Lexicon van de jeugdliteratuur

Heinrich Wolgast

door Eric Hulsens

Heinrich Wolgast werd op 26 oktober 1860 in Jersbeck (Holstein) geboren en overleed op 24 augustus 1920 in Hamburg. Hij werkte als onderwijzer, later als schoolhoofd in Hamburg, was actief in onderwijzersverenigingen en hield zich intensief met onderwijsproblemen bezig, in het bijzonder met de literatuurpedagogiek. Dat leidde in 1896 tot de publikatie van Das Elend unserer Jugendliteratur, ‘Ein Beitrag zur künstlerischen Erziehung der Jugend’, het klassieke werk van de Duitse kinderboekenkritiek.

De situatie in 1896

Voor een goed begrip van dit invloedrijke werk is het nodig de politieke en literair-historische context ervan voor ogen te houden. De sociaal-democratische partij kende in deze jaren een toenemend succes: in 1890 was ze de grootste partij van Duitsland geworden en was ze erin geslaagd de verlenging van de anti-socialistische wet van Bismarck, die sinds 1876 van kracht was, te verhinderen. Van de kant van de overheid werd echter nog altijd zeer repressief tegen sociaal-democraten opgetreden en met name in Hamburg was het bijvoorbeeld voor onderwijzers riskant zelfs maar sympathie voor de sociaal-democratie te laten blijken.

Het Duitse keizerrijk ontwikkelde zich in diezelfde tijd steeds meer in imperialistische richting (kolonialisme, voorbereiding van expansie langs militaire weg, wat tot de Eerste Wereldoorlog van 1914 zou leiden). De erkende jeugdliteratuur van die tijd weerspiegelt deze politieke ontwikkeling en staat bol van chauvinisme, patriottisme, militarisme en kolonialistische denkschema's. Een sociaal-democratisch georiënteerde jeugdliteratuur bestond nog nauwelijks. Daarentegen was de massalectuur tot grote bloei gekomen, die eveneens een sterke conservatieve tendens vertoonde.

Als reactie op deze situatie ontstond in onderwijskringen de ‘Jugendschriftenbewegung’, die zich inzette voor de verbetering van het lectuuraanbod voor de jeugd. Dat gebeurde door het uitoefenen van kritiek en het samenstellen van keuzelijsten en door het uitgeven van betere jeugdlectuur voor een lage prijs. Verschillende commissies sloten zich in Hamburg aaneen en richtten in 1893 het tijdschrift Jugendschriften-Warte op. In mei 1896 werd Heinrich Wolgast hiervan de hoofdredacteur en in november van datzelfde jaar publiceerde hij zijn befaamde boek over de ellende van de Duitse jeugdliteratuur.

Das Elend unserer Jugendliteratur

Met instemming citeert Wolgast in dit boek de paradoxale uitspraak van Theodor Storm: ‘Als je voor de jeugd wilt schrijven, mag je niet voor de jeugd schrijven.’ Hij betwijfelt inderdaad het bestaansrecht van boeken die speciaal voor de jeugd geschreven zijn, omdat daarin maar al te gauw concessies worden gedaan aan de literaire kwaliteit. Een kinderboek moet naar zijn mening in de eerste plaats een kunstwerk zijn en het mag geen politieke of godsdienstige tendens bevatten.

Das Elend bevat niet alleen theoretische beschouwingen, maar ook toegepaste kritiek. Het langste hoofdstuk geeft een ‘karakteristiek van de gangbare jeugdlectuur’. Meer dan 120 bladzijden lang boort Wolgast daarin gerenommeerde en veelgelezen auteurs van kinderboeken de grond in. Achtereenvolgens onderzoekt hij hoe er geknoeid wordt in bewerkingen van klassieke boeken, hoe er gemoraliseerd en gepreekt wordt in de religieuze jeugdliteratuur, hoe patriottisme en chauvinisme het gebrek aan kwaliteit in de vaderlandslievende kinderboeken moeten compenseren, en hoe het gesteld is met het niveau van indianen- en meisjesboeken.

Door uit te gaan van hoge artistieke eisen voor kinderboeken kon Wolgast de hele bestaande jeugdliteratuur afwijzen. In politieke termen kwam het erop neer dat hij, zonder een links standpunt in te nemen, de door en door rechtse jeugdliteratuur van het Keizerrijk diskwalificeerde. De rechtse kritiek haastte zich dan ook om Wolgast en de Jugendschriftenbewegung als links te ontmaskeren. Zo schreef Adolf Bartels in 1904: ‘De radicalen willen door de esthetische opvoeding de morele gewoonweg overbodig maken, en in het bijzonder is hun woede gericht op de religieuze en patriottische tendens in de jeugdliteratuur [...] Waar dus het radicalisme het woord “esthetisch” in zijn banier schrijft om zijn afkeer van godsdienst en nationaal gevoel aan te geven, mag men niet aarzelen het zijn masker af te rukken.’

Ondanks de overdrijving - radicaal in politieke zin was de Jugendschriftenbewegung zeker niet - voelde de rechtse kritiek heel goed aan dat er tussen de Jugendschriftenbewegung en de sociaal-democratie affiniteiten bestonden. Dat blijkt ook uit het feit dat het boek van Wolgast in het sociaal-democratische orgaan Die Neue Zeit werd aanbevolen door de Nederlandse socialiste Sjoukje Troelstra (Nienke van Hichtum).

Merkwaardig is dat Wolgast op het probleem van de slechte jeugdlectuur reageerde met het advies tot ‘terugdringen van de vrije lectuur’, wat hij motiveert door te zeggen: ‘De ontspanning door lezen kan in een natuurlijke opvoeding geen plaats opeisen.’ Kinderen tot twaalf jaar kunnen naar zijn mening in hun vrije tijd beter spelen dan gaan zitten lezen. In dit

opzicht staat Wolgast geheel in de traditie van Rousseau.

Welke lectuur beveelt Wolgast nu aan? ‘De fictionele literatuur die speciaal voor de jeugd geschreven wordt, kunnen we zowel om artistieke als om pedagogische redenen niet erkennen. En omdat om dezelfde redenen ook de zuivere amusementslectuur van de volwassenen uit de handen van de jeugd gehouden moet worden, blijft over: de grote literatuur, de kunst die door onze dichters is gecreëerd.’

Later heeft Wolgast zijn strenge afwijzing van de specifieke jeugdliteratuur herzien. In een latere druk van Das Elend unserer Jugendliteratur schrijft hij: ‘Voor de vroegste lectuur van het kind hebben de laatste jaren, ongeveer sinds 1900, gerenommeerde schrijvers en poëtisch begaafde leraren boeken op de markt gebracht, die in weerwil van Storms spreuk voor de jeugd geschreven zijn en toch ten volle aanspraak kunnen maken op literaire kwaliteit.’

Wolgast doelt daarmee op een nieuwe richting in de jeugdliteratuur waarbij vanuit het kind geschreven werd (‘Dichtung vom Kinde aus’). Hij zegt voorzichtig dat de toekomst zal moeten uitwijzen of dit genre bestaansrecht heeft.

Ontvangst

De strekking van Wolgasts Elend werd in latere commentaren op een merkwaardige manier omgebogen. Hij werd beschreven als pleitbezorger van het betere, artistiek hoogstaande (specifieke) jeugdboek, terwijl hij daar aanvankelijk afwijzend en later sceptisch tegenover stond. Het politieke aspect van zijn polemiek tegen de (rechtse) tendens in de bestaande jeugdliteratuur werd verdoezeld.

Volgens Helmut Mörchen is de vervalsing van zijn standpunt in belangrijke mate mede veroorzaakt door een eenzijdige koppeling van zijn visie aan die van de ‘Kunsterziehungsbewegung’, een pedagogische stroming die de ontwikkeling van de artistieke gevoeligheid en vaardigheid in het onderwijs propageerde.

Bibliografie

4 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1984