Lexicon van de jeugdliteratuur

Vertalen

door Jan de Zanger

Meer dan de helft van de boeken die jaarlijks voor kinderen en jongeren verschijnen, is vertaald. Dat grote aanbod van kinder- en jeugdboeken uit andere cultuurgebieden wordt niet alleen veroorzaakt doordat er niet voldoende oorspronkelijk Nederlandse boeken geschreven worden om aan de leesbehoeften van de jeugdige lezers te voldoen; er ligt ook een bewuste uitgeverspolitiek aan ten grondslag.

Veel van de kennis over andere landen en volkeren waar wij over beschikken, hebben wij opgedaan uit literatuur; ook voor jonge lezers zijn boeken een plezierig middel om andere landen en volkeren te leren kennen. Als er in het buitenland een boek verschenen is dat om zijn inhoud, zijn literaire vormgeving of zijn taalgebruik zo waardevol is, dat we het ook in de handen van Nederlandse jonge lezers willen zien, moet het voor deze lezers, die nog geen vreemde talen beheersen, wel vertaald worden.

De vertaler van kinder- en jeugdboeken is - nog meer dan de vertaler voor volwassenen - een noodzakelijk intermediair tussen oorspronkelijke tekst en lezer. Zijn taak is daarbij tweeledig: hij dient er enerzijds voor te zorgen dat het boek in goed Nederlands vertaald wordt, waarbij hij én de bedoeling én het taalgebruik van het origineel adequaat verwoordt; anderzijds moet de vertaling zodanig zijn dat het leesplezier van de jonge lezer niet door minder begrijpelijke passages belemmerd wordt.

Met de groeiende belangstelling die het kinder- en jeugdboek de laatste decennia ondervindt, is er ook meer aandacht gekomen voor het vertalen van deze boeken. Vertalers en beoordelaars uit bibliotheek- en onderwijskringen zijn het erover eens dat aan het vertalen voor jonge lezers heel speciale eisen gesteld worden. Het taalgebruik, de woordkeus, de zinsbouw moeten van dien aard zijn, dat de lezer voor wie het boek bestemd is, niet te veel belemmeringen ondervindt. Dat betekent niet dat de taal geïnfantiliseerd moet worden; het betekent wel dat de vertaler zich moet realiseren dat hij zit te werken voor bijvoorbeeld een achtjarige of een vijftienjarige. Die lezer wil voor vol aangezien worden, maar hij heeft niet de taalbeheersing van een geroutineerde volwassen lezer.

Eén van de redenen waarom kinder- en jeugdboeken in het Nederlands vertaald worden, is dat de jonge lezer door die boeken andere landen en volkeren leert kennen. Het ligt daarom voor de hand dat die boeken door de vertaler niet ‘vernederlandst’

mogen worden. Amerikaanse, Zweedse of Franse gewoonten en omstandigheden zijn nu eenmaal anders dan de Nederlandse lezer gewend is; de vertaler mag deze uiterlijke omstandigheden, die dikwijls de gedragingen van de personages bepalen, niet ‘weg poetsen’. Wel is het de taak van de vertaler op een zo onopvallend mogelijke manier verklaringen te geven van gewoonten en omstandigheden die de jonge Nederlandse lezer niet kent. Een belangrijke eis die daarom aan een vertaler gesteld mag worden, is dat hij niet alleen de taal, maar ook de cultuur waaruit hij vertaalt, grondig kent.

De grotere aandacht voor het vertalen van kinder- en jeugdboeken bij uitgevers, schrijvers en in bibliotheeken onderwijskringen wordt nog lang niet altijd aangetroffen bij de recensenten. Dikwijls wordt de vertaler in de recensie niet eens genoemd, zelden wordt er over de kwaliteit van de vertaling geschreven; als dat wel gebeurt, is het nogal eens omdat de vertaling zo slecht is dat het iedereen wel op moet vallen.

Slechte vertalingen zijn dikwijls het gevolg van het dilemma waarvoor de uitgever zich geplaatst ziet: een goede vertaler zoekt veel op, onder andere verdiept hij zich in de levensgewoonten en gebruiken van het land waar het boek oorspronkelijk verschenen is. Hij besteedt zoveel tijd aan een vertaling, dat hij een hoog honorarium moet bedingen, wat de uitgever dwingt het boek duur te maken. Helaas kiest de uitgever om die reden nogal eens voor een goedkopere vertaler, waardoor het boek voor een lagere prijs op de markt kan worden gebracht.

De laatste jaren is van verschillende zijden het idee geopperd een speciale vertaalprijs voor jeugdliteratuur in te stellen met als doel enerzijds het verbeteren van de kwaliteit van de vertalingen en anderzijds het vestigen van aandacht op het vertalen van jeugdliteratuur als zodanig. Een goede weergave van de argumenten voor en tegen het instellen van zo'n vertaalprijs komt voor in een aantal artikelen in En nu over jeugdliteratuur, jaargang 8 (1981), nr. 2.

Bibliografie

3 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 1983