Portael der saecken en spraecken

XIII.
Het Derthiende Hooft-stuck
Decimumtertium Caput

Van de 't Saemenvoeginge der Woorden in een Reed wijse.
De Combinatione Vocum in Phrasio.

114.	Hoe voegt men elk woordt by een ander? Qvomodo sociátur omnis vox alteri?

Door een sekere Wet, daar vijfthien algemeine Regels van sijn.

Per Certam Legem, de qvo qvindecim generáles Regulae sunt.

115.	Seggt op de eerste Regel? I. Is Recita primam Regulam?

Om te toonen Wat yets zy, soo setmen een ander Naamwoord

Ad ostendendum Qvid sit Qvid, apponitur aliud Nomen

tot het eerste in de selfde Val: als:

priori Nomini in codem Casu: ut:

[p. 146]

De Ionghe Leerlink!	}	Puer Discipulus.
De Heer Konink:	}	Dominus Rex.
De Stadt Amsteldam	}	Civitas Amstelodamum.

116.	Segt de tweede Regel? II. Recita secundam Regulam?

Om te toonen WIENS yets zy, soo doet men tot het Naamwoort

Ad ostendendum CUJUS qvid sit, additur Nomini,

den Naam des, wiens de saake is, in de Baarvall, als:

Nomen ejus, cujus res est, in Genitivo, ut:

De Leerlink der Spraak konst.	}	Discipulus Grammatica.
De Konink van Vrankrijk.	}	Rex Gallia
De Stadt van Hollandt.	}	Civitas Hollandia.

117.	Segt op de derde Regel? III. Recita tertiam Regulam?

Om te toonen HOEDANIG yets zy, soo voeght men

Ad ostendendum QUALE qvid sit, adstruitur

een Bynaamwoordt tot de Naam in 't gelijke getal, geslacht en Vall, als:

Adnomen Nomini simili numero, genere & casu, ut:

Een lieve Leerlink.	}	Charus Discipulus.
Een sachtmoedige Meester.	}	Placidus Praeceptor.
Een schoone Stadt.	}	Pulchra Civitas.

118.	Segt de Vierde Regel? IV. Dic qvartam Regulam?

Om te toonen AEN WIEN yets soodaenig zy, soo

Ad ostendendum CUI aliqvid tale sit,

doetmen een ander Naam tot de Toenaam in den Gever, als:

additur aliud Nomen Adnomini in Dativo, ut:

Bemint by den Leermeester.	}	Charus Praeceptóri.
Sachtmoedig tegens de Leerlingen.	}	Placidus Discipulis.
Schoon den Hollanderen.	}	Pulchra Hollandis.

119.	Segt de vijfde Regel? V. Dic qvintam Regulam?

Om te toonen WAER van DAEN de saeke soodanig zy, ofte

Ad ostendendum, UNDE res talis sit, aut

VAN welke KANT, soo voegt men den Naam(des saaks ofte

QUA PARTE, additur Nomen (causae vel

des deels) tot de Toenaam in de Wegnemer, als:

partis) Adnomini in Ablativo, ut:

Lief wegen de gehoorsaemheid.	}	Charus obseqvio.
Sachtmoedig wegen de seden.	}	Placidus moribus.
Schoon van gelegentheid.	}	Pulchra situ.

[p. 147]

120.	Segt de seste Regel? VI. Dic sextam Regulam?

Om te toonen YETS te ZIJN, ofte te DOEN, ofte te LYDEN,

Ad ostendendum ALIQUID ESSE, aut AGERE, aut PATI,

soo doet men een bepaalt Werkwoort tot den Naamer, in

additur finitum Verbum Nominativo,

gelijken getall, ende persoon, als:

simili numero, & persona, ut:

De Schoole is.	}	Schola est.
De Meester leert.		Praeceptor docet.
De Leerlink w. geleert.	}	Discipulus docétur

121.	Verhaalt de sevende Regel? VII. Recita septimam Regulam?

Om te toonen AEN WIE yets zy, ofte Geschiede,

Ad ostendendum CUI aliqvid sit, aut FIAT,

doetmen den Gever tot het Werkwoort, als:

additur Dativus Verbo, ut:

De Schoole is veur ons		Schola est nobis.
De Leeraer spreekt tot de Leerlingen.	}	Praeceptor loqvitur discipulis.
Elk een leert voor hem selven.	}	Qvisqve discit sibi ipsi.

122.	Verhaalt den achste Regel? VIII. Recense octâvam Regulam?

Om te toonen TOT WAT ding de werkinge overgaat, soo doetmen

Ad ostendendum IN QUID actio transeat, additur

den Aanklaager van de selfde saake tot het werkende Werkwoort, als:

Accusativus illius rei activo Verbo, ut:

Ik onderwijse den jongen	}	Doceo pueram.
Ik leere de taal.	}	Disco linqvam.
Ik schrijve een brief,	}	Scribo literas.

123.	Verhaalt de negende Regel. IX. Recense nonam Regulam.

Om te toonen MET wat WERKTUIG, ofte Waerom en

Ad ostendendum QUO INSTRUMENTO, aut CUR &

Hoe Yets geschiedt, soo settmen den Wegnemer tot het Werkwoort, als:

Qvomodo aliqvid fiat, jungitur Alblativus Verbo, ut:

Ik spreeke met de tonge.	}	Loqvor lingvâ.
Ik schrijve met de penne.	}	Scribo calamo.
Ik leere uit liefde.	}	Disco amore.

[p. 148]

124.	Brengt voor de thiende Regel. X. Profer decimam Regulam.

Om te toonen WAT een Ding vermach, ofte WEET, WILL,

Ad ostendendum QVID Res POSSIT, aut SCIAT, VELIT,

VERSOEKT, ofte DOEN MOET, voegtmen de Onbepaalde

CONETUR, vel DEBEAT, jungitur Infinitivus

wijse van 't eene Werkwoort by 't ander als:

modus uníus Verbi alteri, ut:

Ik moet leeren:	}	Debeo discere.
Ik kan schrijven:	}	Scio scribere.
Ik wil geleert worden:	}	Volo docéri.

125.	Brengt voor de elfste Regel. XI. Profer undecimam Regulam.

Om te toonen OF, WIEN, WANNEER, HOE etc. yets

Ad ostendendum AN, UBI, QVANDO, QVOMODO &c. aliquid

geschiedt, soo doet men een Bywoordeken tot het Werkwoort, als:

fiat, additur Adverbium Verbo, ut:

Ik moet al:	}	Debeo omninò.
Ik weet het wel:	}	Scio benè.
Ik studeere altijt:	}	Studeo semper.

126.	Brengt voor de twaelfste Regel. XII. Profer duodecimam Regulam.

De Werknaam neemt aan den Vall sijnes Werkwoorts als:

Participium adsciscit Casum sui Verbi, ut:

Om dat wy seggen, Leert de taal, soo seggen wy ook:

Qvia dicimus, Doce lingvam, dicimus etiam:

Leerende de taal:	}	Docens lingvam.
Willende leeren de taal:	}	Doctúrus lingvam.
Sullende geleert w. de taal:	}	Docendus lingvam.
Geleert hebbende de spraake	}	Doctus lingvam,

127.	Verhaalt den derthienden Regel? XIII. Narra decimam tertiam Regulam:

Sommige Bywoordekens voegtmen ook tot de Toenaamen ende Bywoordekens, als:

Qvadam Adverbia junguntur etiam Adnominibus & Adverbiis, ut:

Seer geleerdt:	}	Valdè doctus.
Seer geleerdelijk:	}	Valdè doctè.
Seer wyselijk:	}	Valdè sapienter.

[p. 149]

128.	Verhaalt den veerthienden Regel? XIV. Commemora decimam qvartam Regulam.

Om de omstandicheyt van een werk te toonen, soo settemen het Voorwoordeken

Ad circumstantiam actionis ostendendam, additur Praepositio

met den Naam sijns Valls tot het Werkwoort, als:

cum Nomme sui Casus Verbo, ut:

Ik gae in de Schoole:	}	Eo in Scholam.
Ik leere in der Schoole:	}	Doceo in Schola.
Ik spreeke tot de Leerlingen.	}	Loqvor ad Discipulos.

129	Verhaalt den vijfthienden Regel? XV. Commemora decimam qvintam Regulam?

Het voegwoordeken voegt gelijke Vallen in den Naamen, ende ook

Conjunction jungit similes Casus in Nominibus, atque etiam

gelijke Wijsen, ende rijden in den Werkwoorden, als:

Similes Modos, & tempora in Verbis, ut:

De Meester, ende de Leerlink:	}	Magister, & discipulos,
Onderwijsen, ende leeren:	}	Docent, discuntqve,
Sy souden toenemen, indien sy volhardeden	}	Proficerent, si continuarent.