend aan de Fransche geringschatting en de onoverkomelijkheid der Fransche grenzen, en ziet zich op de Duitsche podia geëerd en mondig in dit midden zelf van Europa, en daar kunnen ze niet tegen: dank zij Duitschland weet de wereld weer, dat er een Vlaanderen is! De argelooze vliegt erin en wil niet geleerd hebben van den vorigen keer, en hoeveel te erger is het nu, nu het een encanailleering is met de nazi's.

Timmermans zei in zijn dankwoord, toen hij hoorde van dien prijs, danig verschoten te zijn. Die trouwhartigheid is te vreemd aan de werkelijkheid van nu, het is een wanklank, het is ellendig en verdrietig. In het verslag, dat de nieuwsbladen van de plechtigheid geven, staat dat hij, toen hij bedankte, zichtbaar ontroerd was. Zoo'n ontgoocheling neemt men nauwelijks. Of was hij bewogen en verward, omdat hij toch aan zijn vrienden dacht hier, die de pen neerlegden, die niet meer mogen uitgeven van zijn Duitschen Maecenas, omdat zij zich niet onderwerpen aan de Naziheerschappij over de geesten, die gegijzeld werden, die in gevangenissen en concentratiekampen den tijd doorbrengen, allemaal plaats makend voor de ruime baan, welke hem gelaten wordt?