Punt- en kleine mengeldichten

[p. V]

Tweede hoofdstuk.
Nadere beschouwing.
Eersten artikel.
over de klinkers en derzelver samenvoegingen.
Algemeine grondrégels.

De klinkletter A.

I.

De a is lang, zoo dikwils zy de laetste letter eener lettergréep is^*.

Vóorbéelden:

Adel, adem, ader, arend, avond, maken, slapen, genade, weldadig, ongestadig.

* Uit-genomen in ajuin, azyn, en verscheidene over-genomene wóorden, zoo als abeel, académie, aluin, amandel, apostel, apothéek, cabrit, cadans, kanonik, kasuifel, karabyn, katoen, dragon, dragonder, fabryk, familie, graveel, jaloersch, kapel, latyn, magazyn, manier, paleis, papier, paradijs, parochie, patroon, satyn, talent, vacantie, enz.

[p. VI]

Aenmerking. Eenen langen klinker is zulk eenen, waer men by het uit-spréken, lang op blyft, en eenen korten dien men schielyk uit-spréekt.

II.

Wanneer de lange a de laetste letter eener lettergréep niet is, maer op eenen of meer médeklinkers néder-komt, dan voegt men er, tot onderstand der stem, eene e by, zoo dat de lange a alsdan ae geschréven wordt.

Vóorbéelden:

Aep, aerde, haes, baerd, daed, slaap, daer, gaen, smaek, graef, haest, maend.

III.

De letter a is kort, zoo dikwils zy niet de laetste letter eener lettergréep is, maer op eenen of meer médeklinkers néder-komt.

Vóorbéelden:

Bad, gat, akker, balsem, bannen, pand, kwakkel, damp, last, schat, stad, vallen.

De klinkletter E.

De belgische tael^* héeft dryderlei e: de geslotene of natuerlyke é, de zagte of stomme e, en de opene e.

* Éven als de fransche tael.

[p. VII]

I.

Zoo dikwils de e de lactste letter eener lettergréep is, is zy of gesloten of zagt.

Vóorbéelden:

Zy is gesloten in	Zy is zagt in
Beven.	Bevolkt.
Degen	Dewelke.
Verdédigen.	Veranderen.
Géven.	Vergelyken.
Vergeten.	Aengenaem.

De geslotene é, zoo als men ziet, is met eenen scherpen accent geteekend, waerdóor zy ligt van de zagte e te onderscheiden is^*.

* Die twee e worden volstrekt in het belgisch gelyk in het fransch uit-gesproken, te wéten, de geslotene é gelyk de é van het wóord bonté, en de zagte of stomme e, gelyk de eerste e van het wóord revendre. De belgische tael héeft wéder ook, gelyk de fransche, wóorden, waerin de zagte e donkerder is: zoodanig is, by vóorbéeld, de e agter de d in veranderen, en die agter de g in belégeren: eene stomme e eigenlyk.

II.

Wanneer de geslotene é de laetste letter eener lettergréep niet is, maer op eenen of meer médeklinkers néder-komt, dan voegt men er, tot onderstand der stem, eene e by, zoo dat de geslotene of natuerlyke é alsdan ée geschréven wordt.

Vóorbéelden:

Béek, béeld, néef, réet, spréekkamer, wéek, léesbaer, éetlust, pées, vergéefs, véel, spléet.

[p. VIII]

Den scherpen accent, behalven dat hy den klank der geslotene é kenteekent, onderscheidt hier de tweeletterige klinkers ée en ee. (Been, leem, enz.)

III.

De letter e is open en kort^*, zoo dikwils zy niet de laetste letter eener lettergréep is.

Vóorbéelden:

Bed, gek, berg, nest, pens, ver, elf, gezel, flesch, pen, herberg, klets, kwelling, les, schelm, sterk^**.

* Eenige taelkenners houden vóor eene stomme e de e der toonelooze uitgangen el, em, en, or, es, et, elt of eld, emt of emd, ent of end, ert of erd, gelyk als in kneukel, tafel, bessem, adem, géven, gelogen, huizen, hamer, béter, des huizes, dat gy springet, gy bédelt, gy ademt, gy loochent, gy nadert, gebédeld, geademd, enz., als méde de laetste lettergréep op eene na der wóorden ik preutelde, ik ademde, ik loochende, ik naderde, gévende, naderende, enz. Indien, nauw genomen, die e niet stom is, zy is althans zoo zagt, dat den médeklinker, op welken zy stuit, den régel der verdobbeling niet volgt, wanneer hy eene stomme e of anderen vallenden klinker moet by-némen; en schoon niets belet, de gemeinde uitgangen als eene uitzondering op te teekenen, willen wy niet onaen-gemerkt laten dat dezelve by de dichters somtyds zoo vóor-komen, dat derzelver open klank aen den dag ligt, en zy tot onzen régel zouden behooren. Zoo is, by vóorbéeld, den ren van myteren in het volgende vers:

Die Bisschops myteren, op haren glazen rug.
Aenvoeren: enz.

(J. Van der Heide).

** De opene e wordt éven als de fransche e ouvert uit-gesproken, en is ook, gelyk déze, meer of minder open.

[p. IX]

De klinkletter I.

I.

De i is lang, zoo dikwils zy de laetste letter eener lettergréep is.

Vóorbéelden:

Ivoor, vióol, titel, citroen.

Uitnéming. De i is kort in de uitgangen igen, ige, iger, iging. Vóorbéelden: matigen, dat ik matige, verdégiger, vervèerdiging^*.

Het getal der wóorden, waerin de enkele (lange) i de lettergréep sluit, is in de belgische tael niet zeer groot, dewyl die i zich niet als in wóorden van uithéemschen oorsprong vóor-doet. Zie hier waerom:

Oudtyds, wanneer de lange i op eenen médeklinker néder-kwam, verdobbelde men dezelve, in plaets van er, gelyk by de andere klinkers, tot onderstand der stem, eene e by te voegen, en dit had vóor réden, dat den tweeletterigen klinker ie in de tael reeds vóorhanden was. Zy schréven dus miin, wiif, stiif, en welhaest mijn, wijf, stijf, met eenen stèert aen de tweede i, zéker om de twee ii van de u des te zienelyker te onderscheiden. En die schryfwys héeft tot héden toe stand

* Uit-genomen is daer en boven den uitgang iken, met deszelfs veranderingen, in eenige wóorden van vréemde afkomst, zoo als prédiken, prédikant, kanonikes, enz., als méde nog enkele andere vréemde wóorden, gelyk olifant, régiment, enz.

[p. X]

gehouden, maer de oorspronkelyke uitspraek der ij (die van eene dobbele of verlengde i) is geheel en al verbasterd, en luidt by ons gelyk den tweeletterigen klinker ei. Thans ook néemt men, om de gelykheid van het uit-spréken, altyd ij^* in plaets van de lange i, en men schryft, by vóorbéeld, mynen, myne, myn; wyf, wyven; pyl, pylen; terwyl de oude, daerentégen, volgens den dóor-gaenden régel der klinkers, myn, mine, minen; wyf, maer wiven; pyl, maer pilen, schréven.

* Het is in Belgiën een algemein gebruik, y in plaets van ij te schryven, en wy hebben dit niet vóor onaennémelyk gehouden. Immers wat doet het er aen, y of ij te zetten, als men den aerd van dit teeken, dat toch zynen oorspronkelyken klank mist, niet uit de oog verliest? Zelfs zullen wy de y ook schryven in de wóorden waer zy vóor twee ii genomen is, die elk tot eene andere lettergréep behooren, gelyk in vleyen; leyen meervoud van lei; keyen meerv. van kei; enz. Zoo wordt van gelyken in het fransch het zelfde wóord, volgens dat deszelfs buiging die twee ii of eene enkele i laet hooren, nu eens met y, dan met i geschréven: employer, j'emploie, nous employons, j'emploierai; voyant, je vois, que tu voies; vous appuyez, tu appuies, il appuierait; enz.

II.

De letter i is kort, zoo dikwils zy niet de laetste letter eener lettergréep is.

Vóorbéelden:

Dik, kin, lip, wind, bidden, visch, gissen, hinken, knip, list, minst, ring.

[p. XI]

De klinkletter O.

I.

De o is lang, zoo dikwils zy de laetste letter eener lettergréep is^*.

Vóorbéelden:

Open, boter, dolen, horen, boven, komen, toren, vogel.

* Uit-genomen wéder eenige ontleende wóorden, gelyk als romein, roman, chocolaed, enz.

II.

Wanneer de lange o de laetste letter eener lettergréep niet is, maer op eenen of meer médeklinkers néder-komt, dan verdobbelt men dezelve tot onderstand der stem, en men teekent de eerste o met eenen scherpen accent^**, zoo dat de lange o alsdan óo geschréven wordt. De réden waerom men hier de dóorgaende e niet gebruikt, is dat den tweeletterigen klinker oe in de tael reeds daer is.

Vóorbéelden:

Bóog, dóor, hóop, (espoir), kóol, (charbon), póol, nóot, spóor, vóor, zóon, vlóot.

** Den scherpen accent dient hier om den tweeletterigen klinker óo van den zwaren oo te onderscheiden.

III.

De letter o is kort, zoo dikwils zy niet de laetste letter eener lettergréep is.

[p. XII]

Vóorbéelden:

Bok, korst, bosch, pond, dor, homp, locht, pols, spot, top.

De klinkletter U.

I.

De u is lang, zoo dikwils zy de laetste letter eener lettergréep is.

Vóorbéelden:

Uren, duren, nu, vurig.

II.

Wanneer de lange u de laetste letter eener lettergréep niet is, maer op eenen of meer médeklinkers néder-komt, dan voegt men er, tot onderstand der stem, eene e by, zoo dat de lange u alsdan ue geschréven wordt.

Vóorbéelden:

Duer, huer, zuer, schuer, gebuer, uer, minuet, nuesch, guer, vuer, muer, nuen, (conque vide).

III.

De letter u is kort, zoo dikwils zy niet de laetste letter eener lettergréep is.

Vóorbéelden:

Put, bult, hulp, musch, dun, gunst, lust, rug.

Aenmerking. De enkele u, in de wóorden waer zy van w gevolgd is, vertoont het om-gekeerde van den grondrégel, en héeft ook nooit e na zich: uw, zwaluw, schaduw; zwaluwen, schaduwen, fluweel, juweel. Egter is de u lang in uwen, uwe, uwer.

[p. XIII]

Zoo dan worden in het belgisch de lange klinkers, volgens dat zy de lettergréep al of niet eindigen,

a, é, i, o, u, of ae, ée, y, óo, ue,

geschréven, behoudens hetgéne bladz. 10 van de i gezeid is.

De andere tweeletterige klinkers, te wéten

ÈE, EE, EI, EU, IE, OE, OO,

als ook de tweeklanken, blyven onveranderd, het zy zy de lettergréep eindigen of niet. Wy zullen hier eene lyst van wóorden laten volgen, waerin de tweeletterige klinkers en de tweeklanken na elkander vóor-komen.

Tweeletterige klinkers.

ÈE.

Zwèerd, aenvèerden, begèeren, lèers, pèerd^*, wèerde, tèerling, pèerel, mèert, mèerel, dwèers, nèerstig, vèerdig, schèer, tèer, wèerdig, pèersch, gèerne, mèermin, lantèern, stèert, vervèerd, dèeren, vèer, smèeren, pèer, wèerd, bèer, enz.

* De dichters, als het er hun op aen-komt, némen de vryheid van in eenige wóorden ae vóor èe te schryven: paerd, naerstig, weaerdig, enz.

[p. XIV]

Dézen tweeletterigen klinker héeft, zoo als men ziet, den zwaren accent^** boven op.

** Den accent van den Schryver beslaet gevoegelyk beide letters van dézen klinker, maer de lettergietery mist een dusdanig teeken, en ik heb my, zoo als men ziet, anders moeten behelpen tot dus verre.
(Aenteekening van den Drukker).

EE.

Been, twee, eed, een, geen, geheel, heer, leenen, smeeken, teen, leeren, kleed, meer (plus), teeken, truweel, bleek, vrees, week, zee, alleen, bekkeneel, zeever, keeren, heesch, reep, juweel, breed, priëel, geest, weenen, enz.

EI.

Leiden, (conduire), arbeid, meinen, (penser), beide, klein, beitel, geit, gemein, keizer, paleis, eiland, heilig, weinig, meid, brein, lei, rei, (choeur), eisch, heiland, scheiden, einde, fontein, ei, zeil, eik, mei, (mai), klei, heiden, enz.

Y. (Zie bladzyde 10).

Dry, byl, spys, blyk, dy, grys, dryven, dozyn, pyl, kastyden, vyl, by, fyn, blyven, lyster, slym, schynen, dyk, grypen, ydel, hygen, ryp, myter, nyd, myden, ryk, vyf, zyde, magazyn, rym, vry, my, (moi), tyd, zyde, zwyn, enz.

[p. XV]

EU.

Beul, reuk, keuken, beuk, preutelen, beurs, reu, sleutel, smeuren, reus, deur, keur, keus, kneukel, heusch, beurt, sleur, teugel, steun, enz.

IE.

Bie, (abeille), bieden, kiezen, lied, krielen, mier, liegen, niezen, riem, tien, iever, dief, gierig, hier, gieten, lief, niemand, nier, stiel, schier, wie, ieder, enz.

OE.

Boer, hoe, doen, zoen, schroef, bloed, koek, zoeken, schoen, hoest, zoet, goed, koel, toen, enz.

OO.

Schoon, zoo, boos, hoog, loos, groot, hooren, gelooven, kool, (chou), dood, oor, stoolen, droomen, loopen, poot, blood, boon, brood, nood, boom, hoop, (monceau), doopen, lood, kloot, oog, troon, rood, doos, koopen, doof, enz.

Tweeklanken.

AU.

Blauw, rauw, (cru), gauw, pauw, faut, klauw, kauw, paus, flauw, autaer, lauw, saus, pauk, nauw, dauw, kauwen, knauwen, enz.          II

[p. XVI]

OU.

Hout, bouw, oud, louter, koude, kou, rouw, (deuil), schouder, mouw, stout, trouw, bout, ouwel, houden, zout, vrouw, mout, smous, vouw, woud, touw, goud, brouwen, enz.

UI.

Uil, lui, kuil, uit, luis, buiten, ruiter, schuim, huilen, duivel, kruis, muil, huid, duister, duim, bruid, muis, buil, gebruiken, pruim, bruin, huis, duizend, kuip, luisteren, buik, kruimel, spruit, enz.

AEI.

Fraei, kraei, papegaei, het waeit, baei, taei, haei, loei, draei, zwaei, naeister, zaeityd, kaei, paei, maeityd, braei, gekraei, vlaei, (flan), enz.

EEU.

Eeuw, leeuw, schreeuw, spreeuw, sneeuw, geeuwen, flambeeuw, meeuw, sleeuw, verzeeuwd, enz.

IEU.

Nieuw, krieuwelen, kieuw, ik kieuw, enz.

OEI.

Foei, groei, vloeibaer, knoeiwerk, schroeisel, bloei, geloei, koei, geboeid, roeibank, enz.

OOI.

Hooi, mooi, tooi, (parure), strooi, dooi, looi, nooit, prooi, kooi, (bergerie), vlooi, schooister, rooi, enz.

[p. XVII]

Byvoegsel.
over de invoeging der zagte E^*.

In sommige wóorden voegt men de zagte e in, om de onaengename stooting van twee letters te vermyden. Edoch men moet die in-gevoegde e niet verwarren met de e, welke tot eenen uitgang behoort, zoo als wy het terstond zien zullen.

* Zie, wat het gebruik der zagte e als uitspraek-en eindletter betreft, het tweede deel der Grammaire belge.

Algemeinen régel

In de wóorden, die de uitgangen lyk, loos, ling, lings, nis by-némen, voegt men déze by de buiging, welke op den tooneloozen en eindigt, te wéten, met de eindletter n te veranderen in lyk, loos, ling, lings. nis. En op die wys behoudt men de stomme e, waerdóor den overgang van den eenen médeklinker op den anderen zagter wordt.

Vóorbéelden:

Stédelyk, Stédeling, (stéden, stad); begrijpelyk, (begrypen); valschelyk, (valschen, valsthe, valsch); menschelyk, (menschen); aennémelyk, (aen-némen); beklagelyk, (beklagen); slapeloos, (slapen); groetenis, (groeten); vrugteloos, vrugten); schépeling, (schépen, schip); hoveling, (hoven, hof); pauselyk, (pausen, paus); kruiselings, (kruisen, kruis); grovelyk, (groven, grove, grof); wetteloos, (wetten, wet); zwakkelyk, (zwakken, zwakke, zwak); stoffeloos, (stoffen, stof); namelyk, (namen, naem); opelyk, (open); ordelyk; (orden, orde); vryelyk, vryeling, (vryen, vrye, vry); persoonelyk, (persoonen); verzoenelyk, (verzoenen); pynelyk, (pynen); gewoonelyk, (gewoonen, gewoone, gewoon).

[p. XVIII]

Nogtans van loven (pryzen); van hof, hoven, van gebrek, gebrèken; van God, Goden; van vergéven, (pardonner), heéft men loffelyk, hoffelyk, gebrekkelyk, goddelyk, vergiffenis.

Aenmerking. Wanneer het wóord, dat eenen der uitgangen lyk, loos, ling, lings, nis, moet by-némen, geene buiging op en héeft, dan voegt men de zagte e in.

Vóorbéelden:

Alleenelyk, (alleen); doenelyk, (doen); zienelyk, (zien); bestanelyk, (bestaen).

Eerste uitnéming.

De wóorden, in welke de buiging op en van eene r of l vóor-gegaen is, veranderen en in lyk, loos, ling, lings, nis, dat wilt zeggen, dat de r of de l alsdan de sluitletter is, na welke den uitgang lyk, loos, enz., zonder stomme e komt.

Vóorbéelden:

Begèerlyk, (begèeren); leerling, (leeren); roerloos, (roeren), gevaerlyk, (gevaren, gevaer); bekommernis, (bekommeren); stoornis, (stooren); geheellyk, (geheelen, geheele, geheel); gevoelloos, (gevoelen).

Tweede uitnéming.

De wóorden, die vóor de buiging op en eene z hebben, onmiddellyk vóor-gegaen van eenen langen of tweeletterigen klinker, of van eenen tweeklank, veranderen d ook den en in lyk, loos, enz., en dan wordt de z, die nooit let sluitletter genomen wordt, verwisseld in s.

[p. XIX]

Vóorbéelden:

Dwaeslyk, (dwazen, dwaze, dwaes); genéeslyk, (genézen); wyslyk, (wyzen, wyze, wys); pryslyk, (pryzen); yslyk, (yzen); afgryslyk, (afgryzen); verkieslyk, (verkiezen); looslyk, (loozen, looze, loos); huislyk, (huizen, huis).

Nogtans schryft men regelmatig verryzenis van verryzen.

Derde uitnéming.

De wóorden eindigende op ig of zaem, némen ook onmiddellyk den uitgang lyk.

Vóorbéelden:

Zédiglyk, moediglyk, eenpariglyk, eenzaemlyk, minzaemlyk.

Voeg nog by déze uitnémingen de wóorden eigenlyk, wézenlyk, vergéeflyk, toegéeflyk, koninklyk, zénuwloos, en kwalgk van kwaed.