Hollandse skrywers uit Suid-Afrika. Deel 2 (1875-1905)

'n Kultuur-historische studie

[p. 371]

Hoofstuk XIII.
Die Suid-Afrikaanse republiek, 1875-1902.

1. Joernalistiek.

Die volgende stap in die ontwikkelingsgang sou die oprigting wees van koerante deur Kaapkolonialers, maar wat spoedig hoofsaaklik onder leiding en invloed van geïmporteerde Nederlanders gekom het. 'n Daad van blywende betekenis was die oprigting van De Volksstem in Pretoria in 1873 deur president Burgers as teëwig vir die Engels-georiënteerde pers. Die eerste redakteur, J.F. Celliers, was 'n Kapenaar uit 'n ou Hugenotegeslag. Toe spoedig 'n stroom Nederlanders die nuwe president, eweneens Kapenaar, van Europese erudisie wat in Nederland sy teologiese opleiding gehad het, omring, het die leiding van sy lyforgaan tog nie direk in hande van stamverwante immigrante oorgegaan nie. Eers in 1888 het die oprigter Celliers De Volksstem aan die regering verkoop wat dit weer aan die Nederlandse immigrant H. Jonker verkoop het. Van toe af tot aan die end van die Republiek onder president Kruger was dit belangstellende en belanghebbende Nederlanders wat die joernalistieke teuels in hande gehad het.

Die naam van F.V. Engelenburg, wat in sy nuwe vaderland gekom het, het onafskeidelik verbonde geraak aan hierdie pers gedurende die hele Kruger-tydperk. De Volksstem begin ook as 'n tweetalige blad, tekenend genoeg vir 'n regeringsmondstuk in 'n eentalige Republiek, maar die tweetalige bordjies is hier tog verhang. Waar die Transvaal Argus Nederlands (en soms Afrikaans na die vorm) by 'n agterdeurtjie ingelaat het, kom Nederlands nou hier op die eerste plek staan en word vir Engels slegs 'n enkele kolom beskikbaar gestel. Waar Afrikaans opge-

[p. 372]

neem word, is dit nie alleen na die vorm nie, maar ook na die gees suiwerder, hoewel hier begryplikerwys weer die opvatting heers dat die volkstaal slegs geskik is om die grappige weer te gee. Boekdele spreek bv. 'n nota van die redakteur by 'n vers, sowel as die vers self getiteld ‘Ontboezeming’ in 1873¹⁾. Die redakteur deel mee dat die vers ingestuur is deur ‘onzen lieven neef Hans met een begeleidend schrijven in Kaapsch Hollandsch’, wat hy egter nie kans sien om te plaas nie. Daarvoor was die Afrikaanse brief waarskynlik te ernstig van toon. Alleen grappige stukke in ‘Kaapsch Hollandsch’ was in trek soos ‘Die Steveltjies van Sannie’²⁾. ‘Daantjie Gous’³⁾, ‘Klaas Geswint en zijn Paert’⁴⁾ ens. wat almal 'n plek kry in die rubriek Mengelwerk.

Die vers van ‘onzen lieven neef Hans’ lui:

‘Ontwaakt gij allen, die tot heden, verbasterd door een valschen schijn,
Verkleefd zijt aan een vreemden volkszang, terwijl die nationaal moet zijn,
't Wordt tijd dat wij ons lied aanheffen in toonen, krachtig als het staal,
En klinken moet het, landgenooten, aan beiden zijden van de Vaal.’

Die tyd het inderdaad in die Zuid-Afrikaansche Republiek aangebreek vir 'n eie volkslied. Wou die vervaardiger staatkundig konsekwent wees dan moes die kern van so 'n lied eng Transvaals wees wat dit ook geword het - ‘dat vrije volk zijn wij’ - en dit terwyl die oudste helfte in die Britse kolonies van Kaap en Natal in verdrukking sug of in kultuurverbastering wegsink! Dieselfde begrip van ‘Afrikaner-eenheid aan beiden zijden van de Vaal’ klink egter telkens weer uit die eie pogings, ook uit die ‘Volkslied voor de toekomst’ deur X, 'n lied waarmee die ‘Toekomstige Volkslied’ van C.P. Hoogenhout sterk ooreenkoms vertoon. Ongetwyfeld het dit sy ontstaan gehad in die geestes-

1) De Volksstem, 31 Okt. 1873.

2) De Volksstem, 20 Junie 1874. (Oorgeneem uit Het Volksblad).

3) De Volksstem, 10 April 1875.

4) De Volksstem, 1 Mei 1875.

[p. 373]

sfeer van die manne wat enige maande later die ‘Genootskap van Regte Afrikaners’ sou oprig. Dit word op 2 Januarie 1875 in De Volksstem geplaas:

‘Van waar in 't schoone Zuiden
De trotsche Bergvorst troont,
En by 't gedruisch der baren,
Zich 't hoofd met wolken kroont,
Tot ver in 't heete Noorden,
Waar blanken voet ook ga,
Daar licht in rust en vrede
't Vereenigt Afrika.’

Nie op die vryheid van 'n deel nie maar op die eenheid van die geheel word die aksent telkens en telkens weer gelê in die verskuns van eie maaksel. Maar die voorlopige afgeronde omvang, die voorlopige afgebakende grens van die Republiek het vir die volksbewussyn begin dreig om 'n permanente karakter aan te neem deur die drome van swewende staatsmanne wat met die werklikheid, die feitelikheid van die bestaan van volke, nie genoeg rekening gehou het nie en deur die winsbejag van vreemdelinge wat geen herenigings ten koste van geldbuidel en veilige bestaan kon riskeer nie.

President Burgers was intussen besig om op sy buitelandse reis 'n volkslied in opdrag te laat vervaardig deur die Nederlandse digteres Catharina van Rees. Die resultaat was die bekend geworde Transvaalse Volkslied, ‘Kent gij dat Volk?’ wat op 15 Januarie 1876 in De Volksslem bekend gemaak is. Die eie pogings was in hul oorspronklike vorm dan ook nie geskik uit 'n musikaal-digterlike oogpunt nie, maar hoe volmaak ook al, esteties beskou, 'n lied van 'n stamverwant wat nooit Afrikaanse bodem betree het nie, hoe simpatiek dié ook al mag wees, kon nooit die kern van die Afrikanerhart as geheel raak nie. 'n Volkslied kan nie vir 'n volk deur 'n lid van 'n ander volk, hoe nou verwant ook al, geskryf word nie want dit is die uitdrukking, die vormwording van die volkspersoonlikheid self. Die feit dat dit hier gebeur het in opdrag van die Staatspresident en dat die lied, tydelik en territoriaal beperk ingeslaan het, bewys twee

[p. 374]

dinge, of liewer twee kante van dieselfde saak nl. dat Transvaal as staat die geestelike selfstandigheid van die Afrikaner nie omvat nie en dat Transvaal as kultuurgebied tot aan die end van die 19de eeu binne die lewensruimte van die Nederlandse kultuurstruktuur gelê het, met ander woorde tot die Nederlandse geestesimperium behoort het. Veel van haar lettere-produksie is gevolglik gemeenskaplike besit van Nederlander en Afrikaner gewees, dat wil sê Nederlander sowel as Afrikaner kan bv. aanspraak maak op veel wat deur De Volksstem geproduseer is aan verse en samesprake en ander literêre genres in Hollands gestel en omgekeerd het Transvaal die lettere-produksie van Nederland nog as sy eie besit aanvaar soos die geval met hierdie lied. Die differensiëring van land van herkoms en eie voedingsbodem het hom nog nie skerp en onbetwisbaar genoeg afgeteken gehad nie toe die binnestroom van Nederlandse immigrante van die liberale slag onder president Burgers hierdie differensiëring weer vervaag het en die teenstelling van wat natuurlik bymekaar hoort ‘aan beiden zijden van de Vaal’ verskerp het. As in 1877 die Republiek op die punt staan om in te stort, skree die publiek moord en brand dat God uit die land gejaag is deur die moderniteit van die president. Digter by die waarheid is die anonieme skrywer van die vers ‘God uit het land gegaan’¹⁾ waarin die skuld van die moeilikhede op die hoof van die burgers self gelê word. In moderne taal sou ons sê wie hulle laat regeer het deur volksgenote van buite die staatsgrens en stamverwante en volksvreemde middelmatighede uit Nederland, belyers een en al van 'n slegte filosofie van ‘breedheid’ en ‘gelykheid’, is self swak, 'n gewillige prooi vir sy vyand. Die president van 'n Overvaalse staat 'n Kapenaar, die invloedrykste lid en voorsitter van die Volksraad, 'n Nederlandse Jood wat 'n Republiek gehaat het, M. de Vries, albei deur 'n volksmeerderheid van Transvalers gekies - daar kon maar een uitslag wees in 'n krisis, fatale ondergang van die Transvaalse staat as Republiek.

Tydens die anneksasie is die chaos op kultuurgebied kompleet gewees. Teen Afrikaans word heftig te keer gegaan na aanleiding

1) De Volksstem, 13 Jan. 1877.

[p. 375]

van die publikasies van die Patriot-drukkery¹⁾ en uit Het Volksblad word oorgeneem die beskamende vleitaal ‘Ter verjaring van Hare Majesteit Koningin Victoria’²⁾. Begin 1880 word die Prospect-Seminarie geopen in Pretoria; die verbastering van die Boerekultuur woeker welig voort, maar die verset groei ook aan tot dat dit daghelder heerlik sou uitbars in opstand teen die kwaad. Die oorname van die bekende ‘Alles is Engels’ uit Di Patriot op 4 Mei 1880, wys op die groeiende ontevredenheid. 'n Paar maande later word 'n treffende reisbeskrywing, ‘Naar Wakkerstroom’, geplaas waarin die stemming onder die burgers aangedui word met weergawe van die lied met die vasberade refrein wat in 'n familiekring aangeluister is.

‘Ons wil weer vrij - daar blijf ons bij.
Aan onze zij zal 't regt zelf strij.³⁾

Overvaal het by 'n afgrond gekom in 1877. Oor 'n afgrond loop 'n mens nie maar spring daaroor en wie suiwer wil, bereik die oorkant in veiligheid. Dawerend klink dit begin 1882 ‘Vrystaat en Transvaal op Majubaberg’,⁴⁾ die wekgroep tot besinning en versameling blasend nie alleen in die Republieke nie, maar oor die hele land van die Afrikanervolk⁵⁾.

1) De Volksstem, 4 Jan. 1879.

2) De Volksstem, 17 Jan. 1879.

3) De Volksstem, 31 Aug. 1880.

4) De Volksstem, 18 Jan. 1882.

5) Hierdie hoofstuk is onvoltooid. Op advies van vriende van wyle dr. Conradie het ek niks aan die manuskrip toegevoeg nie en afgesien van my aanvanklike plan om die werk te voltooi. - A. de V.

[p. 376]

Bijlae I.
Ter nagedachtenis van Arnoldus Pannevis, Gestorven 14 Augustus 1884, (Bij het doorlezen zijner nagelaten Geschriften.)

Hij had een hart wel zoo edel en rein;

Maar deugde niet voor de wereld.

Den vriend was hij vriend, meer in waarheid dan schijn;

Maar hij deugde niet voor de wereld.

Zijn adel van ziel was te hoog en te fijn,
Zijn zin te verheven, om mensch'lijk te zijn:

Hij deugde niet voor de wereld.

Wel had hij der menschen geleerdheid geproefd;

Doch deugde niet voor de wereld.

Zich wel in het keurslijf der wereld geschroefd;

Maar hij deugde niet voor de wereld.

Te veel was zijn zoeken gericht naar omhoog;
Het eeuwige slechts trok beneden zijn oog: -

Hij deugde niet voor de wereld.

Wel trad hij het strijdperk volmoedig hier in

Maar deugde niet voor de wereld.

Zijn arm zonk er macht'loos van 't eerste begin;

Want hij deugde niet voor de wereld.

Hij merkte des menschdoms verdrukking en smart,
En torste zijn lasten op 't willige hart; -

Maar deugde niet voor de wereld.

Zijn woord klonk zoo ernstig, vermanend en droef:

Hij deugde niet voor de wereld.

Het leed om de zonde dolf jong hem de groef;

Want hij deugde niet voor de wereld.

Wel droeg hij van 't Godsbeeld al meerder het blijk
Doch werd meer en meer ook den mensch ongelijk,

Hij deugde niet voor de wereld.

[p. 377]

 

Dat lang zijn gedacht'nis in zegening blijv',

 

Hij deugde niet voor de wereld.

 

Zijn voorbeeld er menig tot nadenken drijv',

 

Al deugde hij niet voor de wereld.

 

Gindsch straalt er zijn aanzicht verheven en schoon;

 

Zijn droefheid van ziel vond een krone tot loon, -

 

Maar deugde niet voor de wereld.

 

 

 

Zeg, Broeder, die 't strijdperk zoo spoedig verliet,

 

Gij deugdet niet voor de wereld! -

 

Zeg, rouwt U 't leven van smart en verdriet,

 

Al deugdet Gij niet voor de wereld?

 

En wij, wien Uw beelt'nis voor oogen nog zweeft,

 

En zuchtende reizen naar 't oord, waar Gij leeft,

 

Zeg, deugen wij wél voor de wereld?

 

 

 

Hubertus Elffers.

Bijlae II.
Verse van Arnoldus Pannevis. Sien hoofstuk III - 2. geloofslewe.¹⁾ (In Hoog Afrikaansch).

Die in die Soon geloof, die het die ewig lewe,
En al die skatte word hem met die Soon gegewe
Die seekre skatte van die hemels koninkrijk
Die wereld hier het niets wat na die skat gelijk.

En sou een mens dan nie al wat hij hier op aarde
Besit, en wat voor hem die meeste is in waarde,
Ja, ook sijn lewe selfs, sou hij dit alles niet
Wil afstaan voor die skat wat hem die hemel bied?

1) Uit die Poësie-album van mevr. die wed. dr. A. Brummelkamp-Esser te Amsterdam, waarin op 22 Des. 1887 haar ouer vriendin, M.C.P., hierdie gedig van die hand van Arnoldus Pannevis, haar broer, geskrywe het. Die gedig is ook afgedruk in die Nederlandse blad De Heraut van 5 Januarie 1890, met die byskrif: In de taal van Transvaal.

[p. 378]

 

O Heer, geef mij genâ, om alles af te legge,

 

En met een blij gemoed dat al vaarwel te segge

 

Wat my wil hinder om te tragte na die loon

 

Wat mij geskonke word in Gods geliefde Soon!

Mijn God, ik is so droevig:

Mijn hart is vast aan d'aard,

Wil wone hier benede,

En wil niet hemelwaart.

Ik merk dit alle dage,

Mijn siel kleef an die stof,

Is vlug om te begere,

Maar traag tot Uwe lof.

Ik merk dit alle dage,

Mijn hart is al te boos.

Om heilig hier te lewe

Is ik gants magteloos.

Maar sal ooit die wanhoop mijn siel owerwinne?
Het ik dan geen God die genadig mij siet?
Bewaar Hij niet altijd mijn hart en mijn sinne?
Versterk Hij mij niet wat daar ook mag geskied?

O neen, met mijn God sal ik nimmer beswijke:
Mijn Heiland die woon en Hij heers in mijn hart;
Hij sal van mijn lewe die smette laat wijke,
Hij sal mij verlosse van wroeging en smart.

En nooit sal die wanhoop mijn siel overwinne;
Mijn juigende stem sal geen wereld verdoof.
Al is ook mijn pogen een swakke beginne
Hij is die Voleinder tog van mijn geloof.

[p. 379]

4.

 

Als in die slaap word mij gegewe

 

Wat mij die Heer het toegedagt

 

Dit is niet door mijn eie strewe,

 

Maar daar Sijn Goddelikke kragt.

 

 

 

O, als ik biddend mag verkere

 

Voor Sijn genadig aangesigt,

 

En steeds van Hem mijn heil begere,

 

En voor die goeddoen kragt en ligt.

 

 

 

Dan sal ik uit die struikelinge

 

Ontwake tot een heerlik lot,

 

En ewig halleluja singe

 

Aan Hem, mijn Helper en mijn God.

Rein en heilig als mijn Heer is, sta ik eenmaal voor Sijn troon;
Door Sijn kragt heb ik verwonnen, en Hij is mijn ewig loon,
Al die skatte van die hemel zie ik voor mij opengaan,
En waar ik mijn oge wende, sal ik alles klaar verstaan.

Klaar sie ik nu ook die wege, die Sijn liefde het geskou,
Om mijn siele te verlossen, uit die plaas van smart en rou,
Om mijn harte af te trekke van die skijngoed wat vergaat,
En mijn lewe te bereide voor die heil wat ewig staat.

Hallelujah, ewig ere aan mijn Heiland en mijn God,
Hij die Maker van mijn lewe, Hij die Maker van mijn lot,
Die mij door geloof geleid het, na die sigbaar heerlikheid,
Die Hij van die eerste skepping voor Sijn volk het toebereid.

A. Pannevis.