Hollandse skrywers uit Suid-Afrika. Deel 2 (1875-1905)

'n Kultuur-historische studie

[p. XXIII]

Inleiding.

Ek herhaal die woorde waarmee die eerste deel van hierdie studie ingelei word:

‘In Suid-Afrika leef daar twee siele, gevolglik twee tale, twee kulture naas mekaar, 'n feit wat met al die praatjies van Brugman nie weg te redeneer is nie. My is dit maar om een van daardie siele, die skrywers van een van daardie groepe, een van daardie tale, een van daardie kulture te doen, nl. die Hollands-Afrikaanse.’

Die taalgemeenskap is die enigste natuurlike nasionale eenheid. Dit is die letterkundige verlede van die gemeenskap wat vandag Afrikaansskrywend is wat ek wou naspoor; die letterkundige verlede van die groep wat vandag Engelsskrywend is in Suid-Afrika lê buite my ondersoekingsveld.

In die loop van byna driehonderd jaar van die stigting van ons land tot vandag, het ons taal en literatuur verbasend groot veranderinge ondergaan, soos die geskrifte van ons skrywers sal openbaar. Hierdie veranderinge is weer net 'n beeld van die steeds veranderende gees van 'n volk in 'n wêreld waarin elke volk sy geboorte, groei, wasdom, en uiteindelike dood skyn te hê. Vir my is dit van betreklik weinig belang of ons skrywers ‘groot’ of ‘klein’ is, internasionale figure ooit sal word of nie, of hul werk in die ouer vorm, (Nederlands) of in die moderne vorm (Afrikaans) geskrywe is. Al wat my wel interesseer, is dat ons literatuur in die wydste betekenis van die woord, nl. geskrifte in die Hollandse (dus Nederlands sowel as Afrikaans) taalvorm op ons bodem ontstaan van 1652 tot vandag, die mees volmaakte uitdrukking is van die historiese gebeure, die veranderende nasionale gees, van die politieke denke, die sosiale struktuur in sy wisseling van ons volk in 'n wêreld wat steeds ander vorms

[p. XXIV]

aanneem en tog onderhewig is aan ewige wette wat vir elke volk op sy bepaalde tyd geld.

As ons die literatuurgeskiedenis van 'n ander jong volk, die Amerikaanse, nagaan, merk ons 'n verrassende ooreenkoms met ons eie in die ontwikkelingsgang daarvan. Die lettere van die pionier-skrywers begin met stof wat voortgebring is sonder die minste literêre bedoeling - rapporte na die vaderland, dagboeke, joernale, briewe, preke, 'n enkele geleentheidsvers, of 'n psalmberyming. Dit is die werk van praktiese mense wat diep onder die indruk is van hul pionierswerk in 'n nuwe wêreld. Ons dink hier aan die Dag-Verhaal van Jan van Riebeeck (1652-1662) en A True Relation (1608) deur Captain John Smith, in Amerika, om maar 'n enkele voorbeeld te noem uit wat in albei lande kan genoem word die aanvangstydperk. Die skrywers uit so 'n tydperk is almal manne wat natuurlik nie in die nuwe land gebore is nie, en val vanself in verskillende klasse, bv.:

a) hooggeplaatste amptenare wat korter of langer tyd in die nuwe land werksaam is en wie se geskrifte in daardie tyd op die nuwe bodem ontstaan, of onmiddellik na hul terugkeer in die vaderland tot stand gekom het, en op eie ervaring gebaseer is;

b) amptenare wat eervolle ontslag gekry en burgers van die nuwe land geword het;

c) vreemdelinge wat die kultuur van die nuwe land aangeneem het.

Die geskrifte in hierdie allereerste tydperk van wat later 'n nuwe volk word, weerspieël 'n gemoedsgespletenheid, 'n hink op twee gedagtes tussen die ‘vaderland’ en die nuwe land, 'n aarseling om die onbekende in te gaan wat tog onweerstaanbaar roep en dwing.

Op hulle volg die eerste generasies van die landseuns, maar hulle is nog so digby die pioniers in geestesgesteldheid dat ons hulle feitlik in dieselfde groep, hoewel in 'n verskillende klas, kan plaas. Ons dink hier aan die joernaalhouers, die broers Van Reenen uit die einde 18de, begin 19de eeu, in ons eie land, Cotton Mather in Amerika in die begin van die 18de eeu, om weer net 'n enkele voorbeeld te noem uit die literatuurgeskiedenis van die twee lande. Hierdie pionierskrywers het ek behandel in Deel I van die Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika (1652-1875).

[p. XXV]

Die seuns van hierdie verskillende klasse van eerste skrywers in 'n nuwe land, sowel as die stamgenote uit die land van herkoms wat gereeld binnevloei in die volgende tydperk van die ontwikkelingsgang, hou nog dagboeke en joernale, skrywe nog preekbundels en berym nog psalms, maar hulle skrywe ook nou koerant-opstelle, samesprake, nasionaal-propagandistiese sketse en verhale, liedere en ballades wat die politieke hartstogte van 'n tyd van nasionale bewuswording openbaar. Die tydperk van onbewuste, langsame ontkieming is verby; dié van bewuste groeipyne het aangebreek. Ons dink hier aan liedere en ballades uit wat bekend is as die Eerste Afrikaanse Taalbeweging en dié van die rewolusionêre tydperk in Amerika; of aan Een Eeuw van Onrecht (1898) aan die end van ons nasionalistiese tydperk en Thomas Paine: The Times that try Mens' Souls (1776) om weer net aan 'n enkele voorbeeld uit die twee literatuurgeskiedenisse te herinner. Hierdie nasionalistiese lettere behandel ek in Deel II van die Hollandse Skrywers uit Suid-Afrika (1875-1905) en daardie bewuste groeipyne probeer ek nagaan in elke provinsie afsonderlik.

Eers in die 20ste eeu begin skrywe die seuns van hierdie didakties-nasionaal-propagandistiese landseuns, belletristiese poësie, prosa en drama - nasionale, nie meer nasionalistiese lettere nie. Dit sal in 'n derde deel (1905-1935) behandel word as my die krag gegee word.

Die veranderinge op taalgebied was nie minder verrassend en ingrypend nie, soos duidelik sal blyk uit die aanhalings wat met kwistige hand, maar ek hoop oordeelkundig, deur die bladsye van hierdie studie gesaai is. Die Nederlandse taalvorm vertoon 'n lyn wat uiteindelik in stippels verloop terwyl Afrikaans met parallelstippels begin en hoe langer hoe dikker groei tot die vaste lyn en die Nederlandse stippels heeltemal uitvlak. Afrikaans, die moderne vorm van ons taal, is nie bewus as skryftaal gebruik nie voor die derde kwart van die 19de eeu, en nie as sulks offisieel erken voor die tweede dekade van die 20ste eeu, en tog is tot onlangs slegs die skrywers wat hulle van hierdie moderne taalvorm bedien het, d.w.s. vanaf die nasionalistiese tydperk van bewuste groei, waardig beskou om 'n plek te kry in ons literatuurgeskiedenisse.

[p. XXVI]

Dié wat op 'n verkeerde spoor was in dieselfde tydperk is ook verwerp, en natuurlik alles wat voorafgegaan het. Een van die vernaamste redes hiervoor is dat die moderne besef van die historiese en sosiale betekenis van 'n volk se lettere nog nie tot ons deurgedring het nie net soos dit maar onlangs tot Amerikaanse historici deurgedring het dat hulle lettere dateer vanaf die stigting, nie vanaf die bewuste groeipyne nie, maar vanaf die onbewuste, langsame ontkieming.