Lexicon van de jeugdliteratuur

Akky van der Veer

door Wim van der Schaaf

Akky van der Veer werd in het Friese dorp Murmerwoude (nu Damwoude), vlak bij de stad Dokkum, geboren op 28 juli 1943. Zij bezocht in Dokkum de toenmalige kweekschool, waar zij slaagde voor onderwijzeres. Later behaalde ze nog de mo-akte Fries. Na een aantal jaren werkzaam te zijn geweest als onderwijzeres, concentreert zij zich nu vooral op literair en journalistiek werk. Zij werkte onder andere mee aan de ‘Bernekrante’ (kinderkrant) van het weekblad Frysk en Frij. Akky van der Veer, woonachtig in het vlakbij Leeuwarden gelegen dorp Marssum, schrijft voornamelijk proza, maar ook toneel en cabaret. Ze debuteerde in 1973 met de roman Read hier en reinwetter (Rood haar en regenwater), door haarzelf bestempeld als een pretentieloos boek. Hierna schreef ze nog een aantal verhalen voor volwassenen. In 1980 verscheen haar eerste kinderboek, en dit was het begin van een periode waarin zij zich bijna uitsluitend op de kinder- en jeugdliteratuur richtte. Alleen het in 1984 verschenen toneelstuk Twa froulju (Twee vrouwen), dat ze samen met drie andere schrijfsters schreef, vormt hierop een uitzondering.

Ligt de nadruk bij Akky van der Veer dus vanaf 1980 vooral op het schrijven voor de jeugd, momenteel is zij evenwel bezig met een historische roman.

Werk

Akky van der Veer startte haar carrière als schrijfster met een roman en een aantal korte verhalen voor volwassen lezers. Daarna richtte zij zich hoofdzakelijk op kinderen, wat zeker ook een gevolg zal zijn van het feit, dat zijzelf opgroeiende kinde-

ren had. Zij heeft er evenwel bezwaar tegen in een bepaald hokje te worden gestopt en ziet zichzelf dan ook beslist niet als alleen maar auteur van kinderboeken.

In 1980 verscheen haar eerste kinderboek, Moai waar op 'e Lemmer. Dit is een pretentieloze detective voor kinderen, met humor geschreven. Uit dit boek blijkt reeds, dat de schrijfster de taal lenig weet te hanteren, dat ze rake typeringen kan geven en beschikt over veel fantasie. Het is echter een avonturenverhaal dat nergens diep graaft en louter bedoeld is om kinderen te amuseren.

Het voor de jeugd geschreven verhaal Swart op wyt, verschenen in 1985 en in 1988 als Zwart op wit in Nederlandse vertaling uitgekomen, is een verhaal dat duidelijk meer diepgang en pretenties heeft. Er worden hedendaagse problemen in aan de orde gesteld van een zestienjarig meisje dat op zoek gaat naar haar wortels. Het is als het ware een moderne ‘queeste’.

In 1987 verscheen Heechterp, oorspronkelijk als Fries hoorspel voor de jeugd geschreven met een groot aantal andere auteurs. Samen met de schrijfster Baukje Wytsma schreef Akky van der Veer in de jaren 1987, 1988 en 1989 het Friese geschenk voor de kinderboekenweek. Deze drie humoristische verhalen hebben als hoofdpersoon mevrouw Hilarides. De beide auteurs gingen in deze jaren ook met een cabaretachtig programma, telkens geënt op deze boeken, naar scholen toe en probeerden op die manier de kinderliteratuur, met name de Friese, te promoten.

In 1991 verscheen het tot nu toe laatste jeugdverhaal van Akky van der Veer, getiteld Koartsluting (Kortsluiting). Het verhaal is onderdeel van een tweetalig dubbelboek. Akky van der Veer en Jan Terlouw kregen namelijk van het Provinciaal Energiebedrijf Friesland ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan van dit bedrijf opdracht een jeugdroman te schrijven, waarvan de eerste auteur in het Fries en de tweede in het Nederlands zou schrijven. Het verhaal van Jan Terlouw kreeg als titel Hoogspanning. Naar aanleiding van de opdracht aan Akky van der Veer is het aardig te vermelden, dat zij en haar man als zogenaamde ‘atoomweigeraars’ in de jaren tachtig met datzelfde peb overhoop lagen, aangezien zij in verband met het gebruik van kernenergie weigerden een deel van hun nota's aan het bedrijf te betalen. Dit leidde zelfs tot een aantal gerechtelijke processen. Iets van deze problematiek is in het verhaal Koartsluting terug te vinden.

Tot nu toe heeft Akky van der Veer haar literaire werk in het Fries geschreven. Zelf heeft ze daarover gezegd, dit te doen omdat de Friese taal haar het meest eigen is. Momenteel werkt ze aan een boek, dat ze direct in het Nederlands schrijft.

Zwart op wit

Dit verhaal is alom geprezen als een naar vorm en inhoud overtuigend boek. Het is geschreven in dagboekvorm, met als hoofdpersoon en schrijfster de 16-jarige Femke. Ze schrijft van zondag 14 augustus tot en met woensdag 24 augustus. Dit is in feite een kort tijdsbestek, maar door middel van diverse flash-backs komen we ook over de voorliggende periode het nodige te weten. Femke is de dochter van een ongehuwde moeder, haar vader heeft ze nooit gekend doordat hij, voordat Femke geboren werd, zelfmoord pleegde. Ze is opgevoed door haar grootmoeder, Omastien, die na de dood van haar man ook de zorg voor een aantal kostgangers op zich neemt. Al deze figuren spelen een min of meer belangrijke rol in het leven van Femke.

Het zijn geen kleine dingen waar Femke zich mee bezighoudt: zaken als dood, ziekte (anorexia nervosa), het bestaan van God, de moederdochter relatie, liefde vormen de onderwerpen in haar dagboek. Maar nergens te zwaar aangezet, steeds weer relativerend. Het verhaal is levendig en afwisselend, doordat bijvoorbeeld soms toneeldialogen en flash-backs worden ingevoegd, en voor een dagboek vrij veel dialogen zijn toegepast.

Voortdurend merkt men dat de schrijfster zeer betrokken is bij haar onderwerp. Dit zal in de hand gewerkt zijn omdat het verhaal bepaalde autobiografische trekjes vertoont. Zo heeft Akky van der Veer met haar hoofdpersoon gemeen, dat ze haar vader, die in de Tweede Wereldoorlog bij het verzet was betrokken en stierf toen ze een jaar of twee was, eigenlijk niet heeft gekend.

Zwart op wit is een modern jeugdboek dat jongeren zal aanspreken en boeien. De schrijfster is nergens moraliserend, suggereert hoogstens, is trefzeker in haar taalhantering en zet de figuren op een overtuigende manier neer. Onderwerpen van het verhaal zijn universele thema's zoals: wie ben ik, waar kom ik vandaan en waar ga ik heen? Maar het is bovenal een blijmoedig boek over een jongere, die voortdurend weet te relativeren en daarom aan het eind van haar dagboek schrijft: ‘Dit schrift is vol en we moeten eten. Ik wil niet meer schrijven. Ik heb het te druk. Ik wil nu eerst eens een poosje leven.’

Koartsluting

Dit in opdracht geschreven Friestalige verhaal speelt zich af in Leeuwarden. De schrijfster brengt de couleur locale aan door een aantal personen het Leeuwarder stadsdialect te laten spreken. Harry Stobbe, achttien jaar en op zoek naar werk, heeft drieduizend gulden geleend van Sjors de Vries, een kleine crimineel. Met dat geld heeft Harry gegokt en alles verloren. Sjors wenst het geld terug, chanteert hem en zet

hem aan tot het stelen van fietsen. Hij leert de Havo-scholiere Yfke Jorritsma kennen in een disco. Yfkes vader heeft een Hifi-shop, waar Harry, om in één klap van zijn schuld af te komen, een groot aantal tv-toestellen steelt. Hij geeft zijn moeder een van de toestellen voor haar verjaardag. Maar zijn gelieg en gedraai verstoort de verhouding met zijn moeder, waardoor regelmatig kortsluiting ontstaat. Uiteindelijk loopt Harry in dubbel opzicht tegen de lamp en belandt in het ziekenhuis. Als tweede ‘rode’ draad, die overigens knap samengebracht wordt met de eerste, loopt de liefdesgeschiedenis tussen Yfke en haar klasgenoot Jurre door deze geschiedenis.

Het verhaal is levendig verteld. Opnieuw, net als in haar andere boeken, speelt humor een belangrijke, relativerende rol. De schrijfster weet bovendien op functionele wijze zaken als milieu, kernenergie en dergelijke in haar verhaal een plaats te geven. Ook dan wordt ze echter niet moraliserend en blijft de lichte toets behouden. Koartsluting, opgebouwd uit vrij korte hoofdstukken, is knap gecomponeerd, de twee verhaallijnen komen goed bij elkaar zonder dat er van toevalligheden of kunstgrepen sprake is. De auteur laat ook zien, het schrijven van vlotte, levensechte dialogen goed onder de knie te hebben. Haar taal is modern en past bij de groep waarvoor het boek is geschreven. Het verhaal heeft ook de nodige warmte, zonder ook maar ergens sentimenteel te worden. De karakters van de hoofdpersonen zijn uitstekend getekend, ze gaan in de loop van het verhaal steeds meer leven.

Waardering

In het werk van Akky van der Veer valt een duidelijke ontwikkeling te onderkennen. Zijn haar debuutroman en haar eerste kinderboek nog pretentieloze verhalen, vooral bedoeld om te onderhouden, om ontspanning via enige spanning te bieden zonder dat echte problemen aan de orde komen, later werk van haar heeft meer diepgang gekregen. Zij snijdt problemen aan die in onze tegenwoordige maatschappij een rol spelen en herkenbaar zijn, óók of misschien wel juist voor jongeren. Kenmerkend is dat zij, ondanks de gewichtige zaken die ze aansnijdt, zelden zwaarwichtig wordt, maar steeds een zekere lichte toets behoudt, een bevrijdende humor, die haar verhaal verteerbaar en meer dan dat maken, zonder een spoor van moralisme.

Het heeft de schrijfster in de loop der jaren niet ontbroken aan waardering voor haar werk. Wat de kinderboeken betreft begon dit al bij haar eersteling, Moai waar op 'e Lemmer. Tiny Mulder noemde het een kostelijk verhaal met goede persoonsbeschrijvingen en roemde met name haar humor. Wieke Goeman-van

Randen prees, naast de humor, de vaart in het verhaal. Die vaart is in feite in al haar kinder- en jeugdboeken opvallend; ze weet, door onnodige beschrijvingen en overtollig woordgebruik te vermijden, zaken en personen trefzeker neer te zetten en de spanning in het verhaal te houden.

De meeste waardering ging totnutoe uit naar haar jeugdroman Zwart op wit, dat uitmunt door een uitstekende taalhantering en een scherpe karaktertekening. Verschillende critici zijn het over één punt eens: de schrijfster legt haar hoofdfiguur zo nu en dan woorden in de mond en laat haar soms gedachten uiten, die niet geheel die van een jongere van zestien jaar zijn. Voor het overige kan men constateren, dat het boek, net als overigens haar laatste jeugdboek Koartsluting, geconcentreerd is geschreven, to the point, zonder omhaal van woorden strak is gecomponeerd. De oorspronkelijke Friese versie van Zwart op wit werd in 1986 dan ook bekroond met de Simke Kloostermanprijs, een driejaarlijkse onderscheiding voor het beste Friese kinder- of jeugdboek. Hetzelfde boek kreeg in 1987 in Padua de Premio Europeo, waarna de Hollandse versie uit 1988 een plaatsje kreeg op de Vlag en Wimpel-lijst. Reeds eerder was Akky van der Veer onderscheiden: zowel in 1974 als 1977 kreeg zij voor verhalen voor volwassenen de jaarlijkse Rely Jorritsmaprijs. Het zijn bewijzen van de vrij algemene waardering die er voor het werk van Akky van der Veer bestaat. Zij kan dan ook met recht een van de meest vooraanstaande auteurs van kinder- en jeugdliteratuur in Friesland worden genoemd.

Bibliografie

29 Lexicon jeugdliteratuur
juni 1992