Bevrijd vaderland

[p. 33]

In memoriam Doeke Zijlstra

Van iemand uit ons dorp, die met een Roode Kruis-auto naar Rotterdam was geweest, vernam ik de eerste bijzonderheden over de verwoesting van de Rotterdamsche binnenstad. Ik hoorde ook, dat de Binnenhavens waren vernield en dat ook het huis van mijn uitgever, Nijgh en Van Ditmar, aan de Wijnhaven, met den grond was gelijk gemaakt. Een paar dagen later las ik in een plaatselijk Limburgsch blad, dat een lijst publiceerde van de verwoeste Rotterdamsche graphische bedrijven, hoe een der directeuren van Nijgh en Van Ditmar, de heer Zijlstra, bij de oorlogshandelingen in Rotterdam was gedood. In de omgeving van zijn kantoor was hij door een kogel getroffen en levenloos achterover neergezegen.

De heer D. Zijlstra beheerde de afdeeling belletrie. De schrijvers uit het letterkundig fonds van Nijgh en Van Ditmar hadden meer bijzonder met hem te maken. Hij was meer dan een uitgever voor mij. In den loop van de jaren had zich tusschen ons een vriendschap gevormd, waarover wij beiden een hooge opvatting hadden. Ik moge hem op deze plaats gedenken.

Deze regelen schrift vallen samen met het stuiven van het koren, die poederfijne buien, die vlagen van stofgoud, die grootsch optrekken boven het halmenveld, dat, winddoorvloeid, voor deze wolken buigt. Het vorig jaar was Doeke Zijlstra bij mij, toen dezelfde zon van den voorzomer over de Kempische zandakkers scheen en de bosschen hun droge, warme harslucht hadden. Dit jaar zou hij weer hier zijn geweest. Hij had zijn bezoek afgesproken voor half Mei of eind Mei.

Hij was graag hier en tuurde over het landschap, de oogen half dichtgeknepen in het zon- en watergebruind gezicht. Hij had den blik van iemand, die gewend is over het zonoverschitterde water te kijken. In elk landschap zocht hij naar water, ook hier. Onze vennen vond hij mooi, maar water was voor hem vooral iets om een mee te zijn, om in te zwemmen en om er op te zeilen. Ik heb met hem gezeild op de Friesche meren, daar was hij in zijn element, en iets van het genot dier watertochten bij zon en regen heb ik verteld in De Drie Gebroeders.

Ik leerde hem kennen kort voor de verschijning van Het Donkere Licht. Tevoren waren onze betrekkingen enkel schriftelijk geweest. Ik woonde toen nog in het Gooi. Hij kwam bij ons huis, toen ik niet thuis was en liet de boodschap achter: hij was zwemmen in Loosdrecht en zou met een uur terug zijn. Op tafel lag een dun exemplaar van Het Donkere Licht, in den zwart en gouden stempelband, dien Lex Barten, de zoon van den directeur der Vakschool voor typographie te Utrecht, had gemaakt. Hij had het meegebracht. Het exemplaar was op een fijn vergépapier gedrukt en daarom was het

[p. 34]

boek mooi en sierlijk dun. Maar de boekhandel had het graag volumineuzer en daarom werd de uitgave tenslotte toch op opdikkend papier gedrukt.

Na een uur kwam Doeke Zijlstra. Hij sprak weinig en zacht. Zijn zongebruind gelaat was niet regelmatig, de oogen waren niet aan elkander gelijk, het eene ooglid oversluierde het oog lager dan het andere. Het gelaat drukte droefgeestigheid uit, maar in de plooien om oog en ooghoek lag iets als de rest eener noode gestilde vroolijkheid, - dat begreep ik later toen ik ondervond, dat hij, net als alle melancholici, uitgelaten kon zijn. Hij gaf den indruk van wat ik mij voor den geest haal als ik iemand het woord gentleman hoor gebruiken, een gentleman die veel aan sport doet, en hij was verzorgd, ik geloof wel een beetje behaagziek en sportief gekleed. Ik giste tevergeefs naar zijn leeftijd en schatte hem, te jong zooals later bleek, op een dertiger. Het bleef wat koeltjes tusschen ons, en ik, Brabanter, mat den afstand die ons, zuiderlingen, van de Friezen scheidt. Want Doeke Zijlstra was een Fries.

Onze tweede ontmoeting had plaats eens toen ik terugkeerde van een verblijf in de Peel, waar ik het boek Peelwerkers had geschreven. In mijn kamer heb ik hem toen een paar hoofdstukken uit het manuscript voorgelezen. Hij berichtte mij den volgenden dag, 's avonds met zijn auto langzaam naar Rotterdam te zijn teruggereden, omdat hij het manuscript niet in gevaar had willen brengen. Hij reed namelijk niet roekeloos, maar wel erg hard, en ik had hem om zijn eigen veiligheid aangemaand een beetje voorzichtig te zijn in het nachtelijk donker. Van toen af aan ontstond langzaam aan die verhouding, waarin de zakelijke relatie door een allerwarmste vriendschap werd overstegen en leerde ik Doeke Zijlstra kennen in die hoedanigheden, die Albert Helman in De Groene van hem deden getuigen: hij is een ‘patroon’, de beschermer van de schrijvers die hij uitgeeft. Daarom ook dat plezier, om, als hij er kans toe zag, een schrijver vrij te maken van een drukke of belemmerende betrekking en hem de mogelijkheid te geven uitsluitend met zijn letterkundig werk bezig te zijn. Dit is een feest geweest voor Aart van der Leeuw, die in de jubelstemming over dat kostelijk, gezegend aardsch bezit: de vrijheid, zijn Kleine Rudolf heeft geschreven, dat boek, warm en goed als wijn, als zon en zomerregen over de velden. Ik heb dezelfde vreugde toegemeten gekregen. De auteur weet, dat hij, laten we zeggen materieel afhankelijk van zijn werk, het meest vecht met de doode punten. Doeke Zijlstra hielp daar overheen. Men moet geen haast behoeven te maken, Doeke Zijlstra zorgde, dat men dat niet hoefde. Oppervlakkige dagbladcritiek ziet in een regelmatige productie gauw iets verdachts. Zij meent dan dat de uitgever verplichtingen oplegt en er achterheen zit. Doeke Zijlstra echter zat er

[p. 35]

allerminst achterheen en legde heelemaal geen verplichtingen op, wat hij den schrijver vooral wilde geven was vrijheid van belemmeringen en bevrijding van gebondenheid en dat deed hij niet door er een nieuwe gebondenheid voor in de plaats te stellen. Hij gaf een groot vertrouwen, dat hij nimmer beschaamde, op hem en zijn woord kon men aan tot in de kleinste dingen toe. Hij was zijn auteurs toegewijd. Ongetwijfeld is hij zakelijk geweest, maar waarvandaan toch die opvatting, dat het zakelijke vijandig moet zijn aan de kunst en den kunstenaar? Dit is net zoo min het geval als dat het onzakelijke bevorderlijk voor hem is. Een uitgever geeft boeken uit en brengt die onder den boekhandel, - hoe wil men nu beweren, dat de beste uitgever hij zou zijn, die daarin het minst slaagt. Doeke Zijlstra hield van zijn met groote zorg samengesteld fonds en niet uitsluitend of vooral het verkoopbare had daarin zijn belangstelling. Het is geen commercieele bedoeling geweest, die hem deed besluiten tot de uitgave van de letterkundig-essayistische geschriften van Simon Vestdijk, van de studies van Menno ter Braak, van het tijdschrift Forum, dat een belangrijke functie heeft vervuld en zijn invloed heeft doen gelden op het hedendaagsche letterkundige leven in Nederland; veeleer werden deze uitgaven geleid door het inzicht, dat hun publicatie van belang was. Ook jongere auteurs moedigde hij gaarne aan door de uitgave van hun eerste werk. In zijn fonds kon de keuze wel eens falen, maar namen als Aart van der Leeuw, Slauerhoff, Arthur van Schendel, Bordewijk, Menno ter Braak, Simon Vestdijk, Albert Helman, Nescio, Herman de Man, Gerard Walschap, Maurice Roelants, toonen dadelijk aan, welk een belangrijk aandeel hij had in de publicatie van het beste der nieuwere Nederlandsche literatuur. Hij had wat men noemt een groote vlotheid, een bijzondere toegankelijkheid, wat hem zoozeer geëigend maakte met menschen van zoo verscheiden persoonlijkheid als zijn schrijvers om te gaan. De Forumredactie hield vele vergaderingen bij hem aan huis. Hij was vrienden evenzeer met Menno ter Braak, met Vestdijk als met Helman, met Panhuysen, met Walschap, met Slauerhoff en mij. Met verscheidene dezer in zijn gezelschap samen voelde ik de tegenstelling als een levende, boeiende spanning in het ongezouten discours, waarin een bindmiddel bleef: Zijlstra's interesse en niet te beïnvloeden, onbevangen waardeering voor het werk van deze zeer veel van elkander verschillende auteurs, die hij allen uitgaf omdat hij hun werk goed vond, waarbij hij zich nimmer van zijn stuk liet brengen door het soms vernietigend oordeel, dat zij over elkander hadden. Maar hij stak het niet onder stoelen of banken, dat hij aan De Kleine Rudolf de voorkeur gaf boven Hampton Court.

In correspondentie met zijn schrijvers beantwoordde hij hun brieven

[p. 36]

beknopt, een enkel zinnetje was soms de inniger toon waaruit de verhouding sprak. Jo Boer, schrijfster van het door hem uitgegeven Catherina en de Magnolia's, schreef hem fraaie, erg lange brieven, net als bladzijden uit een boek, waar zij boven zette My dear Publisher! Ik weet niet, waarom zij dat in het Engelsch deed, trouwens heele gedeelten van haar doorgaans opvallend lyrische brieven waren geschreven in allerlei talen. Ik denk, dat hij ze beknopt beantwoord heeft, maar wel was hij iemand, aan wien men zulke brieven schrijft.

Onze laatste gesprekken zijn een paar maal geweest over Slauerhoff, dien hij zeer bewonderde en met de uitgave van wiens gezamenlijke werk onder auspiciën van Marsman en Du Perron hij bezig was. Tevoren heb ik met hem nog eens Slauerhoff opgezocht, niet lang voor diens dood, maar de zieke sliep toen, en zijn moeder, bij wie hij woonde, vroeg ons, dat wij hem niet zouden storen. Na Slauerhoff's dood heb ik Zijlstra den eersten band der standaarduitgave van dit gezamenlijk werk nog zien hanteeren met die liefde, die den fijnen, geïnteresseerden vakman kenmerkte.

De bekoring van Doeke Zijlstra was die mengeling van melancholie en hartstochtelijke en verfijnde gehechtheid aan het leven, die in hem elkander kruisten en waarin hij, ontvankelijk en gul, aan zijn vrienden zijn hart gaf. Het maakte zijn atmosfeer uit, een atmosfeer van levenskunst, waarbij zijn melancholie ter zijde ging voor een wilskrachtig en bemoedigend optimisme, dat hij behield en waarmee hij den vriend een steun was. Hij had een bijzondere fijnheid van gemoed, hij trok zeer aan, men moest van hem houden. Zijn nachtmerrie was, dat de oorlog over ons leven zou komen, en in de verschrikking er van is hij nu als slachtoffer gevallen. Hij gruwde van het nationaalsocialisme. De aanblik van 's lands vernedering, de lijfelijke aanraking met den bezetter zijn hem bespaard gebleven. Maar, midden in de overrompeling gevallen, heeft hij te voren de nederlaag van het vaderland natuurlijk voorzien, doch zeker ook is hij overtuigd geweest van het keeren van het getij voor de Duitschers.

Aan het hoofd van zijn bedrijf moet hij een goed koopman zijn geweest in dat nijver Rotterdam, waarvan hij, voor zijn groot raam, dagelijks een der levendige binnenhavens zag met al die beweeglijke meeuwen met hun melancholieke schreeuwen boven het water en boven de kisten, tonnen en balen op de kade. Maar in zijn verhouding met zijn auteurs deed hij zich kennen als een fijn uitgever, in den geest, om een voorbeeld te noemen, van professor Dr. Anton Kippenberg van den Insel Verlag, of van wijlen S. Fischer, of van den jongen Grasset: zoo was hij een sieraad van den Nederlandschen uitgeversstand.

Zijn nagedachtenis zal bij mij blijven voortleven als een bezit, dat mij lief is.