Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

E.B. White

door Kitty Nooy

Elwyn Brooks White werd op 11 juli 1899 geboren in Mount Vernon, New York. Hij bezocht er de highschool, diende in 1918 in het Amerikaanse leger en ging drie jaar later naar de Cornell Universiteit in Ithaca, New York. Hij werkte als verslaggever bij de Seattle Times en als columnist bij Harper's Magazine. Vanaf 1926 was hij werkzaam bij New Yorker Magazine. Daar ontmoette hij zijn vrouw, Katharine Sergeant Angell. Ze trouwden in 1929 en kregen een zoon. In 1938 verhuisde het gezin naar een boerderij in de staat Maine, waar White het jaar daarop begon te schrijven aan Stuart Little, dat in 1946 verscheen. Ook zijn twee andere kinderboeken schreef hij op de boerderij.

White schreef ook voor volwassenen, onder meer poëzie en essays. Hij ontving een groot aantal prijzen, waaronder de American Academy of Arts and Letters Gold Medal voor zijn essays (1960), de National Medal for Literature van het National Institute of Arts and Letters (1971) en een Pulitzer Prize special citation voor zijn gehele oeuvre (1978). Naast afzonderlijke prijzen voor zijn kinderboeken kreeg hij de Laura Ingalls Wilder Medal voor ‘a lasting contribution to children's literature’ (1970). Charlotte's Web is in 1973 bewerkt tot een tekenfilm met White als verteller. Stuart Little, een combinatie van speelfilm en animatie, draaide in 2000 in de Nederlandse bioscopen.

White stierf op 1 oktober 1985. De laatste jaren van zijn leven leed hij aan alzheimer.

Werk

E.B. White schreef drie kinderboeken: Stuart Little (1946), Charlotte's Web (1952) en The Trumpet of the Swan (1970). Alle drie zijn het humoristische dierenverhalen waarin de auteur naar eigen zeggen de realiteit heeft losgelaten, maar niet de waarheid. De dieren kunnen praten en handelen als men-

[pagina 2]

sen, maar houden hun dierenmanieren.

Zijn eerste kinderboek, Stuart Little, gaat over een muis die geboren is uit menselijke ouders en over menselijke eigenschappen beschikt. Er ontstaan grappige situaties doordat de muismens Stuart moet leven in een omgeving die niet op zijn afmetingen is ingesteld. Godfried Bomans vertaalde het boek begin jaren zeventig onder de titel Tom Trikkelbout. Hij verplaatste het verhaal naar de omgeving van Amsterdam, herschreef het in zijn eigen stijl en bewerkte het hier en daar ingrijpend. In 2000 verscheen een vertaling van Hans Heesen die meer recht doet aan het origineel. De film Stuart Little wijkt sterk af van het oorspronkelijke verhaal. De muis is geadopteerd door een Amerikaans echtpaar en wordt in eerste instantie niet geaccepteerd door zijn nieuwe broertje en de kat. Uiteindelijk sluiten alle familieleden vrede met elkaar. Het accent ligt in de film op het vinden van een plaats in het gezin.

In De trompet van de zwaan leert een trompetterzwaan zich menselijke vaardigheden aan als lezen, schrijven en trompet spelen. De spin Charlotte uit Charlotte's web kan woorden weven in haar web en slaagt er in het leven te redden van het varken Wilbur. Ook dit boek is twee maal vertaald: in 1952 door Henriëtte van Eyk en in 2000 door Tjalling Bos. In de Verenigde Staten behoort Charlotte's Web tot de klassieke jeugdboeken.

White zag schrijven als een daad van geloof in de wereld, als een hoopvol tegenwicht voor alle ellende die er is. Uit zijn boeken spreekt een grote liefde voor de natuur en het leven. Charlotte's web is volgens hem een ‘hymne aan de schuur’, met al haar heerlijke geuren en geruststellende geluiden. Niet het feit dat de spin Charlotte woorden kan weven is een wonder, maar dat een spin überhaupt een web kan maken. Dat is de mens nooit gelukt. ‘Mensen zijn niet zo slim als insecten.’ In De trompet van de zwaan beschrijft White tot in detail hoe zwanen een nest bouwen en met majesteitelijke gratie opstijgen bij het vliegen. Tegenover natuurlijke kunstwerken als spinnenwebben en zwanennesten staan menselijke vaardigheden als schrijven en muziek maken. Maar daar gaan moeizame leerprocessen aan vooraf.

White's loflied op de natuur mondt in De trompet van de zwaan uit in een pleidooi voor beschermde natuurgebieden; tenslotte zijn er in de wereld bijna meer auto's en mensen dan dieren. Er is niet zozeer behoefte aan dierentuinen, al mogen die er voor zwakke dieren ook zijn, als wel aan ongerepte gebieden die het gevoel geven ‘dat sommige mensen in de kerk hebben’. Zodat kinderen die op school sommen moeten uitrekenen in de trant van: ‘een man loopt 5 km per uur, hoeveel legt hij af in 4 uur?’, weten dat dat afhangt van hoe moe de man wordt en of hij geen bramen tegen-

[pagina 3]

komt die hoognodig geplukt moeten worden.

Het probleem van de communicatie tussen mens en dier speelt in Stuart Little geen rol. Stuart is het kind van een normaal mensenechtpaar en probeert een gewoon mensenleven te leiden. Hij kan zowel met dieren als mensen praten. In Charlotte's web kunnen de dieren op de boerderij alleen onderling met elkaar spreken; verder zijn ze te verstaan door een meisje van acht, dit tot verontrusting van haar ouders. Communicatie is het centrale begrip in De trompet van de zwaan. In dat boek leert de jonge trompetterzwaan Louis bij gebrek aan een eigen stem een echte trompet bespelen. Doordat hij zich ook de schrijfkunst machtig maakt, kan hij zich verstaanbaar maken voor de mensen. Spreken met dieren kan hij niet. Maar muziek blijkt een universele taal. Door zijn trompetspel krijgt hij met mens en dier contact.

Het gaat White's hoofdpersonen om hun eigen individualiteit en vrijheid. Hoewel Stuart Little en Louis anders zijn dan hun soortgenoten, laten ze zich niet uit het veld slaan en proberen ze hun eigen weg te vinden in de samenleving. Stuart wordt verliefd op de vogel Margalo en gaat haar achterna. Louis keert uiteindelijk terug naar de dierenwereld en brengt de rest van zijn leven door met zijn geliefde trompetterzwaan Serena.

In Charlotte's web ontwikkelt het boerenmeisje zich tot een volwassene. Brengt ze aanvankelijk eindeloze dagen in de schuur door, in de loop van het verhaal verliest ze haar aandacht voor Wilbur het varken en raakt meer geïnteresseerd in een vriendje.

White toont in zijn kinderboeken een heldere en humoristische kijk op de wereld. Op iedere bladzijde staan taalgrapjes, zoals een stotterende gans die verontschuldigend roept: ‘op het gevaar-vaar-vaar af mezelf te herhalen’; of de ijdele, praatzieke vader van Louis de zwaan die in hoogdravende taal een lange redevoering houdt over het belang van luisteren boven eindeloos gezwets. Wanneer hij een ‘zwanenzang’ aanheft omdat hij denkt dood te gaan, speelt hij de stervende zwaan met de woorden: ‘ik die ga sterven, ik groet u’. Maar de ‘geluksvogel’ overleeft.

De boeken van White lopen allemaal goed af. Kinderen hebben er bij Stuart Little wel eens aan getwijfeld omdat het een open einde lijkt te hebben. Stuart rijdt weg in zijn auto, nog steeds op zoek naar zijn geliefde Margalo. Maar het feit dat hij in noordelijke richting rijdt zegt genoeg. Ten eerste vloog de vogel naar het noorden, ten tweede heeft hij net met een man gesproken die verkondigde: ‘Iemand die naar het noorden gaat, doet daar niet verkeerd aan.’ De laatste zin luidt dan ook: ‘Maar de lucht was helder en op de een of andere manier voelde hij dat hij de goede kant op ging.’

[pagina 4]

Charlotte's web

Ooit raakte White op zijn boerderij in Maine gefascineerd door een aranea cavatica, een spin die een zak maakt en daar haar eieren in legt. Toen hij eens voor zijn werk naar New York moest, sneed hij de eierzak los en nam die mee. Een paar weken later kropen er spinnetjes over zijn kam en borstel. Ze sponnen draden tussen de spiegel en het nagelschaartje, tot de werkster ze wegstofte.

Het idee voor Wilbur het varken ontstond ook op de boerderij. Op een dag voelde White het voeren van de varkens als verraad. Er was een band ontstaan tussen hem en de dieren, maar ze waren wel bestemd voor de slacht. Sindsdien zon hij op plannen om een varken te redden.

Charlotte's web is een ode aan de spin, een nuttig dier waar mensen soms ten onrechte bang voor zijn. White heeft Charlotte niet mooier gemaakt dan een echte spin, maar voorzag haar wel van een extra talent. Tussen de regels door geeft het verhaal informatie over de aranea cavatica; haar harige benen die elk uit zeven delen bestaan, de verschillende draden die ze kan produceren: droog, kleverig of waterdicht; de jonge spinnetjes die ballonnetjes weven en wegzweven door de lucht.

Op de boerderij van Veerle zijn varkens geboren. Een van de biggetjes is te klein en haar vader wil het ‘opruimen’. Veerle redt de ondermaatse big, noemt hem Wilbur en vertroetelt hem. Na een paar weken goede verzorging




verkoopt haar vader het varkentje aan een oom. Daar in de schuur sluit Wilbur vriendschap met de spin Charlotte. Als blijkt dat men alle varkens vetmest voor de slacht, verzint de spin een plan om zijn leven te redden. Ze weeft boven Wilburs hok woorden in haar web als ZO'N BIG en GEWELDIG. Het is Wilbur die de eer krijgt. Hij wint door deze reclamestunt van zijn vriendin zelfs de hoofdprijs op de jaarmarkt en zijn leven is gered, want van een beroemd varken maken mensen geen ham. White's vijfjarige kleindochter vond deze oplossing onnodig omslachtig: als het varken niet zoveel gegeten had, was hij vanzelf te mager geweest voor de slacht.

Charlotte's web kreeg vooral waardering vanwege de luchtige behandeling van zo'n serieus onderwerp als de

[pagina 5]

dood. Charlotte mag dan haar varkensvriendje van de dood redden, aan het eind van het verhaal sterft ze zelf. Roemloos en eenzaam moet Wilbur haar achterlaten op het verlaten terrein van de jaarmarkt. De waterdichte eierzak die Charlotte met haar laatste krachten heeft gemaakt, kan hij nog net in zijn mond mee terugnemen naar de boerderij. Niet lang daarna bevolken 514 dochters van Charlotte de schuur, als een nieuwe lente aanbreekt vol geboorte en groei. De zich altijd herhalende levenscyclus maakt de dood aanvaardbaar.

Het boek is niet alleen een verhaal over de dood, maar ook over leven en onzelfzuchtige liefde. Het toont de kracht van vriendschap en saamhorigheid, waarin verbondenheid en verlies hand in hand gaan. Dit spannende verhaal is grappig en levendig beschreven, met een filosofische, wijze ondertoon.

Waardering

De meeste aandacht van de recensenten ging uit naar de verhouding tussen fantasie en realiteit. Aan alle drie de boeken ligt een fantastisch, komisch gegeven ten grondslag, dat White consequent uitwerkt in een realistische wereld. Stuart Little de muismens wordt geboren in een modern Amerikaans gezin, heeft de uiterlijke kenmerken van een muis (met alle gevolgen vandien) maar gedraagt zich als mens. Ook De trompet van de zwaan is volgens de recensent van Accent niet onwaarschijnlijk: ‘in feite een zeer reëel verhaal waarin mensen en dieren elkaar op ontroerende wijze (en met humor) vinden en helpen’.

Met name White's humor oogst lof. Men vindt zijn ideeën origineel, de situaties geestig en de dialogen sprankelend. Zijn stijl is zowel helder en direct als poëtisch, beeldend en ongekunsteld. Het is opvallend hoe lovend De trompet van de zwaan ontvangen is. Het kreeg jubelende kritieken en werd aangeprezen als een boek dat de ouders ook moesten lezen.

Vooral Charlotte's web maakte veel indruk. Bregje Boonstra besteedde er in NRC Handelsblad zelfs zonder directe aanleiding een hele recensie aan. Ze vindt het een verrassende, grappige en spannende vertelling, vol humor en schitterende filosofie. Volgens haar portretteert White zijn verhaalfiguren met liefde en schrijft hij begrijpelijk over de grote dingen van het leven, zoals de dood. Aan het eind van haar recensie concludeert ze dat een gemoderniseerde vertaling op z'n plaats is. Acht jaar later verscheen die inderdaad, waarschijnlijk naar aanleiding van het succes van de film Babe in 1995, naar The Sheep-pig van Dick King-Smith. Ook in dat boek werken boerderijdieren samen om een varkentje te redden van de slacht. Bij het verschijnen van de nieuwe vertaling wijdde Bregje Boonstra in De Groene Amsterdammer opnieuw een recensie aan Charlotte's web. Ze nam het boek ook op in Zo goed als klassiek, een uitgave die ze in opdracht van De Bijen-

[pagina 6]

korf maakte over ‘de 100 mooiste jeugdboeken van de laatste 50 jaar’.

Bibliografie

Kinderboeken

Stuart Little (1946): Tom Trikkelbout. Vertaald en bewerkt door Godfried Bomans. Met illustraties van Garth Williams. Naarden, Strengholt, 1971. Stuart Little; Avonturen van een kleine, eigenwijze muis. Vertaald door Hans Heesen. Met illustraties van Garth Williams. Amsterdam, Van Goor, 2000.

Charlotte's Web (1952): Charlotte's web. Vertaald en bewerkt door Henriëtte van Eyk. Met illustraties van Garth Williams. Naarden, Strengholt, 1968. Vertaald door Tjalling Bos. Met illustraties van Garth Williams. Rotterdam, Lemniscaat, 1999.

The Trumpet of the Swan (1970): De trompet van de zwaan. Vertaald en bewerkt door Hans Andreus. Met illustraties van Edward Frascino. Naarden, Strengholt, 1970.

Over E.B. White en zijn werk

R.G. Delisle, Death and dying in children's literature: an analysis of three selected works. In: Language Arts, jaargang 53 (1976), nr. 6, blz. 683-687.

David Rees, The Marble in the Water: Essays on Contemporary Writers of Fiction for Children and Young Adults. Boston, Hornbook, 1980, blz. 68-77.

Children's Literature Review. Volume 21. Gale, 1990, blz. 191-218.

Bregje Boonstra, Big Wilbur. In: NRC Handelsblad, 13-12-1991.

Zo goed als klassiek; de 100 mooiste jeugdboeken van de laatste 50 jaar volgens Bregje Boonstra. Amsterdam, Magazijn De Bijenkorf, 1999.

Bregje Boonstra, Woorden weven. In: De Groene Amsterdammer, 1-9-1999.

Something About the Author. Volume 29. Gale, 1982, blz. 227-238; Volume 100. Gale, 1999, blz. 249-253.

Verfilmingen

Charlotte's Web. Regie: Jackie Söderman, Iwao Takamoto. VS, 1973. (Videotitel: Wilbur het varkentje en Charlotte de spin.)

Stuart Little. Regie: Rob Minkoff. VS, 1999.

55 Lexicon jeugdliteratuur
februari 2001