Lexicon van de jeugdliteratuur

[pagina 1]

Bas van der Veer

door Margreet van Wijk-Sluyterman

Elisabeth Arnolda (Bas) van der Veer, geboren op 23 januari 1887 in Schoonhoven, was als kind al druk bezig met tekenen. Ze woonde eerst in Amsterdam en later in Delft, waar ze tekenles kreeg van B.A. Borgers. Van 1902 tot 1906 volgde ze de opleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Daar behaalde ze haar M.O.-akte tekenen. In de schilderklas onder leiding van Frits Jansen leerde ze portretten en figuren schilderen. Met name portrettekenen had haar belangstelling. Ze heeft veel reclamewerk getekend. Ook maakte ze tekeningen voor kerstkaarten en maandkalenderbladen. Om haar horizon te verbreden reisde ze een aantal jaren in het buitenland. Ze bewonderde de Engelse humoristen maar ook de veelzijdige Leonardo da Vinci. Dat ze bewondering had voor de kunstenaars uit de Gouden Eeuw is te zien in veel van haar tekeningen. Van de Nederlandse kunstenaars uit de negentiende en het begin van de twintigste eeuw waardeerde ze in het bijzonder het werk van de schilder Thijs (Matthijs) Maris en de kunstenaar G.W. Dijsselhof, die onder meer meubels ontwierp.

Bas van der Veer leverde bijdragen aan de jeugdtijdschriften Zonneschijn en De kleine Androcles. Tussen 1902 en 1932 woonde en werkte ze in Den Haag. Daarna woonde ze met haar vriendin, de schilderes Jemmy van Hoboken, jarenlang in Veere, waar zich in die tijd ook veel andere kunstenaars gevestigd hadden. Ze overleed op 6 februari 1941 in Den Haag.

Werk

De eerste kinderboekillustraties van Bas van der Veer - toen nog met E.A. van der Veer als signatuur - verschenen bij uitgeverij G.B. van Goor Zonen in Gouda. In 1913 maakte ze de tekeningen bij de verzameling versjes Krekeltjes in het koren van Kath Leopold

[pagina 2]

en Henr. Dietz. Daarna kreeg ze meer opdrachten van Van Goor, die haar stijl herkende als bijzonder; anders dan de manier waarop haar veelal vrouwelijke collega's plaatjes in kinderboeken tekenden. Ze signeerde vanaf die tijd met Bas van der Veer (B v.d. Veer).

Voor de twee bundels Spreekwoorden in plaatjes en versjes (1915) schreef ze ook de tekst. Als basis gebruikte ze een dubbele pagina. Op de linkerpagina staat een rijmend verhaaltje dat eindigt met een spreekwoord. De rechterpagina bevat een grote plaat met een tafereel dat bij de tekst past. Het verhaaltje is in sierletters geschreven, omgeven door een versierde rand en een paar kleine plaatjes in de marge. Bij het verhaaltje dat eindigt met het spreekwoord ‘Wie een kuil graaft voor een ander, valt er zelf in’ is op de rechterpagina een tekening te zien van een tafereeltje waarin twee kinderen die een dienstbode nat hebben willen maken, zelf de emmer water over zich heen krijgen. Kinderen die in plassen spelen, worden ziek; dat is de straf die zij verdienen, want: ‘hij die niet hooren wil, moet voelen’. De strengheid van de juffrouw die het lopen door plassen ‘herhaaldelijk verbood’ wordt op de bijbehorende tekening zwaar geaccentueerd. De platen zitten vol humoristische vondsten.

Ook de maandkalenderplaten die ze voor de firma Weenenk en Snel tekende, bevatten veel grappige vondsten. Op de plaat die bij de maand juni hoort en waarop een eendenjacht staat afgebeeld, kijkt een eend naar de jager die in het water is beland en er door de andere jagers met moeite wordt uit gehaald. Roeland van Ruyven (Bedrijfsreklame, 1918) ziet in haar reclamewerk en in haar illustraties ‘het tikje overdrijving in Dickenschen zin’ en de lichte spot waar Bas van der Veer zo sterk in was. Ze heeft voor Meulenhoff dan ook de Nederlandse uitgaven van Dickens van een bandtekening voorzien.

Voor andere uitgevers illustreerde ze enkele meisjesboeken. De tragische roman van Loesje Dekkers en Brammetje Rekkers (1915) van An Sutorius lijkt een parodie op de liefdesroman. De tekeningen van Bas van der Veer passen daar uitstekend bij. Dat is al te zien aan de portretjes op de band: knap meisje dat goed is op school, domme jongen die haar achterna loopt en alleen maar blunders maakt. Een band en twee grote platen tekende ze voor Bakvischjes (1917) van Ella Vemor. Voor de derde druk van Nina Donker (1916) van

[pagina 3]

Cornelie Noordwal ontwierp ze een bandtekening in zachte kleuren.

Uit tante's jeugd (1916), verhalen voor kleine kinderen van Ida Heyermans, bevat talloze plaatjes tussen de tekst en soms op een hele pagina. Ook hier koos Van der Veer voor ingetogen kleuren bij de plaat naast de titelpagina. Op de band staat een kleine tekening in kleur van een traditioneel gezin uit de Biedermeiertijd. Rok en queue van de vrouw zijn sterk uitvergroot. De meeste meisjes op de plaatjes in dit boek zijn gekleed in wijde ronde rokjes. Bij een enkel verhaaltje tekende ze een meisje in een modern jurkje.

In zijn studie over het kinderboek in Geschiedenis van de Nederlandsche caricatuur en van de scherts in de Nederlandsche beeldende kunst (1921) vergelijkt Cornelis Veth de tekeningen van Bas van der Veer met het werk van genreschilders als A.H. Bakker-Korff en David Bles. Het specifiek Hollandse zit in de vele kleine details. In het abc-boek A dat is Aafje (1918) tekende Van der Veer bijvoorbeeld een Urker visser en een vissersvrouw die herkenbaar is als een Scheveningse.

Toen Van Goor een serie prentenboeken voor kleine kinderen wilde uitgeven, vroeg hij Bas van der Veer voor de plaatjes. Ook uit deze prenten blijkt haar belangstelling voor het Hollandse dorp en platteland. In 1918 kwamen de eerste vier deeltjes uit; in 1922 verschenen er nog twee. S.M. Bouman-van Tertholen schreef in versvorm de verhaaltjes.




De moeder van het meisje dat in Het verdwaalde meisje (1918) achter de muziek aan loopt, draagt traditionele Hollandse klederdracht. Rond het dorpspleintje staan Hollandse geveltjes en een klein kerkje. Ook de verhaaltjes uit de andere boekjes spelen in een landelijke omgeving, zoals De nieuwe pet (1918) waarin een groep volwassenen en kinderen de weggewaaide pet van Pieter uit het water probeert te halen.

[pagina 4]

Nine Minnema schreef de versjes in Stijntje en Trijntje (1922), over twee meisjes die op weg zijn naar de verjaardag van hun tante Bets. Door hun klederdracht heeft Van der Veer ze duidelijk herkenbaar gemaakt als meisjes van Walcheren; niet toevallig voor een tekenares die toen al graag in Veere kwam.

Bas van der Veer leverde ook bijdragen aan enkele van de vele schoolleesboekjes die Van Goor uitgaf, zoals Oogst (1921/22). Net als de verhalen Wim en de maan (1927) en Teddy (1927) bevatten deze bundels niet alleen tekeningen van Bas van der Veer maar ook van tijdgenoten als Sijtje Aafjes, Berhardina Midderigh-Bokhorst en Nans van Leeuwen.

Stijl en techniek

De lijnen van de tekeningen in Krekeltjes in het koren (1913) zijn licht en dun. Bas van der Veer heeft hier haar eigen stijl nog niet helemaal gevonden. De Spreekwoorden in plaatjes en versjes (1915) dragen al wel duidelijk haar stempel. De lijnen in Oost-Indische inkt zijn vast, met heldere zwart-wit contrasten. H. de Boer heeft het werk van Bas van der Veer vergeleken met dat van bekende tijdgenoten. Ze heeft niet het sierlijke en gracieuze van Rie Cramer, maar haar werk bezit humor, is puntig en bijzonder decoratief.

In A dat is Aafje (1918) hebben de plaatjes sterke contouren. De tekeningen passen binnen het kader, maar er is altijd iets wat er net uitsteekt. De omgeving is met een paar lijnen weergegeven, waardoor de figuren, zoals de nog net niet karikaturaal getekende graaf en gravin uit de pruikentijd, goed uitkomen.

Roeland van Ruyven vergeleek in zijn stuk in Bedrijfsreklame (1918) Van der Veers prenten voor kinderboeken met haar reclamewerk. Als de mensen aan tafel zoals afgebeeld in A dat is Aafje iets in hun hand gehad zouden hebben van een bekend merk, zou het tafereeltje meteen geschikt zijn als advertentie. Het plaatje van een paar oude mannen die na het diner bij elkaar zitten, zou een advertentie voor een woninginrichting kunnen zijn. Andersom zou het tafereeltje van een groepje mensen rond de salontafel, dat ze tekende voor de woninginrichting Onder den Sint-Maarte, in een verhaal passen. Reclame in de vorm van een abc, Het borstel ABC (ca. 1920), maakte ze voor de gebr. Jonker, een fabrikant van borstels.

Zoals Van Goor vroeg - en anders dan toen gebruikelijk was - maakte Bas van der Veer voor de prentenboekjes (1918) van S.M. Bouman-van Tertholen tekeningen met weinig ‘bijwerk’. Geen gedetailleerde uitbeelding van kamers, huizen of de natuur maar illustraties met vaste lijnen en een enkele steunkleur. Daardoor valt de aandacht helemaal op de personen en dieren, die alles behalve lief en zoet zijn uitgebeeld. In de tweede reeks prentenboeken (1922) zijn de lijnen losser, net als in de illustraties bij Wie luistert

[pagina 5]

mee? (1921) van C. de Leeuw-Schönberg. Van der Veer tekende in dit boek de plaatjes in lichte, onderbroken lijnen zonder gebruik van raster of grijze tonen. Dezelfde opvallende losheid geeft veel vaart aan de tekeningen bij Kleine Mieuw en Groote Kees (1923), grappige verhalen over een poes en een hond, geschreven door P.J. Cohen de Vries. De illustraties lijken vlotte schetsen; met een paar lijnen zijn de snelle bewegingen van de poes vastgelegd en het goedige van de hond. Bas van der Veer koos bij verschillende plaatjes het standpunt van de poes. In die gevallen zijn van de mensen alleen de voeten te zien, of de veger waarmee de poes onder het fornuis wordt bedreigd.

Waardering

Wat volgens De Boer (De Kroniek) het meest opvalt aan de tekeningen van Bas van der Veer is haar humor, ‘die fijn en delicaat, puntig en ad rem’ is. Ze heeft een vaste, vlotte en decoratieve stijl en zoekt naar het pittoreske in Hollandse tafereeltjes. Ook Roeland van Ruyven (Haagsche Vrouwenkroniek) ziet haar humor en haar decoratieve manier van tekenen als het meest kenmerkende aan haar stijl. In Bedrijfsreklame (1918) schreef hij over haar ‘zachtzinnige buitensporigheid’. Ze geeft niet te veel en niet te weinig; het gaat om de pointe.

Cornelis Veth noemde haar een ‘beperkt, maar eigen talent.’ Als de uitgever Van Goor voor een boek bijzondere, ‘afwijkende’ illustraties nodig had, vroeg hij Bas van der Veer de tekeningen te leveren, maar ze moesten ook weer niet te karikaturaal zijn. Dat ze in haar tijd gewaardeerd werd, blijkt onder meer uit haar plaats op tentoonstellingen van kinderboeken. In de tweede helft van de twintigste eeuw heeft ze echter niet de bekendheid gehouden van illustratrices als Rie Cramer of B. Midderigh-Bokhorst. Reinold Kuipers schrijft in De hele bibelebontse berg (1989) over haar als ‘de intrinsiek geestige Bas van der Veer die droevig miskend is’. Dat ze in haar tijd wel bekendheid genoot, blijkt uit het feit dat een artikel van Roeland van Ruyven over haar werk in de Haagsche Vrouwenkroniek (1918) verscheen in de serie Bekende Vrouwen.

Bibliografie

Keuze uit de door Bas van der Veer geïllustreerde jeugdboeken

Kath Leopold en Henr. Dietz, Krekeltjes in het koren. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1913].

[pagina 6]

Spreekwoorden in plaatjes en versjes. Deel I en deel II. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1915].

A. Sutorius, De tragische roman van Loesje Dekkers en Brammetje Rekkers. Rotterdam, Nijgh en van Ditmar's uitgevers-maatschappij, [1915].

W. Blomberg-Zeeman, Hij zorgt voor u. Arnhem, H. ten Brink, [1916].

Charles Dickens, De avonturen van Oliver Twist. Amsterdam, Meulenhoff, [1916].

Ida Heyermans, Uit tante's jeugd. Amsterdam, Meulenhoff, [1916].

Cornelie Noordwal, Nina Donker. Utrecht, Bruna, [1916]. (3de druk)

Ella Vemor, Bakvischjes. Alkmaar, Kluitman, [1917].

A dat is Aafje. Amsterdam, Meulenhoff, [1918].

S.M. Bouman-van Tertholen, Van zes kippen en een haan. Gouda, G.B van Goor Zonen, [1918].

S.M. Bouman-van Tertholen, Poesje en Doesje: versjes. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1918].

S.M. Bouman-van Tertholen, De nieuwe pet. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1918].

S.M. Bouman-van Tertholen, Het verdwaalde meisje. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1918].

Wilha Riem-Vis, Snibbekatje. Rotterdam, Bredee, [1919].

Louise Femmina, Wat hij miste. Rotterdam, Bredee, [1919].

Melis Pikstop, Het borstel ABC. Zuilen, Utrecht, Gebroeders Jonker, [1920].

Anna van Aerssen, ABC. Den Haag, Weenk en Snel, [ca. 1920]. (Mapje prentbriefkaarten)

Onze cavalerie. Amsterdam, Vroom en Dreesman. [1920]. (Later een Meulenhoff-uitgave)

C. Leeuw-Schönberg, Wie luistert mee? Bussum, C.A.J. van Dishoeck, [1921].

F.H.N. Bloemink, Oogst voor de kleintjes. Gouda, G.B. van Goor Zonen, 1921. (Eerste boek, eerste leerjaar)

F.H.N. Bloemink, Oogst. Gouda, G.B. van Goor Zonen, 1922. (Tweede en derde leerjaar)

S.M. Bouman van Tertolen, Die stoute hond! Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1922].

S.M. Bouman van Tertolen, Wat een schrik! Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1922].

Nine Minnema, Van Stijntje en Trijntje: versjes. Gouda, G. B van Goor Zonen, [1922].

P.J. Cohen de Vries, Kleine Mieuw en Groote Kees. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1923].

T. Hellinga-Zwart, Jeltje's droom. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1924].

T. Hellinga-Zwart, Als 't zoo eens was. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1924].

F.H.N. Bloemink, Wim en de maan. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1927].

F.H.N. Bloemink, Teddy. Gouda, G.B. van Goor Zonen, [1927].

Over Bas van der Veer

H. de Boer, Bas van der Veer. In: De Kroniek, jaargang 2 (1916), nr. 11, blz. 425-427.

Roeland van Ruyven, Bas van der Veer en reklamekunst. In: De bedrijfsreklame, serie 5, nr. 4, december 1918, blz. 306 en 307.

R. van R. (Roeland van Ruyven), Bas van der Veer. In: Haagssche Vrouwenkroniek, jaargang 5 (1918), nr. 1. (Serie Bekende vrouwen VII), blz. 1 en 2.

Cornelis Veth, De caricatuur in de illustratie. Het kinderboek. Het prentenboek. In: Geschiedenis van de Nederlandsche caricatuur en van de scherts in de Nederlandsche beeldende kunst. Leiden, Sijthoff, 1921, blz. 278-302.

R. van R (Roeland van Ruyven), Bas van der Veer overleden. In: Eigen Haard, jaargang 67 (1941), nr. 7.

Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse Beeldende Kunstenaars 1750-1950. Deel 2. 's Gravenhage, Kunsthandel Pieter A. Scheen, 1970 (2de druk).

Reinold Kuipers, Het gezicht van het kinderboek. In: Nettie Heimeriks en Willem van Toorn (red), De hele bibelebontse berg. Amsterdam, Em. Querido's uitgeverijen B.V., 1989, blz. 569.

Margreet van Wijk-Sluyterman, Ambacht en kunst. Illustratie van kinderboeken rond de eeuwwisseling 1801-1920. In: Tot volle waschdom. Bijdragen aan de geschiedenis van de kinder- en jeugdliteratuur. Den Haag, Biblion, 1989, blz. 165-180.

Margreet van Wijk-Sluyterman, Uitgevers van prentenboeken. Van Goor en de investering in het ‘goede en afwijkende’ prentenboek. In: S. de Bodt en J. Kapelle, Nederlandse prentenboeken 1880-1950. Ideologie en illustratie. Amsterdam, Ludion, 2003.

63 Lexicon jeugdliteratuur
oktober 2003