Lexicon van de jeugdliteratuur

Vertellen-voorlezen

door Herman Kakebeeke

Als het er om gaat kinderen in contact te brengen met boeken, zijn zowel vertellen als voorlezen effectieve manieren. Of zoals Aidan Chambers het zegt: ‘As for introducing books to people during their childhood and adolescence, telling stories and reading aloud are the two most effective methods, each fundamental and essentially important.’ (Introducing books to Children). Ze hebben altijd al een plaats gehad in gezin, school en bibliotheek. Het voorlezen genoot daarbij vaak de voorkeur maar het lijkt erop dat er de laatste jaren steeds meer belangstelling komt voor het vertellen. Vertelcursussen, vertelworkshops en vertellersfestivals vinden met regelmaat plaats. Het is niet onwaarschijnlijk dat de verteltradities uit o.a. de Turkse, Marokkaanse en Caribische culturen hiertoe hebben bijgedragen.

Als we hier spreken over vertellen en voorlezen, bedoelen we de activiteiten die erop zijn gericht geschreven verhalen door te geven aan kinderen. Bij het voorlezen maakt men direct gebruik van dat geschreven verhaal, bij het vertellen geeft men het verhaal met eigen woorden weer zonder daarbij afbreuk te doen aan de oorspronkelijke bedoeling van de auteur.

Het voorlezen stelt enkele simpele materiële voorwaarden: er moet een boek zijn en licht om bij te lezen. Vertellen kan op elk moment en op elke plek geschieden.

De voorlezer is gebonden aan de tekst zoals de schrijver die in zijn boek heeft weergegeven; hij kan die niet naar willekeur veranderen, zijn eigen inbreng beperkt zich tot variaties in stemgebruik. De verteller heeft de vrijheid om een gegeven verhaal met eigen woorden door te geven, hij kan er zelfs zo sterk zijn eigen stempel op drukken dat het origineel eronder verdwijnt.

Vertellen

De voorbereiding om een verhaal goed te vertellen vergt meer tijd dan de voorbereiding van een voorlees-verhaal. Om deze pragmatische redenen zou men bijvoorbeeld in onderwijs en bibliotheek kunnen kiezen voor het voorlezen. Er is echter een fundamenteler reden die tot die keus kan doen besluiten. Bij het voorlezen krijgen de kinderen het verhaal te horen in de bewoording en de vorm die de schrijver daarvoor gekozen heeft, typisch woordgebruik,

humor, spanningsopbouw, enzovoort komen optimaal tot hun recht.

Rekening houdend met wat hiervoor is opgemerkt kan men concluderen dat voor het literaire vertellen vooral volkssprookjes, mythen, sagen, legenden, volksverhalen in aanmerking komen. Hierbij hebben we immers te maken met teksten die weliswaar schriftelijk vastliggen maar niet aan één vorm gebonden zijn. Ze bestaan in verschillende versies. De verteller kan het verhaal, mits hij de essentie geen geweld aandoet, zonder bezwaar met eigen woorden navertellen.

Veel moeilijker, zo niet onmogelijk, wordt het om als verteller recht te doen aan de typische literaire kwaliteiten van een kinderboek. Annie M.G. Schmidt schrijft anders dan Paul Biegel en om die verschillen vertellenderwijs tot hun recht te laten komen zou de verteller de teksten letterlijk moeten memoriseren; dat is in de meeste gevallen een onhaalbare zaak en in feite niet meer het vertellen zoals hier wordt bedoeld.

Er zijn vormen te bedenken waarbij de voordelen van het vertellen - het directe oogcontact, de persoonlijke inbreng, de sfeer - gekoppeld worden aan die van het voorlezen, bijvoorbeeld door fragmenten uit een boek voor te lezen en vertellend met elkaar te verbinden.

Een andere manier van vertellen is die waarbij de illustraties uit een prentenboek de verteller én de luisteraar tot steun dienen: de verteller kan de gang van het verhaal ophangen aan de prenten, de luisteraar kan met behulp van de illustraties aanvullen wat de verteller niet of nauwelijks ter sprake brengt.

Doelen

Tot hiertoe is over het waarom van het vertellen en voorlezen alleen gesproken in algemene termen van kinderen in contact brengen met boeken. We voegen er nog enkele specifieke redenen aan toe. Ze gelden voor het vertellen en het voorlezen, echter in verschillende mate:

- kinderen die niet of nauwelijks naar een boek grijpen komen toch in aanraking met waardevolle aspecten van de jeugdliteratuur;

- niveauverschillen ten gevolge van beheersing van de leestechniek spelen geen rol, goede en zwakke lezers kunnen van hetzelfde, voor hun leeftijd geschikte verhaal genieten;

- de kinderen maken kennis met genres die anders wellicht aan hun aandacht zouden ontsnappen;

- er zullen altijd kinderen zijn die het gehoorde verhaal zelf willen lezen;

- de kinderen ervaren op een onnadrukkelijke wijze dat er tal van manieren zijn om de taal te gebruiken;

- andere denk- en leefwerelden worden opengelegd, een bijdrage dus ook aan de interculturele opvoeding;

- religieuze en emotionele ge-

beurtenissen kunnen door verhalen en gedichten worden begeleid;

- het (jeugd)literaire erfdeel kan onder de aandacht van de kinderen worden gebracht;

- de kinderen ondergaan een sfeer van rust, warmte en geborgenheid.

Keuze

Welke boeken komen in aanmerking om ze te vertellen of eruit voor lezen? Voor het vertellen vooral teksten die niet of nauwelijks aangetast worden als iemand ze in eigen bewoordingen weergeeft. Sprookjes, legenden, mythen, volksverhalen, maar ook verhalen die geen duidelijk literair stempel dragen.

Bij het voorlezen ligt de keuze ruimer. Alle verhalende teksten - en ook poëzie - lenen zich ertoe, mits ze goed in de mond liggen en niet te ingewikkeld van constructie zijn.

Het heeft weinig zin hier een keuzelijst van vertel- en voorleesboeken te geven, die zou in de kortste keer verouderd zijn. Een redelijk actueel overzicht is te vinden in de jaarlijks verschijnende Gids Boek en Jeugd, een uitgave van nblc en cpnb.

Wel vermelden we hier enkele mogelijkheden om in het voorlezen variatie te brengen.

- Verhalen

Verhalen hebben het voordeel dat ze een afgerond geheel vormen. De luisteraars hoeven niet in spanning op het vervolg te wachten. Boeken met een doorlopend verhaal voor jonge kinderen vertonen vaak een structuur die aan een verhalenboek doet denken; de korte hoofdstukken zijn als zelfstandig geheel te lezen, bijvoorbeeld Hannes en Kaatje, twee in een straatje van Miep Diekmann en Willem en Dikke Teun van Jacques Vriens. Ze kunnen dus in deze categorie dienst doen.

- Fragmenten

Het voorlezen van fragmenten uit kinderboeken stimuleert bij kinderen in hoge mate de belangstelling voor die boeken. Het is een effectieve manier van boekpromotie. De keuze van het fragment vraagt de nodige zorg. Als uit een boek de spannendste of ontroerendste passage wordt voorgelezen, kan bij sommige kinderen een gevoel van teleurstelling optreden als ze het hele boek gaan lezen, immer niet het hele boek is op het niveau van het fragment. Boeken waarvan de hoofdstukken een min of meer afgerond geheel vormen, lenen zich hier in het bijzonder toe; bijvoorbeeld de Madelief-boeken van Guus Kuijer en Verhalen van de tweelingbroers van Tonke Dragt.

- Boeken

Naast de keuze op kwaliteit is het ook van belang het boek te beoordelen op lengte, hoeveel voorleestijd is er nodig om het boek in z'n geheel uit te lezen. Een boek dat zich over maanden voortsleept zou wel eens een averechtse uitwerking op de luisteraars kunnen hebben.

Een specifieke manier van voorlezen is bij prentenboeken mogelijk. Er bestaan namelijk van een aantal prentenboeken dia-series zodat een grote groep kinderen tegelijkertijd kan genieten van een verhaal dat voorgelezen wordt en van de dia's die erbij worden vertoond.

- Poëzie

Poëzie is een stiefmoederlijk bedeelde sector van de jeugdliteratuur. Er zijn toch minstens twee redenen waarom we kinderen de kans moeten geven met poëzie in aanraking te komen; om het eigen gevoelsleven te ontdekken en te verrijken; om een grotere taalgevoeligheid te ontwikkelen. Er is een ruim arsenaal waaruit geput kan worden en bij de oudere groepen hoeft de volwassen-poëzie niet uit de weg te worden gegaan. Bij alle op poëzie gerichte activiteiten moet het plezier voorop staan. Wat niet wil zeggen dat we niet met kinderen over poëzie zouden mogen praten. Integendeel, maar dan vanuit de ervaring van kinderen. En met zoveel mogelijke gedichten ter vergelijking.

- Collage

Het is bij ‘poëzie’ al even genoemd, het vergelijken van teksten. Ook verhalen, fragmenten en gedichten lenen zich ertoe om aan de kinderen duidelijk te maken hoe eenzelfde werkelijkheid op verschillende manieren benaderd kan worden.

Zo kan, om een eenvoudig voorbeeld te geven, het voorlezen van De haan wil een ei van Liva Willems gecombineerd worden met het gedichtje ‘Dromen onder moeders vleugels’ van Annie M.G. Schmidt. In beide teksten speelt het zelfstandig willen zijn een rol.

Het maakt verschil uit in welke situatie het vertellen of het voorlezen plaatsvindt. Thuis is de gelegenheid het grootst om aan de individuele behoefte van een kind tegemoet te komen en op de reacties in te spelen. In de bibliotheek en op school ligt dat anders. Daar moet altijd rekening worden gehouden met een groep. Komen de kinderen in de bibliotheek op basis van vrijwilligheid luisteren, op school is sprake van gedwongenheid. Ook de samenstelling van de groepen is verschillend, qua leeftijd gemengd in de bibliotheek, homogeen op school. Het is duidelijk dat in beide gevallen de voor- en nadelen een rol spelen bij het bepalen van wat en hoe verteld en voorgelezen wordt.

Tot besluit enkele technische punten waarmee iedere voorlezer of verteller rekening dient te houden.

Een normaal stemgebruik; extreem lage en hoge stemmen werken op den duur vermoeiend op de luisteraar.

Een duidelijke uitspraak zonder echter in overgecultiveerdheid te vallen.

Zuinig met stemmetjes maken;

bij verhalen met veel personages ligt dan het gevaar van verwarring op de loer. Het beoogde effect is vaak al te bereiken door het tempo te vertragen of te versnellen en door de toon iets te verlagen of te verhogen.

Kleine gebaren en een bescheiden mimiek (het is tenslotte geen toneelspel) ondersteunen de verschillende stemmingen.

Een zodanige opstelling dat alle luisteraars de verteller of voorlezer kunnen zien en verstaan.

Bij het voorlezen mag het boek geen barrière vormen tussen voorlezer en luisteraar. Oogcontact, en dat geldt ook voor het vertellen, is noodzakelijk om te kunnen reageren op de reacties van de toehoorders.

Vooral bij jonge kinderen tegemoet komen aan hun behoefte tot bewegen. Dat kan o.a. door bepaalde woorden te laten herhalen of bewegingen die in het verhaal voorkomen te laten uitbeelden.

Bibliografie

19 Lexicon jeugdliteratuur
februari 1989